Empathie: Laten we vechten om de wereld te bevrijden, weg met nationale grenzen, hebzucht, haat en intolerantie

Let us fight to free the world, to do away with national barriers, to do away with greed, with hate and intolerance.

Hoe vrij zijn wij?
In de zomervakantie las ik ondermeer het (dikke én dure) boek Hoe vrij zijn wij? : de machinaties van macht en de strijd voor onze toekomst van ene Raoul Martinez. Ik kende de schrijver niet, maar de titel sprak me aan. Uitgebracht bij een prima uitgever; alhoewel er juist op dat moment gedoe over macht en geld was tussen de uitgever en ‘zijn’ auteurs. Feitelijk een illustratie van een vraag die Raoul Martinez ook aansnijdt: klopt ons (economisch) systeem nog wel? En hoe vrij kan of mag een schrijver zijn?

Russell Brand en Herbert Marcuse
Tijdens het lezen kwamen twee namen op. Allereerst Russell Brand, een Engelse stand-up comedian die enkele jaren geleden een opruiend boek had geschreven: Revolutie. Waarin hij de kachel aanmaakt met de (politieke en economische) elites van zijn land en de wereld. Hij begrijpt niet dat zij nog steeds aan de macht zijn. En roept zijn lezers op een felle en humoristische toon op het niet langer te pikken. 

Raoul Martinez doet in wezen hetzelfde, maar bedachtzaam en met argumenten. Zijn boek bracht vooral de naam Herbert Marcuse naar boven; en zijn klassieke boek Eendimensionale mens (One-dimensional man uit 1964). Een cultboek dat aan het eind van de jaren zestig en in het begin van de jaren zeventig veel opstandige jongeren inspireerde. Opmerkelijk, want het boek van Marcuse was amper leesbaar.

Hoe vrij zijn wij? is daarentegen zéér leesbaar. Hij heeft een prettige schrijfstijl. Het boek bevat twaalf (lange) hoofdstukken. Raoul Martinez fileert genadeloos ons heilig geloof in ‘vrijheid’. Maakt duidelijk dat we als mens veel minder vrij zijn dan we denken. Moet niets hebben van het geloof van velen dat ons geluk en welvaart vooral afhangt van onszelf. Hij maakt duidelijk dat het in hoge mate afhangt van waar je geboren bent, in welke tijd, in welk milieu én dat in een gemiddeld leven veel afhangt van toeval. Wie je op je levenspad tegenkomt. Een beslissend zetje in de goede richting geeft. Een kruiwagen die je helpt. Een medeburger die iets in jou zag et cetera. Zo fileert hij ook het ogenschijnlijk goed functioneren van ‘onze’ markten, media, democratie, onderwijssysteem. De kern is keer op keer dat mensen zichzelf voor de gek houden: vrijheid bestaat, maar heeft altijd met anderen te maken. En er hapert veel aan onze ‘systemen’. 

Wij verschillen van elkaar in velerlei opzicht – lengte, gewicht, gezondheid, rijkdom en intelligentie, agressiviteit, vriendelijkheid, moed en zelfvertrouwen -, maar op één belangrijk punt zijn we identiek: niemand van ons is uiteindelijk verantwoordelijk voor wie hij is en voor wat hij doet. (pagina 382)

Raoul Martinez
Raoul Martinez (1983) is geen geschoolde wetenschapper. Hij wordt op de flap neergezet als activist, schrijver en filmmaker. Hij ‘lult’ echter niet uit zijn nek. Heeft ontzettend veel informatie opgesnoven; weet waarover hij praat. Het boek bevat ruim honderd pagina’s noten. En die zijn (ook) zeer lezenswaardig, omdat Raoul zijn bronnen (honderden artikelen, boeken)  vaak omstandig toelicht en van nadere context voorziet.

Hij doet me denken aan Rutger Bregman, de (nog jongere) Nederlandse historicus, die in zijn De geschiedenis van de vooruitgang eenzelfde ‘truc’ uithaalt: veel lezen, informatie opsnuiven en er zelf een pakkend verhaal van brouwen. Een verhaal dat aanzet om niet alleen het verleden ‘anders’ te zien, maar vooral om na te (gaan) denken over ons huidig maatschappelijk systeem. Klopt het nog wel? Zou het niet anders moeten?

Een ander verhaal
De woorden ‘geloof’ en ‘verhaal’ bezig ik hier niet zo maar. Dat is de kern. Het inzicht dat samenlevingen bij elkaar gehouden worden, aangestuurd door verhalen. Niet door absolute waarheden. Verhalen of geloven of religies waarin bijna alle leden van en in een bepaalde samenleving en tijd in ‘geloven’. We weten amper dat we achter ‘een verhaal’ aanhollen. Geloven vaak serieus dat ‘hét’ zo is; moet zijn.

Raoul Martinez realiseert zich als geen ander dat hij met zijn boek een ander verhaal naar voren wil schuiven. Als alternatief voor het overheersende geloof dat wij (mensen in het Westen, in deze tijd)  vrij zijn en dat hét daarom (vooral) draait: onze vrijheid. 

Donald Trump en Yuval Noah Harari
Raoul Martinez heeft zijn boek afgesloten voordat duidelijk was dat Donald Trump de Republikeinse kandidaat voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016 zou worden. Hij noemt hem slechts één keer. Martinez noemt ook niet het eerste boek van Yuval Noah Harari (Sapiens : een kleine geschiedenis van de mensheid, 2012), de Israëlische historicus. Hij kon het tweede boek van Harari (Homo deus : een kleine geschiedenis van de toekomst, 2017) niet noemen, omdat het pas ná de publicatie van zijn boek verscheen. Da’s jammer, want beide boeken sluiten op zijn betoog aan: samenlevingen worden – of we het nu leuk vinden of niet – bij elkaar gehouden en gestuurd door verhalen. 

Creating freedom
Raoul Martinez heeft het voornemen om de komende jaren drie documentaires (onder de overkoepelende titel Creating Freedom) te maken; als een soort aanvulling en/of illustratie van zijn betoog. Vorig jaar verscheen de eerste film: The Lottery of Birth. In die 76 minuten durende film komen veel (vaak vooraanstaande) denkers en doeners aan het woord.  Youtube: Creating Freedom (trailer)

Empathie als slothoofdstuk
Hoofdstuk 12 van Hoe vrij zijn wij? gaat dus over empathie. Een soort samenvatting van alles wat in de vierhonderd pagina’s daarvoor is aangesneden; én een richting om ‘het’ anders te gaan doen. Als individu, maar vooral als samenleving. Minder IK- en meer WIJ-denken. 

Een citaat uit Hoe vrij zijn wij?
Tientallen jaren van conditionering hebben ons wijsgemaakt dat hebzucht goed is, dat de samenleving een illusie is en dat mensen meestal krijgen wat ze verdienen. Ons is een uitgeklede versie van menselijkheid aangepraat, een die onze verbeeldingskracht beknot en onze hoop doet verwelken. Ons wordt verteld dat dit vrijheid is. Diep in ons hart weten we best dat het een mythe is – een die wordt gepromoot ter rechtvaardiging van een wereld vol verwoesting, uitbuiting en onrecht. Achter de technische debatten van economen, de ideologische twisten van politici, het winstbejag van het bedrijfsleven en de hartstochtelijke protesten van de bevolking ligt de belangrijkste vraag die we ons kunnen stellen: waartoe leven wij? Om met elkaar te concurreren, om op te potten en te overheersen? Of om lief te hebben en geliefd te worden – om schoonheid te scheppen, te delen en te ervaren? (pagina 418-419)

Empathie op de Documenta
Sinds 1955 wordt (meestal) om de vijf jaar in de Kassel (in de deelstaat Hessen) de Documenta gehouden. De beroemdste editie – vanuit Nederlands perspectief – werd in 1982 gehouden; toen Rudi Fuchs de samensteller was.

Dit jaar (de 14e editie) was het een Pool: Adam Szymczyk.

In bijna alle recensies wordt benadrukt dat hij kritische kunstenaars liet zien. Vaak onbekende namen die via hun werk kritiek op onze samenleving geven. In het FD verwoordde Hilda Bouma het zo:

Willen jullie stoppen met op zoek gaan naar onbekende kunstenaars uit alle hoeken van de wereld? ()
… het gros van de 160 kunstenaars die nu te zien zijn in de Hessische hoofdstad komt van ver en is in de westerse wereld tot nu toe volslagen onbekend. Is dat erg? Wel als het een doel op zichzelf wordt.() Het lijkt wel of jullie onder leiding van artistiek directeur Adam Szymczyk op zoek zijn gegaan naar al het onrecht op de wereld en de kunst naar Kassel hebben gesleept. ‘Zo, dat hebben we ook weer gecoverd.’ Vinkje gezet.

Ietwat badinerend zou je kunnen stellen dat Hilda Bouman op zoek is naar kunst die past bij het bankstel in de hoek. Een mooi portret van Kees van Dongen? Kunst mag vooral niet schuren. En moet gemaakt worden door namen die we kennen.

Twee hoogtepunten?
In haar recensie, noch in andere die ik in Nederlandse kranten las, werden mijn twee hoogtepunten van deze veertiende Documenta genoemd: The Raft van Bill Viola én Atlas Fragmented van Theo Eshetu.

Dat hoeft ook niet. Iedereen die de Documenta bezoekt wordt overweldigd door het gigantische aanbod. Het is onmogelijk om alles op te nemen, grondig te bekijken. Wat je van een tentoonstelling (groot of klein) meepikt is altijd een flard.

Laten we het er maar op houden dat ik in de flow van het boek van Raoul Martinez open stond voor kunstwerken die met empathie te maken hebben. En of ze maatschappijkritisch zijn ligt besloten in the eye of the beholder. 

Bill Viola
Deze Amerikaan is een grote naam in de kunstwereld. Maakt vooral videokunst. Werken van hem zijn door alle grote musea over de  hele wereld aangekocht en worden daar regelmatig vertoond.

In het hoofdgebouw van de Documenta (het Fridericianum , met op haar gevel een nieuwe slogan – Being safe is scary) toonde Adam Szymczyk een selectie Griekse kunst. Dat wil zeggen: kunst afkomstig uit Griekse musea. Veel onbekende namen. Maar ook namen die de goedkeuring van Hilda Bouman kunnen wegdragen. Zoals Bill Viola, alhoewel ze hem in haar artikel niet noemde. In 2004 maakte Bill Viola The Raft; en die film is aangekocht door een Grieks museum. 

The Raft – het vlot
The Raft is een tien minuten durende film, waarin niet wordt gesproken. Een groep mensen wordt getoond. Mensen die elkaar – dat is zeker – niet kennen. Maar door het toeval op hetzelfde moment ergens samen moeten komen. Samen zijn. Denk aan een bushalte. Of een wachtkamer. Je ziet in het begin van de film de groep langzaam groeien. Ziet dat zij moeten inschikken op die beperkte ruimte. Er wordt af en toe ietwat verongelijkt opgekeken. Maar alles blijft rustig. Er wordt gestaard, gelezen, gehangen. Geen gedoe. Geen onenigheid. Het lot bracht hen hier en nu samen.

Terwijl je in zo’n hoge, verduisterde zaal naar de projectie kijkt valt je op dat die mensen allemaal érg langzaam lopen, bewegen. Een kenmerk van het werk van Bill Viola, realiseer je je dan. Had dat al eens eerder bij een ander werk van hem gezien. Doet denken aan shlomo opnames van Roger Federer die – hoe sierlijk en behendig! – een wonderslag slaat. Ik weet het niet, maar vermoed dat de hele opname van The Raft hooguit één minuut in het echt beslaat.

Na ruim vier minuten in de film begint het onheil. En wordt langzaam de titel duidelijk. De nietsvermoedende klucht mensen wordt in een oogwenk (maar in de film langzaam) overspoeld door krachtige stralen water. Mensen worden domweg omver geblazen. Overspoeld. Vallen over elkaar heen. Happen naar adem. Klampen zich aan elkaar vast. Zijn ontzet. De magie van de film zit aan het eind. Als de stralen ophouden. Een zooitje menselijke ellende.

En dan komt het ontroerende: deze onbekenden gaan elkaar troosten. Helpen. Zich om elkaar bekommeren. Realiseren zich dat ze allemaal hetzelfde onvoorstelbare hebben meegemaakt. Iets dat buiten hun stond. Waar ze schuld noch deel aan hebben. Het overkwam hen. En dan helpt het dat je er niet alleen voor stond. Zoiets. Empathie in actie. Dat is althans mijn interpretatie.

Het zal – vermoed ik – minder impact hebben. Size matters. En de plek: een verduisterde museumzaal met goed geluid. Maar The Raft was op de eerste dag voor mij het hoogtepunt. Zag hem de dag erna nog twee keer. Maar pas nadat ik in een ander pand (de Neue Neue Galerie, een voormalig postkantoor) mijn hoogtepunt van de Documenta had gezien: Atlas Fragmented van Theo Eshetu. Een Brits-Ethiopische kunstenaar waar ik nog nooit van had gehoord. Dank Adam Szymczyk. 

Atlas Fragmented
In de weken na het aanschouwen van Atlas Fragmented kroop die vijfendertig durende ‘film’ onder mijn huid. Moest, wilde er meer van weten.

Op het internet kun je er (nog) niet veel over lezen. Of van zien. Dat zal zonder enige twijfel veranderen. Ik vermoed dat een dezer dagen een groot museum dit kunstwerk zal aankopen en dat het daarna aan betekenis zal groeien.

Gelukkig heeft Theo Eshetu samen met ene Keir Fraser een soort radio-programma gemaakt waaruit hij fragmenten heeft opgenomen in zijn uiteindelijke kunstwerk. Dat radioprogramma heet ook Atlas Fragmented, maar duurt zestig minuten.

Op dit moment – vanaf deze plek (thuis) – kan ik niet achterhalen welke fragmenten wel én niet in het uiteindelijke kunstwerk terecht zijn gekomen. Van enkele weet ik het zeker, want ik maakte in de Neue Neue Galerie enkele filmopnames. Maar niet van het hele werk. Jammer. Het ging me nog niet zo zeer om de beelden, maar meer om de soundtrack. 

Een groot(s) werk
Atlas Fragmented is een kunstwerk dat vanuit drie projectoren op een lange, hoge wand wordt geprojecteerd. Ik schat vijfentwintig bij vijf meter. Het duurt vijfendertig minuten.

De soundtrack bestaat uit instrumentale muziek waaroverheen mensen aan het woord worden gelaten. Engelstalig, dus je kunt het – met enige moeite – volgen. Alhoewel je in zo’n zaal afgeleid wordt door mensen die voor en om je heen lopen, staan, zitten, opmerkingen maken. Maar: so be it. Die zaterdag in juli heb ik Atlas Fragmented drie keer gezien.

De eerste keer kreeg ik een impressie van de film. De tweede keer keek ik al aandachtiger en de laatste keer wist ik ongeveer wat er aan zat te komen en was al bezig met een project om te achterhalen wat alle mensen zeiden. Want dat was me al snel duidelijk: die sprekende mensen zaten er niet zomaar in, én hadden te maken met de titel: Atlas Fragmented, een gefragmenteerde aarde.

Pas thuis realiseerde ik me dat het werk in wezen ook over empathie gaat. Het vermogen om je andere mensen – juist ook uit andere culturen te kunnen inleven. Daar kwam ik achter door het radioprogramma. Op dit moment weet ik ongeveer wie en wanneer aan het woord wordt gelaten en wat zij (mannen én vrouwen) ongeveer zeggen. Waar ze voor staan. Hun boodschap. Aan het eind van dit project hoop ik alle uitspraken te hebben verzameld plus alle muziek die Theo Eshetu en Keir Fraser op de achtergrond laten horen. 

Een vergeten banier
Atlas Fragmented is een videofilm. Die begon toen Theo Eshetu op zeker moment in het Ethnologisches Museum in Berlijn de hand wist te leggen op een banier. Een lap stof waarop vijf regio’s in de wereld middels een masker worden weergegeven: Afrika, Amerika, Ozeanien, Asien, Europa. Op die ‘lap stof’ projecteert hij vervolgens tientallen gezichten en beelden.

Als een echte eclecticus zullen die beelden ook geleend zijn. Ik doe geen moeite te achterhalen waar vandaan.

Gedurende vijfendertig minuten wordt je als toeschouwer overweldigd door beelden (links, rechts en in het midden voor je), muziek en talking heads. Beelden die geprojecteerd worden op die vijf maskers, waardoor vervreemdende effecten optreden.

Slechts één beeld kon ik die middag meteen thuisbrengen: Charlie Chaplin als Adolf Hitler in The great dictator. 

Tientallen uitgesproken statements
Thuis ontdekte ik op de soundtrack tientallen namen; bekende (Maya Angelou, James Baldwin, Carl Jung) en onbekende (Joseph Campbell).

Opmerkelijk vond ik vooral dat Theo Eshetu ook Chris Hedges aan het woord laat. Een Amerikaans journalist die zéér kritisch is op onze huidige generatie machthebbers. Hij wordt door hen én het gros van de media weggezet als iemand die de weg kwijt is. In de Nederlandse pers zelden aan het woord wordt gelaten. Dat is logisch. Chris Hedges houdt met name zijn mediawereld-collega’s voor een groot deel verantwoordelijk voor het laten voortbestaan van ons huidige maatschappelijke model. Een systeem dat in zijn ogen uitgewerkt is en vervangen moet worden door iets anders. 

Glenn Helberg
Het toeval wil dat tijdens mijn zoektocht naar de mensen die in Atlas Fragmented ‘meedoen’ zomergast Glenn Helberg op zondag 6 augustus een fragment van James Baldwin liet zien. In het radioprogramma van Atlas Fragmented zitten maar liefst vijf Baldwin-quotes. Daarmee is hij de koploper.

Theo Eshetu is – voor zover u dat nog niet doorheeft – een bruine man. Die ‘alles’ weet van uitsluiting, discriminatie, racisme et cetera. Het waarschijnlijk aan den lijve heeft ondervonden. En de domheid daarvan als geen ander inziet. Weet dat mensen – wit en blank, rijk en arm, Jood of Christen – in wezen hetzelfde zijn. Maar dat we in een maatschappelijk model terecht zijn gekomen waarin die verschillen er voor velen nog steeds toe doen. Verschillen die voorkomen dat we samenkomen om de grote problemen van onze tijd écht te gaan oplossen.

Atlas Fragmented gaat volgens mij vooral over empathie. Net zoals Glenn Helberg. Die op een regenachtige zomeravond één lang warm pleidooi hield om elkaar eindelijk eens te leren respecteren. Weg van hokjesdenken. Nationalisme, racisme, vooroordelen. Om elkaar te nemen zoals we zijn. Meer empathie.

Louter empathie?
In Atlas Fragmented worden naar schatting dertig mensen aan het woord gelaten; korter en langer. Ook komen er flarden van liedjes voorbij. Uit uiteenlopende culturen. Eshetu en Keir Fraser hebben uit tientallen Youtube-filmpjes enkele zinnen gehaald en ze opgenomen in hun soundtrack.

Naast een impliciete oproep om empathischer te worden is Atlas Fragmented ook een oproep richting ons – welvarende westerlingen – om (eindelijk) in te zien dat ‘the white man’ een grote verantwoordelijkheid heeft voor the mess waarin we nu terecht zijn gekomen. Ook is het één groot pleidooi voor de reikwijdte van de menselijke cultuur. Overal gebeuren interessante en mooie dingen. 

Charlie Chaplin
Het langste fragment in Atlas Fragmented ‘neemt’ Charlie Chaplin voor zijn rekening. Theo Eshetu laat hem zien als de dictator uit The great dictator (1940). Die film sluit af met een toespraak van ‘de dictator’. Hij zegt echter dingen die haaks staan op waar een gemiddelde autocraat voor pleit. Onder dit filmpje is door iemand muziek uit de speelfilm Inception geplaatst (muziek van Hans Zimmer).

Youtube: The Great Dictator (met Hans Zimmer)

I’m sorry but I don’t want to be an Emperor, that’s not my business. 
I don’t want to rule or conquer anyone. 
I should like to help everyone if possible, Jew, gentile, black man, white. 
We all want to help one another, human beings are like that. 
We want to live by each other’s happiness, not by each other’s misery. 
We don’t want to hate and despise one another. 
In this world there is room for everyone and the good earth is rich and can provide for everyone.
The way of life can be free and beautiful. But we have lost the way.

Greed has poisoned men’s souls, has barricaded the world with hate; has goose-stepped us into misery and bloodshed.
We have developed speed but we have shut ourselves in machinery that gives abundance has left us in want.
Our knowledge has made us cynical,our cleverness hard and unkind.
We think too much and feel too little: more than machinery we need humanity;
More than cleverness we need kindness and gentleness.
Without these qualities, life will be violent and all will be lost.

The aeroplane and the radio have brought us closer together. 
The very nature of these inventions cries out for the goodness in men, cries out for universal brotherhood for the unity of us all. 
Even now my voice is reaching millions throughout the world, millions of despairing men, women and little children, victims of a system that makes men torture and imprison innocent people. 
To those who can hear me I say “Do not despair”.
The misery that is now upon us is but the passing of greed, the bitterness of men who fear the way of human progress
The hate of men will pass and dictators die and the power they took from the people, will return to the people and so long as men die liberty will never perish . . .

Soldiers: don’t give yourselves to brutes, men who despise you, enslave you, who regiment your lives, tell you what to do, what to think or what to feel, who drill you, diet you, treat you like cattle, use you as cannon fodder.
Don’t give yourselves to these unnatural men, machine men, with machine minds and machine hearts. 
You are not machines.
You are not cattle.
You are men.
You have the love of humanity in your hearts. 
You don’t hate, only the unloved hate. 
The unloved and the unnatural. 
Soldiers: don’t fight for slavery, fight for liberty.

In the seventeenth chapter of Saint Luke it is written:- “The kingdom of God is within man”
Not one man, nor a group of men, but in all men; in you.
You the people have the power, the power to create machines, the power to create happiness.
You the people have the power to make this life free and beautiful, to make this life a wonderful adventure. 
Then in the name of democracy let us use that power.
Let us all unite!
Let us fight for a new world, a decent world that will give men a chance to work, that will give youth the future and old age a security. 
By the promise of these things, brutes have risen to power, but they lie. 
They do not fulfill that promise, they never will. 
Dictators free themselves but they enslave the people. 
Now let us fight to fulfill that promise. 
Let us fight to free the world, to do away with national barriers, to do away with greed, with hate and intolerance. 
Let us fight for a world of reason, a world where science and progress will lead to all men’s happiness.

Soldiers! In the name of democracy: Let us all unite!

Frans de Waal
Op zondag 20 augustus is primatoloog (en mogelijk Nobelprijswinnaar) Frans de Waal de vijfde zomergast. Ik vermoed dat hij verschillende filmpjes zal laten zien om aan te tonen dat veel dieren op ons lijken; en omgekeerd. Het begrip empathie zal regelmatig vallen. Allemaal bedoeld om ons mensen wat nederiger te maken. We zijn minder bijzonder als we denken. Het zou ons als mensheid sieren om vanuit dat weten dingen anders te gaan doen.

Ben ook benieuwd hoe hij tegen de beeldspraak van – wederom, sorry! – Yuval Noah Harari  aankijkt dat wij als mensheid wellicht hetzelfde meemaken als onze bio-industrie dieren.

Harari speculeert in dit optimistisch-pessimistische boek over de mogelijke komst van super intelligente systemen, die op zeker moment in de (nabije?) toekomst ons als mensheid gaan overvleugelen. Wellicht gaan die systemen ons op dezelfde manier ‘houden’ zoals wij nu onze varkens, kippen en koeien houden. Harari hoopt dat die systemen zó slim zijn dat zij – meer dan wij nu – empathie voor die ‘mindere’ wezens kunnen opbrengen.

Empathie, alom
De zomer van 2017 zal niet de geschiedenis ingaan als de maand waarin de mensheid empathischer werd. Het toeval wil dat dit woord mij de afgelopen weken opviel. Maar ‘het’ hangt al veel langer in de lucht.

The great debate
We’ve come to this particular place tonight
Because we gotta look at things from every angle
We need some answers to some complicated questions
If we’re going to get it right

Randy Newman. The great debate (van de cd Dark matter, augustus 2017)

Enkele boeken die (iets) met empathie te maken hebben
Guus Kuijer. Hoe word je gelukkig? : een zelfhulpboek (2009)  
Frans de Waal. Een tijd voor empathie : wat de natuur ons leert over een betere samenleving (2009)  
Roman Krznaric. Empathie : een revolutionair boek (2014)  
Richard Sennett. Samen : een pleidooi voor samenwerken en solidariteit (2016)  
David Foster Wallace. Dit is water : enkele gedachten over meevoelend leven, uitgesproken bij een bijzondere gelegenheid (2011)  
Peter Westbroek. De ontdekking van de aarde : het grote verhaal van een kleine planeet (2012)  
Paul Verhaeghe. Identiteit (2012)  
Erich Fromm. Liefhebben, een kunst, een kunde (1962)  
Susanne Piët. Egolutie : einde van het ik-tijdperk (2014)  
Matthieu Ricard. Altruïsme : de kracht van compassie (2015)  
Jonathan Safran Foer. Dieren eten (2009)  
Floris van den Berg. Filosofie voor een betere wereld (2009)   
Achille Mbembe. Kritiek van de zwarte rede (2015)  
Frans de Waal. De bonobo en de tien geboden : moraal is ouder dan de mens (2013)  
Christien Brinkgreve. De ogen van de ander : de sociale bronnen van zelfkennis (2009)  
Christiaan Keysers. Het empatische brein : waarom we socialer zijn dan we denken (2012)  
Matthie Ricard. Waarom zou ik mijn vrienden niet opeet : pleidooi voor dier, mens en aarde (2015)  
Simon Baron-Cohen. Nul empathie : een theorie van menselijke wreedheid (2012)   
Martine Delfos. De schoonheid van het verschil : waarom mannen en vrouwen verschillend én hetzelfde zijn (2004/2010)   
Marco Iacoboni. Het spiegelende brein : over inlevingsvermogen, imitatiegedrag en spiegelneuronen (2008)  
Jaron Lanier. Nee, je bent geen gadget (2010)  

Enkele artikelen
Guardian: Raoul Martinez on writing this year’s essential text for thinking radicals (december 2016)

Veerkracht : difficulties are only a sign that things are normal (maart 2013)
Empathie in 3 liedjes (juli 2013)  
Hard times – Her face was blood and diamonds / He remembers her that way (september 2013)
We speelden vrijwel elke middag na school op straat, vaak tot het donker werd … (januari 2014)  
Southern nights – It was wonderful because I knew that everything that was important in the whole world was on this porch (mei 2014)  
De herontdekking van het collectief is een heel belangrijke evolutie in onze huidige zoektocht naar zingeving (februari 2015)  
Ons Welzijn – Meant to be shared (november 2015)
Empathie – Je kunt niet leven in de illusie dat we niet diep met elkaar verbonden zijn (december 2015)  
Een april – dit is het moment voor verandering (apriil 2016)  
Is this the life we really want? (juli 2017)

Klik hier voor een artikel met alle stemmen uit Atlas Fragmented

Toeval?
Vandaag verscheen Zie hoe alles van elkaar afhankelijk is en de wereld zal nooit meer dezelfde zijn 
De waarheid is dat we allemaal door en door afhankelijk zijn. Van elkaar, maar ook van de dieren en planten om ons heen. Voor ons welzijn, onze veiligheid, en voor ons bestaan. (De Correspondent)

Aanvulling dinsdag 15 augustus
In Is het einde van het individu in zicht? vraagt Sanne Bloemink zich af of we in ons digitale tijdperk niet hard op weg zijn onze ‘vrijheid’ over te dragen aan algoritmen, grote bedrijven en overheden. Aan het einde van dit zéér lezenswaardige en belangrijke artikel heeft ze het impliciet ook over empathie. Een lang citaat

Toch is er ook een ander antwoord op de vraag of het einde van het individu in zicht is. Dat antwoord komt neer op het fundamentele begrip dat menselijke autonomie altijd al een illusie is geweest. We zijn sinds mensenheugenis afhankelijk van andere mensen, van dieren, van planten, van de lucht. Onze identiteit vormt zich ín die relatie met anderen, met onze omgeving, in de relatie met de natuur, en nu dus ook met onze machines. Die machines zijn niet slechts een verlengstuk van ons mensen, maar grijpen in de werkelijkheid in, veranderen onze identiteit. En nee, er zit geen uit-knop meer op onze computers. Kijk maar naar cybercriminaliteit die om zich heen grijpt. We zijn kwetsbaar geworden door onze grote afhankelijkheid van internet. Dat is niet meer terug te draaien.

We zijn allemaal met elkaar verbonden, mens, dier en machine, en we maken allemaal deel uit van het grotere geheel. Die verbondenheid ontkennen heeft nu juist in het verleden desastreuze gevolgen gehad, zoals tot uiting komt in de wereldwijde klimaatcrisis. De mens heeft zich nooit goed aan de omgeving aangepast, maar heeft in plaats daarvan zijn omgeving zélf aangepast en hoogmoedig gedacht dat hij de baas was. Dat mensen zich nu steeds meer bewust worden van al deze onderlinge afhankelijkheden is in bepaalde opzichten dan ook hoogst welkom. Wellicht kijken mensen van later terug op al die ‘domme mensen’ van nu die nog dachten dat ze een individu waren? Net zoals mensen vroeger dachten dat de aarde plat was.

Aanvulling 24 augustus – Who’s in control?
Via Twitter volg ik de Amerikaanse singer-songwriter Gretchen Peters, die niet alleen mooie (vakkundig goed geschreven) liedjes maakt (en de laatste jaren ook zelf uitvoert) maar zich grote zorgen maakt over wat zich in haar land afspeelt. Ze is zeer kritisch over het Trump-gebeuren. Gisteren maakte ze haar volgers (ruim tienduizend) attent op de speech van Charlie Chaplin.

Dat bracht bij mij regels uit een van haar mooiste liedjes (van haar beste plaat tot nu toe: Hello cruel world) naar boven. Regels uit Idlewild. Een liedje waarin een echtpaar ’s avonds in een auto rijdt. Het is al donker. Op de achterbank zit een jong kind (Gretchen zelf?). Haar ouders denken dat zij slaapt, maar dat is maar schijn. Ze hoort het gekibbel aan tussen haar ouders, die jaren later zullen scheiden (We are a family, we are a shipwreck). Ook hoort ze flarden nieuws op de radio.

Het blijkt een bijzondere avond te zijn, 22 november 1963. De dag dat president Kennedy werd vermoord. Het toeval wil dat haar ouders in de buurt van het vliegveld Idlewild in de de buurt van New York rijden. Dit vliegveld wordt later omgedoopt tot J.F. Kennedy Memorial Airport. De cruciale regels zijn:

They think we’re driving, I know we’re drifting

Zij denken dat ze de baas zijn (aan het stuur zitten), ik weet dat zij (wij) meegedreven worden door …

de golven, de tijdgeest, onze gevoelens, ons Systeem 1 (in de beeldspraak van Daniel Kahneman)

We zijn een speelbal van het lot. Drijven mee op de tijdgeest, worden gemanipuleerd door reclame, invloeden van anderen et cetera.
Daar is niets mis mee, maar we denken allemaal dat we ferm aan het roer van ons eigen leven staan. Dream on! I know we’re drifting!

Forget it. Dat jonge meisje, daar achter in die auto had het (in 1963) al door. Dat wil zeggen: de vrouw die uit dat meisje ontstond. Laten we voor het gemak aannemen dat het Gretchen Peters zelf is. Waarmee het een quasi-autobiografische song is geworden. En op een heel andere manier aansluit bij het betoog van Raoul Martinez over vrijheid, vrij zijn.

Citaat 478
(zaterdag 12 augustus 2017)