In een wereld die overspoeld wordt met irrelevante informatie is helderheid macht.

Een artikel voor 2019.
Op nieuwjaarsdag begon ik ’s middags aan een stuk dat al enige tijd in mijn hoofd zat.

Had het ankertje, een citaat, maar soms valt het niet mee de juiste toon te pakken. Dus besloot ik het te laten liggen en een dagje weg te gaan. 

Naar Tilburg, de zesde stad van Nederland. Die wat mij betreft de laatste jaren om twee redenen regelmatig bezocht moet worden: Het De Pont museum en het daar dichtbijgelegen TextielMuseum. Vroeger stond op dat lijstje ook platenzaak Tommy, maar die is in de digitale storm helaas omgevallen. Natuurlijk is er ook nog 013, het poppodium.  

De LocHal
Sinds 2 januari 2019 kan daaraan een nieuwe ‘attractie’ worden toegevoegd, de LocHal achter het Spoor. Een oude loods van de spoorwegen waarin de Tilburgse bibliotheek is ondergebracht. Een place to be. Wordt zonder enige twijfel in 2020 uitgeroepen tot de beste en mooiste bibliotheek van Nederland. Deventer zal dit jaar die eer toevallen.

Herman en Peter, die samen de directie vormen, waren op de eerste dag zelf aanwezig. Ze  begroetten alle bezoekers en waren terecht uitgelaten.

Zij weten dat ze goud in handen hebben. Een magnifieke plek in het publieke domein, waar jong en oud graag zullen willen verblijven. Niet zozeer om altijd een boek te lenen, maar vooral om onder de mensen te zijn. Zien en gezien worden. Met anderen afspreken en iets bijzonders mee te maken, te ervaren. 

Make something happen *
Het team van de Tilburgse bibliotheek staat voor een grote én mooie opgave: zorgen dat in de LocHal doorlopend interessante dingen gebeuren. Tentoonstellingen, debatten, lezingen, workshops et cetera. Alleen, maar waarschijnlijk veel vaker met anderen.

Ik vermoed dat organisaties, instellingen, bedrijven en individuen in een lange rij zullen staan om op deze plek iets te mogen doen, te laten zien.

* lijfspreuk Seth Godin

Die zee aan ruimte
Deventer, Gouda, Arnhem, Aalst en Vught. Op die plekken zijn de laatste tijd ook fantastische bibliotheken tot stand gekomen, maar ze kunnen niet tippen aan … tja, de ruimte van de LocHal. 

Ruimte waarin je als nietig mens kunt opgaan, je vrij voelen. Ervaren dat je op een unieke plek bent. Het is geen wonder dat Francine Houben de inrichting voor haar rekening heeft genomen. Deze architect is de afgelopen jaren bij de (ver)bouw en inrichting van veel bibliotheken betrokken geweest. Birmingham, New York, en nu de LocHal in Tilburg.

Niet te chique, een variëteit aan materialen, ritmiek in de hoge zwart oprijzende metalen gevaarten, overal trappen, zitjes, ramen om naar buiten te kunnen kijken én overal – vooral dat – grotere en kleinere ruimtes waar groepen mensen samen iets kunnen gaan doen. A place to be. 

De Pont museum
Maar het dagje uit naar Tilburg leverde iets op dat ik in mijn onaffe artikel mee kon nemen. Sterker: daar perfect in past. Dat heeft te maken met De Pont. Een van de mooiste musea van Nederland. ’t is maar dat u het weet.

Tot 3 februari kunt u het beeld zien dat veel indruk op mij maakte en perfect past binnen dit artikel; en perfect past binnen het nieuwe jaar, 2019. Sterker: een beeld dat bij de mens past die de komende decennia voor zeer grote opgaven staat. En het is niet de hemelspiegel vlak bij de ingang. Die staat er sinds enige jaren voor eeuwig en blijft wanneer je ook komt, gewoon mooi.

In de rest van dit artikel komt dit beeld op zeker moment voorbij.

Én koning Midas, twaalf vuistregels, een stel boeken, een slide uit een van de tientallen lezingen die ik in 2018 meemaakte, een jong meisje.

Ook reik ik u enkele ‘tips’ aan om alles wat u het komend jaar tot u neemt te kunnen wegen, plaatsen.

De eerste opzet van dit artikel begon met deze quote:

In een wereld die overspoeld wordt met irrelevante informatie is helderheid macht.

Zo begint de Israëlische historicus Yuval Noah Harari zijn derde boek: 21 lessen voor de 21ste eeuw. 

Een mooie zin om het nieuwe jaar mee te beginnen. Een zin die bij een bibliotheek past. Lezen helpt immers, nietwaar? 

Toch zal Harari de eerste zijn om deze zin onderuit te schoffelen. En doet dat ook in dit lezenswaardige boek. Waarin veel zaken worden aangestipt waarover burgers zich zorgen zouden moeten willen maken. Waar ze meer relevante informatie over zouden moeten willen verkrijgen. Om te begrijpen wat er speelt, zou kunnen gaan spelen en hoe daar een redelijk afgewogen mening over te kunnen vormen.

Halfvol, halfleeg?
We hebben het aan de ene kant nog nooit zo goed gehad, maar tegelijkertijd staan er zeer grote uitdagingen op onze stoep. Het glas is halfvol én halfleeg. Dat beeld uit De Pont heeft dat tweeslachtige ook in zich. 

Er zijn ondanks uiteenlopende optimistische geluiden veel onderwerpen waar we écht iets mee moeten. Zaken waar we niet (veel) langer schouderophalend aan voorbij kunnen gaan.

Zo dringt de tijd om écht werk te maken van klimaatverandering en de komst van slimme, zelflerende systemen.

Harari noemt nog een ander ‘groot’ ding: de kans dat op zeker moment een of andere gek een kernwapen zal gaan gebruiken. 

Wat op het spel staat
Yuval Noah Harari is hierin niet uniek. Hij sluit aan bij andere denkers als George Monbiot, Bruno Latour, Hans Rosling, Ulrich Beck of Philipp Blom. 

Een Engelse journalist, een Franse antropoloog, een Zweedse arts, een Duitse socioloog en een Duitse historicus. 

Monbiot heeft het over puinhopen, Latour over het Nieuwe Klimaatregime, Rosling geeft ons feiten én vuistregels, Beck wil een metamorfose van de wereld en Blom weet net als anderen wat op het spel staat. 

Ze leggen natuurlijk allemaal andere klemtonen, maar ze noemen alle zes de absolute noodzaak om als mensheid eindelijk eens maatregelen te gaan nemen die écht effectief zijn om de stijging van de temperatuur door menselijk ingrijpen tegen te gaan.

De donut
Impliciet geven ze daarmee ook aan dat die maatregelen betekenen dat ons huidige economische model drastisch aangepast zal moeten worden.

De kern daarvan is dat ‘we’ af moeten van een heilige koe: economische groei op een eindige planeet aarde. Het is onvermijdelijk dat we daarnaar gaan kijken.

Ons vaker de vraag stellen die een andere optimistisch ingestelde criticaster – de Engelse econoom Kate Raworth – ons als het ware voorhoudt: Past het binnen de donut? En zo nee, dan moeten we op zoek naar alternatieven.

Relevante informatie
Harari, Monbiot, Latour, Rosling, Beck en Blom weten echter dat het niet eenvoudig zal zijn ‘de mensen’ daarin mee te krijgen. Relevante informatie wordt door veel mensen gewantrouwd. Fake news. Complotdenken. En het gevoel dat ‘ze’ iets van ons willen afnemen. 

Peter Vandermeersch, hoofdredacteur van de NRC, sprak enkele dagen voor kerst in de bibliotheek van Den Bosch over de toekomst van de journalistiek.

Hij vermoedt dat in 2019 fake news écht groot (en gevaarlijk) zal worden. Er komen technieken op ons af die voor veel verwarring zullen zorgen. De bemoeienissen van Russische instanties met Brexit en de Amerikaanse presidentsverkiezingen zijn daarbij vergeleken waarschijnlijk Spielerei. Hij ziet voor zichzelf en zijn team journalisten een belangrijke rol weggelegd, maar maakt zich wel zorgen of ze dat waar kunnen maken. Er zijn grote krachten werkzaam om burgers om wat voor reden dan ook te willen manipuleren. 

Artikel: Peter en Greta : er zijn geen grijze gebieden als het gaat om overleven (december 2018)

Ook benoemde hij die avond zeven onderwerpen waar zijn team zich de komende jaren meer op zal gaan focussen. Met stip op één stond het klimaat (en – mijn woorden – de noodzaak om aan ons economisch model te gaan sleutelen). Op twee stond migratie en dan niet zozeer het gedoe aan onze grenzen, maar meer de achterliggende redenen waarom miljoenen mensen op de vlucht slaan. 

We hebben allemaal een verantwoordelijkheid
Yuval Noah Harari betoogt in alle drie tot nu verschenen boeken keer op keer dat wij – menselijke apen – het unieke vermogen hebben om in verhalen te geloven die objectief genomen niet waar zijn. Dit vermogen heeft ons echter wel ver gebracht.

Verhalen binden ons. Verhalen houden samenlevingen bij elkaar. Maar verhalen komen en gaan. Sommige zijn hardnekkig, maar de meeste hebben geen ‘eeuwig’ leven. Zwarte Piet is in 2018 een heel ander persoon dan pakweg vijfenvijftig jaar geleden; en ik vrees voor zijn leven over vijf jaar.

Momenteel zitten we in een fase dat we afscheid moeten nemen van een ander, veel groter én dierbaar verhaal. Een verhaal dat ons veel én ver heeft gebracht. Maar ons huidig economisch model loopt op haar laatste benen. Dat model heeft geleid tot een veel te hoog CO2-gehalte, het massaal uitsterven van soorten, uitputting van grondstoffen en grootschalige ongelijkheid. Economische groei op een eindige planeet is als verhaal niet langer houdbaar, noch het adagium dat ‘de markt’ het ‘goede’ doet of ‘het’ zal regelen. 

We hebben allemaal de verantwoordelijkheid om er tijd en moeite in te steken om onze eigen vooroordelen te onderzoeken en de betrouwbaarheid van onze informatiebronnen na te lopen (pagina 299).

Maar dat is lastig
Harari geeft vervolgens in 21 lessen voor de 21ste eeuw twee simpele vuistregels.

De eerste is dat als je betrouwbare informatie wilt, je daarvoor moet betalen. Als je nieuws gratis krijgt, ben je waarschijnlijk niet de klant, maar het product (pagina 300). 

De tweede vuistregel is dat als een bepaalde kwestie erg belangrijk voor je is, je de moeite moet nemen om er wetenschappelijke bronnen op na te slaan. Wetenschappers zijn continue bezig elkaar vliegen af te vangen. Stellingen van collega’s onderuit te halen. Met als doel een nog ‘betere’ versie van de werkelijkheid te ‘bewijzen’. Het verhaal van dit of dat aan te scherpen. Er een nieuw hoofdstuk aan toe te voegen, of – maar veel zeldzamer – met een compleet nieuw verhaal komen aanzetten (denk aan Charles Darwin of Alfred Wegener).

Dat gedrag staat haaks op niet wetenschappelijk ingestelde schrijvers én denkers die wéten hoe ‘het’ zit. Zij komen met dogma’s die niet betwist mogen worden.

Yuval Noah Harari weet dat leken – goedwillende burgers – geen tijd of zin hebben om wetenschappelijke teksten of boeken tot zich te nemen. Dus komt hij aan het eind van hoofdstuk 17 (De waarheid voorbij – sommig nepnieuws blijft eeuwig bestaan) met een oplossing. Hij roept zijn collega- wetenschappers op zich veel meer te mengen in publieke discussies.

En zouden – naar mijn mening – nog meer dan ze nu al doen contact moeten zoeken met programmerende bibliothecarissen in de LocHal of de regio Noord Oost Brabant. Recharge?

Ze moeten niet bang zijn om hun stem te laten horen als het debat zich op hun kennisterrein begeeft (). Zwijgen is niet neutraal, want het versterkt de status quo. 

Ze moeten natuurlijk ook doorgaan met wetenschappelijk onderzoek en daarover in wetenschappelijke bladen publiceren, maar daarnaast zouden ze hun kennis op een andere manier vaker moeten doorgeven. Hoe? Door populaire wetenschappelijke boeken te schrijven, lezingen te verzorgen en met leken in debat te gaan over ‘hun ding’. Hij zegt het zo:

Wil dat nu zeggen dat wetenschappers sciencefiction moeten gaan schrijven? Eigenlijk is dat nog niet zo’n slecht idee. Kunst speelt een belangrijke rol in de manier waarop mensen zich een beeld van de wereld vormen en in de eenentwintigste eeuw is sciencefiction absoluut het belangrijkste genre van allemaal, omdat het invloed heeft op de ideeën die de meeste mensen hebben over AI, biotechnologie en klimaatverandering. We hebben zeker goede wetenschap nodig, maar vanuit politiek perspectief is een goede sciencefictionfilm veel meer waard dan een artikel in Science of Nature (pagina 301).

Rol van de bibliotheek
Peter Vandermeersch weet dat hij als krantenman een rol te spelen heeft. Zijn achterban voorzien van relevante, goed gecheckte informatie, achtergrondartikelen, meningen op de opiniepagina, columns et cetera.

Bibliotheken en bibliothecarissen hebben natuurlijk ook een rol te spelen. Zorgen dat er in hun bibliotheken een goede collectie staat. Onderwerpen op de lokale agenda zetten door middel van lezingen, tentoonstellingen, debatten et cetera. Vragen stellen. Mensen te voeden met de dilemma’s waar we voor staan. Waar mogelijk werkt de bieb samen met anderen; individuen, organisaties, instellingen en bedrijven. 

Maar de kern is altijd haar collectie. Het adagium is simpel: “Als je meer wilt weten over ‘iets’, lees dan een boek” en wij kunnen je helpen om het juiste boek te kiezen. 

Maar lezen is niet voldoende!!
Was het maar zo simpel.

“Zorg dat mensen de juiste informatie krijgen, het tot zich nemen en … bingo: ‘ze’ nemen de juiste beslissingen. Doen wat voor henzelf én de omgeving het beste is.”

Dit inzicht is niet van vorig jaar. Is al veel langer bekend. Vorig jaar verscheen een boek waarin dat op redelijk unieke manier naar voren werd gebracht.

En in dat boek, van een al in 2017 overleden Zweedse arts, staan ook nog tien vuistregels. Waardoor je als mens als het ware gewaarschuwd bent. Kunt weten waarom zij (die andere mensen) en jijzelf (!) keer op keer de fout in gaan. Fout in de zin, dat je niet in staat bent om informatie die op je af komt – of die je actief tot je neemt – goed kunt inschatten.

Vuistregels die je behoeden voor de grootste stommiteiten of misvattingen. Alleen, helaas, is het een vervelend boek. In de zin dat het volgens mij schier onmogelijk is om strikt naar die tien vuistregels te gaan leven. 

Een boek om écht mediawijs te worden
Hans Rosling, die Zweedse arts en auteur van Feitenkennis : 10 redenen waarom we een verkeerd beeld van de wereld hebben en waarom het beter gaat dan je denkt heeft het over Daniel Kahneman.

Deze Israëlische psycholoog poneert in Ons feilbare denken het verhaal dat in elk mens twee systemen om de macht strijden. In onze hersenpan.

Systeem 1 wint in 19 van de 20 gevallen (95%). Dat systeem kun je wegzetten als ons gevoel. Dat gevoel neemt in het gros van de tijd de ‘beslissingen’. En doet dat helemaal niet zo slecht. Het helpt ons door de dag en het leven heen. Behoedt ons voor grote en kleine ongelukken, domme dingen. Maar dat systeem heet niet voor niets gevoel. Daar zit de aanname onder dat dit systeem gevoed wordt door gevoelens; geen keiharde data, wetenschappelijk getoetste kennis.

Daar tegenover staat Systeem 2, onze ratio. Die we af en toe bewust ‘aanzetten’, als we voors en tegens van iets ingewikkelds moeten afwegen. Dan denken we bewust na. Helaas kost dat veel energie en aangezien die schaars is doen ‘we’ het meestal op de automatische piloot, ons gevoel oftewel Systeem 1.

Het moge helder zijn dat onze vooroordelen en aannames over de meest uiteenlopende dingen en verschijnselen in Systeem 1 zitten. Dat is dus meteen ook het probleem. Om een ingewikkelde, complexe wereld, vol dilemma’s en lastige opgaven, te lijf te kunnen moeten we vaker overschakelen naar Systeem 2. Maar. Maar dat kost energie. Het voelt beter aan om lekker op ons gevoel te blijven leunen. 

In Feitenkennis neemt Hans Rosling zijn lezers een korte test af. Over onze kennis over de huidige wereld, en hoe die ervoor staat. Bijna iedereen die aan de uit dertien vragen bestaande test meedoet, gaat de fout in. Doet het even goed of slechter dan een gemiddelde chimpansee.

Dat is vervelend om te ervaren, maar als je zijn toelichting leest begrijp je dat ‘de wereld’ er op tal van terreinen vele malen beter voorstaat dan wij op basis van ons gevoel denken. Vele malen moeilijker én vervelender zal het echter zijn om de tien vuistregels die hij aanreikt in je leven in te bouwen en consequent na te leven. Toch zullen we wel moeten. Moeite doen om te begrijpen voor welke uitdagingen we staan.

Niet naïef
Hans Rosling is zoals gezegd een zeer optimistisch man. Beter: was, want hij overleed in 2017 veel te vroeg. Zijn Feitenkennis is als het ware zijn testament, vol wijze lessen.

In het slothoofdstuk nuanceert hij zijn optimisme en noemt zichzelf een possibilist (een samentrekking van possible en optimist).

Hans Rosling is niet naïef. De wereld moge er veel beter voor staan dan we geneigd zijn te denken, maar dit laat onverlet dat er wel degelijk zeer grote onderwerpen op ons bord liggen. Hij noemt er vijf: een wereldwijde pandemie, financiële ineenstorting, wereldoorlog, klimaatverandering en extreme armoede. Die vijf hangen in meerdere of mindere mate samen. Plus een zesde, ‘iets’ wat we nu onmogelijk kunnen zien aankomen of vermoeden. Maar hij weet dat er ‘altijd’ onverwachte ontwikkelingen kunnen plaatsvinden. 

Het grootste thema voor 2019 en daarna
Het toeval wil dat op woensdag 2 januari natuurkundige Robbert Dijkgraaf ’s avonds een nieuw DWDD-college op tv gaf. Een man die al jaren lang handelt in de geest van de oproep van Yuval Noah Harari.

Het eerste college van een reeks van drie. Daarin gaat het niet over het klimaat, maar wel over de impact van technologische doorbraken op drie terreinen. Sleutelen aan het menselijk materiaal waardoor we veel ziektes zullen gaan oplossen, we gemiddeld ouder zullen worden en nog meer aan ‘de mens’ kunnen gaan sleutelen. In de tweede aflevering gaat het over de impact van technologie op ons leven. We staan aan de vooravond van de komst van zeer snelle én slimme (kwantum)computers en zijn volop bezig om op nanoschaal dingen te gaan maken. In de derde aflevering gaat het over big data, Kunstmatige Intelligentie en vooral dat ‘systemen’ zelflerend zullen worden. Waardoor ze wellicht ‘de mens’ (op tal van terreinen) overbodig zullen maken.

Deze drie programma’s hebben een hoog Homo Deus-gehalte, het tweede boek van Yuval Noah Harari. Waarin hij ons voorhoudt dat we tot een soort goden kunnen uitgroeien óf het slachtoffer kunnen worden van de door ons zelfgeschapen krachten. Wederom twee kanten: goed versus slecht, halfvol of halfleeg.

Dijkgraaf en zijn gasten hebben het niet over het klimaatprobleem. En alhoewel ze vaak wijzen op de ethische en morele dilemma’s die door deze ontwikkelingen worden ‘geschapen’ zijn het in de kern tovenaars. Wetenschappers die bijna heilig geloven dat zij in staat zijn oplossingen voor bijna ‘alles’ te bedenken. En het klimaatprobleem is daar een voorbeeld van. 

Een jong meisje
Ik vermoed dat Robbert Dijkgraaf en andere gasten uit zijn programma het volledig eens zullen zijn met Greta Thunberg.

Dit Zweedse meisje begon in augustus in Stockholm met een schoolstaking. Ze wil daarmee doorgaan totdat Zweedse politici (veel) meer werk gaan maken om iets te doen aan het klimaatprobleem. Deze actie is niet onopgemerkt gebleven. Sterker.

Tijdens de laatste klimaattop (in Katowice, Polen, enkele dagen voor kerst) sprak ze ‘de wereld’ toe en vooral de volwassenen. Die zij verwijt onvolwassen gedrag te vertonen. Zij verwijt ons (volwassen politici, beleidsmakers, bestuurders en burgers) dat wij hun toekomst te grabbel gooien. 

Artikel: En aangezien onze leiders zich als kinderen gedragen, zullen we de verantwoordelijkheid moeten nemen die ze al lang geleden hadden moeten nemen. (december 2018)

Ze zegt het niet, maar impliciet wel: “Mooi dat we naar een wereld op weg zijn waarin we veel langer zullen leven, er bijna onvoorstelbare ‘dingen’ zullen komen, maar wat voor zin heeft dat als ons klimaat naar de spreekwoordelijke Filistijnen gaat?”

Ulrich Beck, de in 2016 overleden Duitse socioloog, zegt er in zijn De metamorfose van de wereld het volgende over: De klimaatverandering creëert een nieuw, fundamenteel gevoel voor ethische inbreuken en existentiële bedreigingen, waardoor nieuwe normen, wetten, markten, technologieën, concepten van natie en staat, en nieuwe vormen van urbaniteit en internationale samenwerking nodig zijn (pagina 59).

Tja, dat is geen kattepis
En daar staan wij dan. Burgers die zich over dit alles een mening moeten zien te vormen. Opdat we de ‘goede’ en ‘juiste’ dingen gaan doen.

Midden in een wereld vol fake news. Waarin we aan alle kanten verleid worden ons bezig te houden met ‘leuke’ dingen, te blijven consumeren.

Een wereld waarin velen – zoals de Amerikaanse filosoof Susan Neiman dat stelt – willen dat we ons onvolwassenen gedragen. Aan hen kun je immers ‘dingen’ en ‘ervaringen ‘slijten’ die waarschijnlijk – bezien in het licht van dat grote klimaatprobleem – niet zo goed meer zijn voor ons, noch ‘de wereld’, de aarde. 

En zo’n complexe wereld moeten we te lijf met onze hersenen die geprogrammeerd zijn om op ons gevoel af te gaan. Tja, dat zal niet meevallen.

Tien vuistregels
Zoals gezegd reikt Hans Rosling ons in zijn testament (Feitenkennis) tien vuistregels aan. In tien hoofdstukken.

Als je ze leest, begrijp je ze meteen. En kun je zonder enige moeite voorbeelden uit je eigen leven vinden waar je hier of daar in ‘de fout’ ging. Dat is gemakkelijk.

Maar het daarna nooit meer doen? Schier onmogelijk. Je kunt je er hooguit van bewust zijn. Er proberen op te letten.

Rosling heeft het over tien instincten. We generaliseren allemaal. Zijn gevoelig voor angst. Zijn geneigd te denken dat ‘dingen’ zijn voorbestemd, dat het ons lot is. Zijn vaak op zoek naar zondebokken, zijn geneigd de verkeerde ontwikkelingen als urgent te zien. 

Zijn eerste hoofdstuk gaat over het kloofinstinct. Onze natuurlijke neiging is om bijna alles terug te brengen tot links of rechts, goed of kwaad, wit of zwart, halfvol of halfleeg. In de rest van zijn boek komt hij continue terug op het feit dat ‘de wereld’ echter bijna per definitie grijs is.

‘Dé’ waarheid ligt meestal ergens in het midden. Alleen bekt dat niet. Verkoopt geen kranten. En het is ook gemakkelijker om mee te leven. Hij omschrijft het kloofinstinct als de onweerstaanbare neiging die wij hebben om van alles en nog wat in te delen in twee afzonderlijke en vaak tegengestelde groepen, met daartussen een imaginaire kloof (pagina 31). 

De wereld ziet er door dit instinct simpel uit, iets is rechts of links, arm of rijk, lelijk of mooi, dom of slim et cetera. Maar – betoogt Rosling – ‘dé’ wereld is bijna altijd grijs. Tussen beide uitersten bevinden zich veel varianten. De Derde wereld is niet per definitie erg arm, noch zijn alle landen in het Westen even rijk of even ver gevorderd op weg naar ‘de top’. 

Jan Rotmans en een slide
In september 2018 sprak deze Rotterdamse hoogleraar transitiekunde op de Noordkade in Veghel over de Next Economy. Tijdens zijn vierde spreekbeurt in de regio Noord Oost Brabant kwam hij met bovenstaande slide aanzetten die bij het boek en inzicht van Hans Rosling aansluit.

Jan Rotmans verwijt ons ‘gedrag’ voor een groot deel aan onze media; maar tegelijkertijd ook weer niet. Media vertonen een bepaald ‘gedrag’ omdat wij – hun afnemers – willen dat zij doen wat ze vaak doen. Mensen zijn door hun aard geneigd interesse te hebben voor wat zich dichtbij afspeelt.

Een ongeluk in Geffen met enkele lichte gewonden maakt veel meer indruk dan een ramp waarbij honderd mensen omkomen in Katmandu. Maar het gaat verder.

Media focussen vooral op incidenten (ongelukken, schandaaltjes, iemand die de fout ingaat), en veel minder op achterliggende redenen voor dingen die gebeuren. Sla er de kranten op na, het journaal, de talkshows. Bijna altijd gaat het om incidenten, veel minder over de achtergronden en zelden tot nooit over structurele ontwikkelingen. En de schaarse programma’s die daar op tv over gaan, staan onder druk (voorbeeld? Tegenlicht).

Een beeld, in Tilburg
Het De Pont Museum is een van de beste musea in Nederland. Dat is geen feit, wel een mening. In een voormalige weeffabriek met prachtig bovenlicht worden vaak iets minder bekende kunstenaars gepresenteerd. Tot februari van dit jaar een Frans echtpaar: Anne en Patrick Poirier. Die al ruim vijftig jaar in de internationale kunstscene meelopen; binnen deze wereld grote namen zijn.

In Tilburg kunt u een beeld van hun werk krijgen. Beeldhouwwerken, maar anders dan u wellicht denkt. Geen gebeeldhouwde of uit brons gegoten beelden, maar vaker assemblages van rommel, met kunststof gemaakte voorwerpen. Maar bijna altijd kunst met een ‘mening’ over de wereld.

Maatschappijkritisch is wellicht een té zwaar woord, maar Anne en Patrick willen wel de kijker aan het denken zetten.

De Pont schaft bijna altijd een werk van de exposanten aan. Het meest opvallende voorbeeld staat op het plein voor de deur: Sky mirror, een luchtspiegel van Anish Kapoor. Een beauty voor dit museum, en iedereen die (dagelijks) de Goirkestraat afrijdt richting het museum. Dit magnifieke beeld is nooit hetzelfde!

Directeur Hendrik Driessen heeft het echtpaar Poirier over kunnen halen een nieuw werk voor het museum te maken. Dat beeld – Janus – staat aan het begin van de tentoonstelling. En is, tja: prachtig. En zegt veel – zo niet: ‘alles’ – over onze huidige wereld en tijd.

Janus
Het is een spierwit uit kunsthars gegoten beeld van twee meter hoog.

Als je de tentoonstellingsruimte binnenloopt zie je twee hoofden – man en vrouw – die van elkaar afkijken. Op dat moment weet je nog niet dat zij het zelf zijn. Gewoon twee mensen, man en vrouw. De eerste tegenstelling.

Ook weet je als je de zaal argeloos binnenloopt nog niet dat het beeld Janus heet. Dat is een Romeinse God die bijna altijd met twee gezichten wordt afgebeeld. 

In de Romeinse mythologie was Janus de god van het begin en het einde, van het openen en het sluiten. De deur (ianua) droeg daarom zijn naam. Daarom draagt ook de maand januari zijn naam en werd hij aangeroepen aan het begin van het zaai- en oogstseizoen, alsmede bij huwelijken en geboortes. ()

Als god van poorten werd Janus ook gezien als de god die de hemelpoort opende of sloot. Bij alle offers en gebeden werd hij het eerst, zelfs vóór Jupiter, genoemd, omdat zonder hem de hemelpoort gesloten zou blijven voor gebeden.

Twee kanten, tegenstellingen
De Poiriers weten ongetwijfeld van bovenstaande toelichting (uit de Wikipedia) maar leggen de nadruk op het tweezijdige karakter van deze god en het feit dat hij vaak met twee gezichten werd afgebeeld. Maar hun beeld van Janus bestaat uit twee hoofden, met een buitenkant (zeg: hun gezicht) en een binnenkant (zeg: hun hersenen, hoe ze denken, waar ze voor staan).

Loop je door dan zie je al gauw dat beide hoofden aan de achterkant opengewerkt en hol zijn. En die beide holtes zijn anders ingevuld.

Sterker: die staan haaks op elkaar. In het mannenhoofd is het een puinhoop. Zeg maar: het is een ruïne. Dat sluit perfect aan bij een van de grote thema’s van de Poiriers: hun fascinatie voor de klassieke Romeinse en Griekse wereld. Een wereld waarvan vaak slechts fragmenten zijn overgebleven.

In het vrouwenhoofd draait het om ‘zaken’ die zich binnen ons hoofd afspelen. Die kun je aflezen op de treden van een amfitheater. Positieve en negatieve ‘dingen’. In dat amfitheater staan twee personen – een kleine Anne en Patrick – die in onze wereld moeten acteren en proberen er het beste van te maken. 

Janus, de moraal
De ‘boodschap’ van dit werk ligt voor de hand. De mens heeft twee ‘kanten’, aan de ene kant streven we naar het ‘goede’, het ‘mooie’, maar tegelijkertijd zijn we met onze capabilities ook in staat er een gigantische puinzooi (die ruïne) van te maken. Het lijkt me geen toeval dat zij de ruïne in het hoofd van de man plaatsen en de mogelijkheden om iets te doen (goed én slecht) in het hoofd van de vrouw.

Hiermee sluiten ze wat mij betreft bijna naadloos aan bij een gevoel dat in de lucht hangt. De wereld waarin we leven is vooral ‘gemaakt’ door de mannen, het patriarchaat. Helaas is niet alles daar perfect; sterker: er zijn zeer grote door mannen veroorzaakte problemen. Wellicht wordt het tijd dat ‘de vrouwen’ aantreden en zich bezig gaan houden met het oplossen van die problemen. Of met andere ideeën komen. 

Het is een beeld dat ogenschijnlijk haaks staat op het feit dat Hans Rosling in zijn eerste hoofdstuk aandraagt. Wij mensen zijn geneigd in kloven te denken (links of rechts, wit of zwart, man of vrouw) maar de wereld is in werkelijkheid grijs. Er zijn altijd, allerlei nuances. Niemand is honderd procent goed; of slecht.

Cassandra?
Mensen hebben er op de wereld niet honderd procent een puinzooi van gemaakt, noch is het aan de andere kant alleen maar halleluja. Tóch wil ik betogen dat dit een belangrijk tijdsignaal is. Het beeld had ook Cassandra kunnen heten. Een andere mythologische naam. Cassandra had de gave (van de goden gekregen) om de toekomst te voorspellen. Haar noodlot (voor haar en de wereld om haar heen) was dat niemand haar uitspraken voor waar wilde aannemen.

De binnenkant van het mannenhoofd is binnen deze beeldspraak (dit verhaal) ons voorland (het te gronde gaan van onze wereld) en in de binnenzijde van het vrouwenhoofd zitten de tools om een goede richting  in te slaan; maar die kunnen ons ook nog verder in de put brengen.. 

Greta Thunberg, inmiddels zestien jaar oud
En zo komt Greta Thunberg om de hoek kijken. Die ons volwassenen voorhoudt dat we eindelijk eens moeten gaan leven naar de normen en waarden die we vroom bezigen en prediken. Practice what you preach. What we preach. Wat ikzelf preek. “Maar het zal niet meevallen!”

Het zit allemaal in dit prachtige beeld. Althans in mijn ogen. Mijn verhaal. Grote kunst doet dat. Daagt je uit. Zet je aan het denken. En wat er uitkomt mag los staan van wat de makers er wellicht zelf in hadden willen leggen.

In dezelfde tentoonstelling staat een ander object dat een link heeft met Janus. Het heet Retrovisions 135:52, en is tien jaar eerder gemaakt. In een afgesloten ruimte (een wolhokje) staat een spiegel met daarvoor hetzelfde in witte hars gegoten echtpaar. Op de wand zijn drie rijen neon-woorden aangebracht. Je herkent meteen enkele woorden uit het beeld van Janus. Alleen minder. In 2018 hebben ze er meer aan toegevoegd. **

Tot slot – wat dit beeld betreft
Ik moest ook denken aan Charles C. Mann. Een Amerikaanse wetenschapsjournalist van wie dit najaar een nieuw boek in vertaling uitkwam: De profeet en de tovenaar : twee grondleggers en hun concurrerende ideeën over een leefbare toekomst op onze planeet.

Die tovenaar én die profeet zitten ook in Janus van Anne en Patrick Poirier. En sluit aan bij de drie DWDD-colleges van Robbert Dijkgraaf. Binnen onze wereld zijn overal slimme jongens en meisjes bezig ‘dingen’ te ontdekken over de wereld. Wetenschappers ontdekken nieuwe dingen. Inzichten die vaak door anderen, technologen, opgepakt worden en verwerkt in nieuwe dingen, diensten en producten. Door deze gecombineerde inzet van wetenschap én technologie, verandert de wereld continue. En op het oog steeds sneller, omdat er steeds meer mensen op steeds meer plekken aan dit ‘spelletje’ meedoen. 

Tovenaars <-> Profeten
Charles C. Mann noemt deze groep de tovenaars. Die met een spreekwoordelijke toverstaf de wereld kunnen veranderen; en verbeteren. Dat laatste is althans hun insteek. Maar we moeten reëel zijn en blijven. Niet alles wat door wetenschap en technologie wordt voortgebracht is per se een verbetering. Aan nieuwe dingen zitten ook nadelen. Die vaak pas later blijken. Onverwachte zaken.

Gelukkig zijn er volgens Charles C. Mann ook altijd profeten. Die aan de spreekwoordelijke zijkant met een opgeheven vingertje waarschuwen voor deze of gene nieuwe ontwikkeling. Die profeten hoeven het niet per se bij het juiste einde te hebben, maar ze vervullen wel een nuttige rol. Ze zeggen: “Let op, beste wetenschappers en technologen. Niet alles wat jullie doen is goed of nodig.”

Helaas is het schier onmogelijk ‘de toekomst’ tegen te houden. Wetenschap en technologie denderen door. Hebben volgens de Amerikaanse denker Kevin Kelly een eigen wil. Het is onvermijdelijk dat ‘zij’ steeds met nieuwe dingen zullen komen.

Artikel: De tovenaar en de profeet (november 2018)

Koning Midas
Zondag 20 januari spreekt filosoof Lammert Kamphuis in de Groene Engel in Oss over Next Freedom. Ik heb hem gevraagd in zijn verhaal koning Midas mee te nemen. Een andere mythische figuur, die in zijn zucht om volstrekt vrij te zijn zijn hand zwaar overspeelde. Hij vroeg op zeker moment of niet alles wat hij aanraakte goud kon worden. Zijn verzoek werd ingewilligd (in verhalen kan ‘alles’), maar hij had al snel door dat dit soort vrijheid ook niet alles is.

Ik durf de stelling te betrekken dat wij mensen iets van koning Midas weghebben. Bijna ‘alles’ wat wij aanraken gaat naar de verdommenis en we moeten snel een andere manier van vrij zijn vinden om te ontkomen aan het ondenkbare idee dat de mens op aarde een voorbijganger zal worden.

Enkele tips
In een complexe wereld vol informatie, fake news en dilemma’s waarvoor we staan, wil ik u enkele handvatten meegeven om 2019 te lijf te kunnen gaan. Neem ze in uw achterhoofd mee als u een boek leest, iets op het internet aantreft, tv kijkt, een film ziet of een museum bezoekt.

Overal zijn signalen dat we op weg zijn naar een next society.

De wereld is echter – hoe we ook geneigd zijn te denken in rechts of links, wit of zwart, rijk of arm – GRIJS.

De ‘waarheid’ over veel dingen ligt ergens in het midden. Dat is niet alleen ‘saai’ maar ook lastig. Eenvoudige oplossingen of waarheden bestaan ‘derhalve’ niet.

De meeste dingen zijn veel complexer dan wij mensen geneigd zijn te denken. We kunnen met ons gevoel vaak een shortcut nemen, en kiezen voor een van de twee kanten maar helaas helpt dat niet écht om de goede beslissingen te nemen over ontwikkelingen die op ons afkomen én waar we ‘iets’ mee moeten. Of het nu gaat over het klimaatprobleem, een vastgelopen economisch model, de komst van allerlei nieuwe technologische oplossingen.

We zitten in 2019 – net als in 2018 én in the years to come – in een soort rollercoaster. Die steeds sneller gaat en waar wij mensen moeten proberen in mee te gaan. 

Ik daag u uit om alles wat u in 2019 ervaart te plaatsen op een van …
de zeven onderstaande assen:
Tovenaar <-> Profeet
Markt <-> Overheid
Systeem 1 <-> Systeem 2
Halfleeg <-> Halfvol 
Centraal <-> Decentraal
Volwassen <-> Onvolwassen
Zakelijk <-> Literair

Tovenaar <-> Profeet
Verwijst naar het boek De profeet en de tovenaar : twee grondleggers en hun concurrerende ideeën over een leefbare toekomst op onze planeet van de Amerikaanse wetenschapsjournalist Charles C. Mann.

Hij zet in dat boek twee personen tegenover elkaar. Aan de ene kant ‘de tovenaars’, die als wetenschappers en technologen doorlopend bezig zijn nieuwe dingen te bedenken en op de mens(heid) los te laten. Zij denken zelf dat zij met hun techniek in staat zijn alle problemen en uitdagingen van de mens(heid) op te lossen.

Aan de zijkant staan daarentegen altijd enkele profeten, die met een (al dan niet beschuldigend) vingertje wijzen op de mogelijke of zeer reële negatieve gevolgen van techniek en wetenschap. In de media kom je ze dagelijks tegen. Allebei. 

Markt <-> Overheid
Sinds het aantreden van Margaret Thatcher en Ronald Reagan is een andere ‘wind’ gaan waaien. Die neoliberale wind liet zich samenvatten door de zinnen: ‘De overheid is het probleem’ en ‘De markt doet het beter’.

Ruim veertig jaar later zijn er velen die hier zeer grote vraagtekens bij zetten. En lijkt het er op dat die spreekwoordelijke wind een andere kant in gaat waaien. Er wordt althans door velen voor gepleit. Aan de andere kant zijn er ook ook nog steeds grote voorstanders van ‘de markt’.

Anno 2019 wordt tussen beiden als het ware een woordenstrijd gevoerd. Sommige deelnemers aan dit debat voegen een nieuwe entiteit aan het gesprek toe. Een lang vergeten fenomeen, the commons of het gemeengoed. Dat heeft te maken met het oprichten van coöperaties, broodfondsen en andere (lokale) initiatieven, waar mensen belangrijke zaken weer zelf gaan regelen. Zonder winstoogmerk en los van de staat. 

Artikel: Commons – de strijd voor het gemeengoed zal een van de belangrijkste politieke kwesties zijn van de eenentwintigste eeuw. (februari 2016)

Systeem 1 <-> Systeem 2
Volgens de Israëlische psycholoog Daniel Kahneman wordt in ons hoofd doorlopend een ‘strijd’ gevoerd tussen ons gevoel en onze ratio. In het gros van de tijd ‘wint’ het gevoel (Systeem 1) het van ‘ons verstand (Systeem 2).

Daar is an sich niet zo veel mis mee, want de mens doet het nog niet zo slecht. Wij staan momenteel op aarde aan de top van de piramide. Aan de andere kant hebben we er als mensheid ook een puinzooi van gemaakt (met dat gevoel). Wellicht wordt het tijd dat we iets-je vaker ons verstand laten werken.

Artikel: Onverstandig gedrag is maar een beetje een vrije keus (juni 2015)

Halfleeg <-> Halfvol 
Dagelijks kun je in de media voorbeelden aantreffen van dingen die goed of slecht zijn. Zo kun je ook naar bepaalde, iets langere trends kijken. Ook kun je boodschappers (schrijvers, journalisten, presentatoren, kunstenaars) op die as beschouwen: is hij of zij een pessimist of is bij hem of haar het glas altijd halfvol.

Centraal <-> Decentraal
Sluit een beetje aan bij de as Markt <-> Overheid. Dagelijks kun je voorbeelden aantreffen van groepen mensen die als het ware afscheid nemen van een heilig geloof in centraal geleide oplossingen. Die trend heeft te maken met de conclusie die velen trekken dat té grote, en té centraal geleide organisaties, instellingen en bedrijven op termijn niet écht werken. Sterker: niet meer werken. Van de weeromstuit zie je dat dit soort instituties eroderen, dan wel dat loslopende burgers het dan zelf maar anders, en vooral kleinschaliger gaan doen.  

Volwassen <-> Onvolwassen
Een lastige, maar ik vermoed dat we allemaal dagelijks om ons heen gedrag zien waar we het etiket onvolwassen op kunnen plakken. Gedrag dat niet bepaald helpt om de problemen waar we voor staan te gaan oplossen. Vervelend is alleen dat – als we eerlijk zijn  – we dit gedrag ook bij ons zelf aantreffen. Sluit aan bij de as Systeem 1<-> Systeem 2.

De Amerikaanse filosoof Susan schreef er in 2014 een boek over: Waarom zou je volwassen worden?

Zakelijk <-> Literair
Deze as heeft te maken met de toon waarop de informatie wordt gebracht (geschreven, gefilmd).

Veel non fictie boeken hebben een zakelijke toon. Maar er zijn ook schrijvers die van de ‘saaiste’ onderwerpen prachtige verhalen kunnen maken.

Naar mijn mening – en aansluitend bij de centrale boodschap van de Israëlische historicus Yuval Noah Harari – hebben samenlevingen die in een transitiefase zitten meer dan anders behoefte aan andere verhalen.

Verhalen die prachtig zijn opgeschreven, waar je als lezer ‘warm’ voor loopt.

Verhalen die inspireren, enthousiasmeren. Niet elke schrijver of journalist heeft die gave, maar ze bestaan.

Verhalen kun je ook ‘wegzetten als ‘ideeën’ of een ‘visie’. Verhalen dat ‘het’ anders kan, of moet.

Ik constateer dat zich de laatste tijd veel verhalenvertellers aandienen. 

En daardoorheen: het Raam van Overton
Het hele jaar zult u voorbeelden aantreffen van een verschijnsel dat naar een al in 2003 overleden socioloog werd vernoemd: the Overton window, Raam van Overton of Overton-venster.
Door de tijd heen veranderen (beter: verschuiven) de opvattingen van mensen over bepaalde omstreden ideeën of verschijnselen.

In eerste instantie worden ideeën van nieuwkomers met weerzin ontvangen. Verzetten mensen zich er hevig tegen. Worden er onpasselijk van. Maar in de loop van de tijd kan en zal de tijdgeest langzaam of iets sneller gaan kantelen. Er komt vaak een tijd waarin dat rare idee wordt omarmd en in wetgeving wordt opgenomen. En nog later kunnen mensen zich niet meer voorstellen dat men er toen héél anders over dacht. 

Denk aan zwarte piet, slavernij, homoseksualiteit, rechten voor vrouwen, het idee dat mensen geen auto’s meer mogen rijden of de komst van slimme, zelflerende systemen die ons mensen gaan helpen (en wie weet overbodig maken). 

Rutger Bregman, de jonge Nederlandse historicus en schrijver, schreef over dit Raam van Overton omdat hij weet hoe belangrijk ideeën zijn voor een samenleving die andere wegen in moet slaan. 

Artikel: You can blow out a candle/But you can’t blow out a fire (december 2015)

Ik durf de stelling te betrekken dat u het Raam van Overton in 2019 alom zult zien. Dat u getuige kunt zijn van het langzaam of sneller verschuiven van de tijdgeest – of uw eigen mening – op een van de hierboven genoemde assen. U zult ontdekken dat de wereld complex én grijs is. Of dat inzicht u macht geeft, kan ik alleen maar hopen. Ik zou er niet té zeker van zijn. Die beginzin van Yuval Noah Harari staat er niet zomaar: 

In een wereld die overspoeld wordt met irrelevante informatie is helderheid macht.

Citaat 566 (dinsdag 1 – zondag 6 januari 2019)
Homepage Citaten 2019

** Woorden Retrovisions 135:52 van Anne & Patrick Poirier (uit 2008)
Zaken die zich allemaal binnen ons hoofd
afspelen.
Deze woorden kan je in neon in Tilburg bekijken
Goede en minder goede ’tools’
Maar we moeten het ermee doen.