Je kunt niet leven in de illusie dat we niet diep met elkaar verbonden zijn.

Vrijdag 11 december 2015 verscheen in NRC Handelsblad een interview met een onbekende Afrikaanse denker en schrijver, Achille Mbembe uit Kameroen. Hij doceert momenteel in Zuid-Afrika. De aanleiding was de verschijning van zijn Kritiek van de zwarte rede. Overduidelijk een intellectueel. En kritisch. Op zijn werelddeel én Europa. Waar het gros van de burgers zich onvoldoende realiseert in wat voor welvaart we hier leven. En dat ons ‘museum’ niet houdbaar is. Los van de inhoud en waarheid van zijn betoog trof de zin ‘Je kunt niet leven in de illusie dat we niet diep met elkaar verbonden zijn‘ me als de spreekwoordelijke hamer.

Waarom? Omdat het aansluit bij een begrip dat in mijn ogen meer aandacht verdient: empathie. Het vermogen om je te kunnen inleven in hoe andere mensen zijn, zich voelen, handelen, denken, leven. En hoe – vervolgens – op basis van die indrukken (dit weten) je manier van leven aan te passen.

Achteraf had ik Mbembe al eens eerder horen spreken, maar was zijn naam vergeten.

Empathie
Deze zin trof me ook omdat dit het onderwerp was van de december-Meet Up van de Lezers van Stavast. Waar we op donderdag 3 december 2015 bijna drie uur lang spraken over aspecten van dit zeer brede thema. Voor die bijeenkomst had ik gewoontegetrouw een presentatie gemaakt, met daarin (non-fictie) boeken, enkele filmpjes, quotes, knipsels uit de krant, een cartoon et cetera. Tijdens de voorbereiding daarvan was ik er al achter gekomen dat empathie door verschillende schrijvers wordt aangestipt. Niet als hoofdthema, maar meer als (klein) onderdeel; in de marge.

Wat delen we met elkaar?
Die zin van Achille Mbembe trof me ook omdat we als bibliotheken in Noord Oost Brabant sinds kort een nieuw jaarthema hebben. Voor 2016: ‘Wat delen we met elkaar?’ En die zin heeft daar absoluut mee te maken. De notie dat we als mens(heid) in onze complexe wereld na moeten gaan denken over de vraag wat we (nog, of weer) met elkaar (gaan) delen. De laatste dertig, veertig jaar zijn we in een wereld terecht gekomen waarin het Ik centraal is komen te staan. Ieder van ons wordt geacht vooral voor zichzelf op te komen. Het project Ik moet slagen, succesvol zijn. Het voert te ver om dit punt hier uitgebreid toe te lichten, maar evident lijkt me dat we in ons individualisme te ver zijn doorgeschoten.

Gevoel én verstand
In die complexe, sterk veranderende wereld komen we er niet alleen door ons empathischer op te stellen; ons gevoel meer te laten spreken. We zullen ook ietsje vaker ons (gezond) verstand moeten laten werken. Informatie tot ons nemen of laten doordringen, waardoor we begrijpen dat we – om met Achille Mbembe te spreken – hier in Nederland en Europa op een zeer bevoorrechte plek (in dat ‘museum’) wonen. En dat het waarschijnlijk naïef is om te denken dat dit zo zal blijven.

Los van de vraag of het überhaupt terecht is dat we in zo’n museum wonen, zullen we tot de conclusie moeten komen dat ons fort niet houdbaar is. Niet verdedigd kan worden. We zullen – of we het nu ‘leuk’ vinden of niet – ons dienen voor te bereiden op tijden waarin we onze welvaart zullen gaan delen. Of – dat zou ook kunnen – de rest van de wereld op hetzelfde niveau brengen. Maar dat redelijk naïeve beeld staat haaks op een andere uitdaging. Voor alle wereldbewoners: onze zogenaamde ecologische voetafdruk is veel té groot en dient naar beneden te dienen bijgesteld. Denk in dit verband aan Parijs. En – helaas pindakaas – wij in het rijke Westen zullen de meeste stappen moeten gaan zetten.

De laatste zinnen hebben allemaal met ratio (nadenken) te maken, maar gevoelsmatig komt dit verhaal de meeste mensen (inclusief mezelf) niet echt uit. Zitten er niet op te wachten. Ons lekkere leventje willen we allemaal voortzetten. Her en der wat kleine stapjes zetten, prima. Maar – zeg – minder vliegvakanties, een kleinere auto of ons spaargeld opnemen voor radicale energiebesparende maatregelen, is weer een ander verhaal.

Heel veel citaten, en verwijzingen
De oplossing – voor zover er één oplossing is – ligt waarschijnlijk in de combinatie: gevoel én verstand. En de verhouding tussen die twee moet een klein beetje verschuiven ten faveure van het laatste. En dan helpt het als je als mens ietsjes empathischer wordt. Hieronder een lange opsomming van boeken, filmpjes, quotes over empathie. Uit boeken. Die vaak voorkomen op de literatuurlijst van de Lezers van Stavast; maar niet allemaal. Ook filmpjes, een cartoon of een quote uit een artikel. Een zeer lange rij. Want dat viel me op. Empathie wordt vaak door schrijvers in hun verhaal meegenomen. Aangestipt. Blijkbaar realiseren veel denkers, schrijvers, wetenschappers zich dat het een belangrijke eigenschap van de mens is. Belangrijker als tot voor kort werd gedacht.

Het begint met een Nobelprijswinnares
Op maandag 16 november 2015 sprak schrijver Jan Brokken in de Bibliotheek Oss over zijn nieuwste boek, De kozakkentuin. Een prachtige avond met een bevlogen, erudiete verteller. Die in zijn verhaal her en der bezoekers attent maakte op andere, ook interessante schrijvers, denkers. Ergens halverwege de avond hield hij een super-STER-spot voor de laatste Nobelprijswinnares voor literatuur. De Russische Svetlana Alexijevitsj. En riep iedereen op vooral haar Het einde van de rode mens : leven op de puinhopen van de Sovet-Unie te gaan lezen. Waarom? Volgens hem maakt Alexijevitsj in dit boek duidelijk waarom ‘de Rus’ zo anders is als wij. Waarom zij al eeuwenlang pikken dat boven hen gestelde machten zich zo weinig van hen, de normale mensen aantrekken. ‘Bingo’ dacht ik na afloop van deze mooie avond. We gaan het over twee weken over empathie hebben. Want door lezen van fictie krijg je een ander beeld van mensen. En dat kan helpen. In een kanteltijd. Dus stuurde ik de Lezers van Stavast een oproep om titels aan te dragen die hen hadden geholpen. En dook ik zelf in de non-fictie boeken van de literatuurlijst.

Frans de Waal
Deze Nederlandse primatoloog is op zijn terrein een wereldautoriteit. Heeft baanbrekend onderzoek gedaan naar het gedrag van ‘onze’ naast verwanten, de mensapen. En wat heeft hij ontdekt? Die apen lijken verdacht veel op ons. Doen ‘dingen’ die wij mensen ook doen. En uiteraard heeft hij het over empathie. Apen kunnen zich inleven in wat andere apen meemaken, voelen. En daar hun gedrag op aanpassen. In verschillende andere boeken wordt expliciet verwezen naar het onderzoek en de inzichten van Frans de Waal. Wedje? Ik vermoed dat hij binnen enkele jaren een Nobelprijs zal krijgen. Frans de Waal is op zijn manier ook een idealist, die gelooft dat als we ons als mens iets empatischer gaan opstellen dat goed zou zijn voor onszelf en de wereld. De ondertitel van zijn boek Een tijd voor empathie uit 2009 is niet voor niets ‘wat de natuur ons leert over een betere samenleving’. Hilarisch is een veelbekeken filmpje waarin twee apen in een kooi anders behandeld worden.

Boeken van Frans de Waal: Een tijd voor empathie : wat de natuur ons leert over een betere samenleving (2009) en De bonobo en de tien geboden : moraal is ouder dan de mens (2013)

Laurie Anderson en Lolabelle
Soms laat ik tijdens een Meet Up een liedje horen. Dat uiteraard iets met het onderwerp van die avond te maken heeft. Enkele dagen voor die bijeenkomst liep ik toevallig tegen een nieuwe cd van Laurie Anderson aan. In een platenzaak in Leiden. Had er nog niets over gelezen. Wist niet dat er nieuwe plaat uit was: Heart of a dog. Een bijzondere cd, want de soundtrack van een ‘documentaire’ die ze heeft gemaakt. Over een hondje, haar Lolabelle. Die film is eind september in de States in première gegaan. Op weg naar huis hoorde ik op zeker moment het woord empathy. Toeval. Verhip.

De dag erna ontdekte ik dat Heart of a dog een conceptalbum is over dood. Centraal staat haar inmiddels overleden hondje Lolabelle, een rat terriër. Een eigenwijs, bijzonder, uniek hondje. Ook staat ze stil bij de dood van haar moeder en een goede vriend. Verrassend genoeg komt een andere dode, haar in 2013 overleden echtgenoot Lou Reed, in het verhaal niet voor.

Laurie Anderson wordt vaak neergezet als een performance kunstenares, maar ze is feitelijk een verhalenverteller. Die met haar verhalen iets wil zeggen over onze hoogontwikkelde samenleving en hoe die inwerkt op de mens. Prachtige anekdotes uit alledaagse levens, die door haar manier van vertellen en inbedden in geluiden, muziek, sferen een universele betekenis krijgen. Lou Reed sluit wel de cd af (Turning time around van Ecstasy uit 2000).

In het liedje dat ik de Lezers van Stavast liet horen (‘How to feel sad without being sad‘) gaat het over Lolabelle, die op zeker moment in een mall (= een super-winkelcentrum) door een echtpaar wordt gekocht. Op een verkeerd moment, want het huwelijk zal spoedig daarna ontbonden worden. De man neemt haar een maand mee naar Canada. Waar hij na gaat denken over de rest van zijn leven. Lolabelle zit in het verhaal van Laurie in een kajak. Vooraan en let op wat er om hen heen gebeurt. Dan volgen de volgende regels:

And I think that’s where she learned the great skill of empathy
And also where she learned what her meditation teacher keeps telling us
He says: “You should learn to feel sad without being sad
It’s actually really heard to do
To feel sad without actually being sad

Lolabelle is kortom een empatisch hondje. Die een meditation teacher heeft (!) die haar aanspoort te leren om zich triest te voelen zonder het te zijn. Inlevingsvermogen en humor in één liedje.
Voor degenen die Laurie Anderson kennen geen verrassend procédé. Ze is bekend geworden door O Superman uit 1981. Heeft een stuk of tien cd’s gemaakt met als kernwoorden: verhalen, humor, esprit, filosofie, soundscapes. Ze vervormt met behulp van apparatuur vaak haar stem. Dat doet ze op deze cd amper. Is ook niet nodig want ze heeft een mooie, warme vertelstem.

Roman Krznaric
Deze medewerker van de Londense School of Life (van Alain de Botton) schreef in 2014 Empathie : een revolutionair boek.
Er is geen krachtigere manier om te ontsnappen aan de beperkingen van ons ego en om nieuwe perspectieven te krijgen op hoe we moeten leven dan door de ogen van anderen naar het leven te kijken.
We dienen een betere balans te vinden tussen naar binnen en naar buiten kijken, tussen introspectie en uitrospectie. Zoals Goethe zei, moeten we proberen te begrijpen wie we zijn door buiten onszelf te treden en de wereld te ontdekken. (pagina 257-258)

Ook zijn er enkele filmpjes gemaakt over dit boek: Step into the empathy museum (2:13), The power of outrospection (RSA, 10:28) en een TED-talk: How to start an empathy revolution (17:14). Roman Krznaric is bezig met de opzet van een empathie museum.

Een al wat ouder boek van sociologe Christien Brinkgreve gaat juist hier over. (De ogen van de ander : de sociale bronnen van zelfkennis, 2009)

Vier wetenschappers
In Het empatische brein : waarom we socialer zijn dan we denken uit 2012 gaat Christiaan Keysers, een neurowetenschapper, in op de manier waarop onze hersenen werken en ons empatisch maken. En zegt het kort en bondig als volgt:

Inlevingsvermogen is diep ingebed in de architectuur van onze hersenen. Wat anderen overkomt heeft invloed op bijna alle gebieden van onze  hersenen. We zijn geschapen voor medegevoel, voor een band met onze medemens.

Ontwikkelingspsychopatholoog Simon Baron-Cohen legt in Nul empathie : een theorie van menselijke wreedheid uit 2012 uit waarom het bij sommige mensen mis gaat. Denk aan psychopaten, border liners of narcisten. Citaat:

Waarom zijn sommige mensen kwaadaardig, gewelddadig of wreed? Baron-Cohen toont aan dat dit komt door een gebrek aan empathie, een breindefect waardoor mensen zich niet in anderen kunnen verplaatsen – en anderen niet beschouwen als volwaardige individuen met eigen gedachten en gevoelens.

De Nederlandse psychologe en therapeut  Martine Delfos merkt in De schoonheid van het verschil : waarom mannen en vrouwen verschillend én hetzelfde zijn (uit 2004/2010) op dat empathie zich bij mannen en vrouwen anders ontwikkelt. En dat is evolutionair te verklaren en bepaald. Citaat:

De mogelijkheid om empathie in het volledige spectrum daarvan te kunnen ervaren, is bij mannen en vrouwen uitwisselbaar, maar…
Mannelijke hersenen herkennen eerder tekenen van gevaar. De evolutie heeft mannen uitgerust om die dreiging te herkennen en daarop te reageren. (beschermingsrol)
Vrouwelijke hersenen zijn beter uitgerust om aan te voelen wat iemand anders nodig heeft en wat in die ander om gaat.  Dit gegeven heeft zeer te maken met de vrouwelijke rol in de voortplanting. (verzorging)

Marco Iacoboni legt in Het spiegelende brein : over inlevingsvermogen, imitatiegedrag en spiegelneuronen uit hoe het biochemisch werkt in onze hersenen.

Empathie, imitatie en inlevingsvermogen zijn belangrijke eigenschappen van de mens en voorwaarden voor vooruitgang en beschaving. Sinds kort weten we hoe ze werken: door middel van ‘spiegelneuronen’ in ons brein, ‘slimme cellen’ die ons in staat stellen om ons te spiegelen aan anderen.

Examens in empathie
Dit is de titel van een in 2015 verschenen bundel verhalen van Leslie Jamison. Ze onderzoekt hierin het verschijnsel pijn en de wijze waarop dit ons in staat stelt anderen en onszelf te begrijpen. De essentie van pijn en empathie staat steeds centraal, waarbij ze fundamentele vragen aan de orde stelt over begrip van de ander en diens leed.

Tijdens zo’n avond kon ik natuurlijk niet nalaten het recent verschenen Waarom ik lees : de veranderende wereld van het boek (uit 2014/15) van Tim Parks even aan te stippen. Een bundel artikelen over lezen en waar dat goed voor is. Ergens formuleert hij het als volgt: Misschien zijn de waardevolste boeken de boeken die je standpunt een beetje veranderen of je minstens dwingen er nog eens over na te denken. (pagina 51)

Lezers van Stavast noemden de volgende romans: De vergelding : een dorp in tijden van oorlog van Jan Brokken, Paaz en Up van Myrthe van der Meer, Compassie van Stephan Enter, 1984 van George Orwell, Muidhond van Inge Schilperoord en Hoop en andere gevaarlijke verlangens van Laila Lalami.

Ook hield een Lezer van Stvast een warm pleidooi voor boeken van de Belgische priester Bruno-Paul de Roeck, m.n. Recepten om in de puree te raken en Gras onder mijn voeten.

Tijd voor de empathie-cirkel en de impuls om die groter of kleiner te willen maken
Tijdens mijn speurtocht bladerde ik door een lang geleden gelezen boek en herontdekte een mooi beeld. Van Jaron Lanier, in zijn Nee, je bent geen gadget uit 2010. Waarin deze filosoof, muzikant en internettechneut zeer kritisch is over al het digitale dat ons omringt. Liep met dit boek vooruit op zijn tijd. Heeft het op zeker moment over de empathie-cirkel. Een eenvoudig beeld, dat iedereen begrijpt. Ieder mens laat in zijn cirkel bepaalde mensen én wezens toe. En veel andere mensen en wezens niet. Het is onmenselijk en ondoenlijk om voor iedereen sympathie/empathie op te brengen. We geven domweg meer om onze naasten en mensen die relatief dichtbij wonen, werken. Hoe verder weg, des te moelijker. Dit fenomeen verklaart natuurlijk waarom een bericht over vijftig doden bij een terroristische aanslag in Bagdad amper pagina zeven van de avondkrant haalt én we maanden bezig zijn met de naweeën van de aanslagen op 13 november van dit jaar in Parijs. Enkele citaten:

De belangrijkste vraag die we ons met betrekking tot elke technologie moeten stellen is hoe deze de mensen verandert. En om die vraag te kunnen stellen pas ik al jaren een mentale kunstgreep toe die ik de ‘empathiecirkel’ noem.
() Je tekent een denkbeeldige empathiecirkel. Deze omcirkelt de persoon op enige afstand en omvat die dingen in de wereld die empathie verdienen. (pagina 56-57)

Ik houd van de term ‘empathie’ omdat die een spirituele ondertoon heeft. Een woord als ‘sympathie’ of ‘loyaliteit’ zou misschien preciezer zijn, maar ik wil dat de gekozen term ietwat mystiek is, om de suggestie te wekken dat we wellicht niet helemaal kunnen begrijpen wat zich tussen ons en anderen afspeelt, dat we de mogelijkheid open moeten laten dat de relatie niet in een digitale database kan worden weergegeven.
Het netelige punt is dat sommige entiteiten zich nabij de rand van de cirkel ophouden. De heftigste controverses draaien vaak om de vraag of iets of iemand net binnen of net buiten de cirkel moet komen. o berust het idee van slavernij op het plaatsen van de slaaf buiten de cirkel, om sommige mensen onmenselijk te maken.

Nogal wat andere controversiële onderwerpen passen ook goed in het model. Bij de strijd inzake abortus gaat het om de vraag of een foetus of embryo binnen de cirkel hoort of niet, en bij de discussies over dierenrechten gaat het om dezelfde vraag ten aanzien van dieren.

 Als je de inhoud van de cirkel verandert, verander je je idee over jezelf. Het middelpunt van de cirkel verschuift als de omtrek verandert.
De impuls om de cirkel ruimer te maken is progressief, terwijl conservatieven de neiging hebben deze te begrenzen of zelfs te verkleinen. (pagina 58)

Deze empathie-cirkel heeft (ook) een relatie met het idee van Eli Pariser, dat we allemaal in onze filter bubbel leven en het veel moeite kost om ‘andere’ informatie tot jezelf te laten doordringen (De internet bubbel, oktober 2011)

Dieren eten
De empathie-cirkel heeft natuurlijk niet alleen met mensen te maken. De komende decennia zullen we ons vooral ook tot dieren moeten gaan verhouden. Niet alleen voor die dieren zelf, maar meer vanuit een ecologische gedachte: té veel vlees eten gaat de draagkracht van de planeet te boven. De Amerikaanse schrijver Jonathan Safran Foer schreef in 2009 Dieren eten. Een non-fictie boek over de vraag of we niet allemaal vegetariër zouden moeten worden.  Er zijn andere boeken waarin het over dit onderwerp gaat: Filosofie voor een betere wereld van de filosoof Floris van den Berg. Of zijn De vrolijke veganist : ethiek in een veranderende wereld. Karin Duve beschrijft in Fatsoenlijk eten : mijn leven als proefkonijn hoe moeilijk het is zonder vlees te leven.

Andere woorden, al dan niet zelfverzonnen
Iedereen die zich wil informeren over empathie zal verwante begrippen tegenkomen: sympathie, compassie, altruïsme, meevoelen, zelfkennis, meeleven, naastenliefde … Dit jaar verscheen Altruïsme : de kracht van compassie. Geschreven door Matthieu Ricard, een Franse boeddhistische leraar, die in bijna 900 pagina’s verschillende aspecten van dit onderwerp bespreekt. Een kort citaat:

Zonder empathie zouden we ons leven geen betekenis kunnen geven, zouden we ons niet met anderen kunnen verbinden en zouden we geen emotioneel evenwicht kunnen vinden.
Ook zouden we dan kunnen ontsporen en onverschillig, kil en hardvochtig kunnen worden. Het is dus essentieel het belang van empathie te erkennen en empathie te cultiveren. (pagina 376)

Evolutie, nee egolutie
Een jaar eerder betoogde Susanne Piët, een Nederlandse psychologe en volger van de tijdgeest, dat we als samenleving een andere weg in zouden moeten slaan. Weg van het ik-denken. Werk maken van een ‘andere’ economie. Nadenken over andere waarden. Een recensent schreef het volgende:

Een mild en tegelijk kritisch boek dat aanmoedigt tot reflectie op de huidige samenleving. Een reflectie die mogelijk leidt tot daadwerkelijke verandering, met altruïsme, delen en duurzaamheid als basis. Of dit gaat gebeuren, hangt voor een groot deel af van de veranderingsbereidheid van ieder individu, uiteraard in samenspraak met anderen. In particulier initiatief lijkt de meeste winst te behalen. Zowel in het groot – denk aan alternatief bankieren en duurzaam verbouwen – als ook in het klein, bijvoorbeeld op het vlak van zelf maken, repareren en recyclen. In aansprekende taal wijst de schrijfster op signalen in de samenleving die deze transitie inluiden: een revival van het geweten, aan de kaak gestelde misstanden, de afnemende welvaart die ertoe leidt dat er meer gedeeld en geruild wordt, en een grotere focus op het innerlijk. Moraliteit staat opnieuw in de schijnwerpers; een moeilijk thema, want wat is eigenlijk goed en wat niet? Dit boek maakt aannemelijk dat de omwenteling van het ego, de egolutie, al gaande is. De boodschap laat zich heel kort samenvatten: van ‘selfie’ naar ‘unselfie’. Dit op bewustwording gerichte en puur menselijke boek zal velen aanspreken. Psychologische kennis is niet nodig. Het pleidooi stemt tot optimisme: verandering is haalbaar.

De titel is Egolutie : einde van het ik-tijdperk.

Burgers die het moeilijk hebben en de sluier van onwetendheid
Empathie heeft ook te maken met de zogenaamde sluier van onwetendheid van filosoof John Rawls. Een denkoefening. Om je voor te stellen dat je iemand anders zou zijn. In een andere tijd geboren. In een ander lichaam. Op een andere plek. In een heel ander milieu. De opgave is om je voor te stellen dat je aan ‘de knoppen’ van onze huidige samenleving zou mogen draaien. Knoppen waardoor je dit of dat aspect van ons menselijk doen en laten zodanig kunt inregelen dat het optimaal is. Goed is. En kort daarna wordt je opnieuw geboren. Op aarde ‘geworpen’, maar niet in je huidige hoedanigheid en op een heel andere plek. Dan zal waarschijnlijk blijken dat die ideale samenleving toch niet zo ideaal meer is.

Deze bespiegeling heeft een relatie met een viertal boeken waarin de schrijvers als het ware proberen uit te leggen hoe bepaalde mensen in het leven staan. Waar ze tegen aan lopen. Burgers die het moeilijk hebben. Die om uiteenlopende redenen in de problemen terecht zijn gekomen. Boeken die je helpen begrijpen dat veel mensen, die in de marge van de samenleving leven, dat niet alleen aan zichzelf hebben te danken. En ook al is dat wel het geval, dan nog kun je begrip krijgen voor hun toestand.

Het gaat om: Schaarste : hoe gebrek aan tijd en geld ons gedrag bepalen van Sendhil Mullainathan en Eldar Shafir, De brievenbus van Mevrouw De Vries : gekmakende post van onze (semi)overheid van Stephan Steinmetz, De dag dat Peter de deur dichttimmerde : waarom mensen die onze hulp het hardst nodig hebben niet geholpen worden van Albert Jan Kruiter en Clara Pels. en Voettocht naar het hart van het land : hoe sociaal en democratisch zijn we nog? van Jan Schuurman Hess.

Een meer theoretisch, maar wel warm pleidooi voor compassie met ‘dit’ soort mensen is geschreven door David Van Reybrouck (Pleidooi voor populisme : pamflet).
Citaat: Al te vaak wordt populisme bekeken als een ziekte, maar in wezen is het een symptoom dat aangeeft dat er onderliggende problemen spelen. De ziekte zit dieper.
() Misschien is populisme niet zozeer een ernstige ziekte binnen een gezonde democratische politieke cultuur, maar doemt het pas op wanneer de heersende politieke cultuur zelf verzwakt of ziek is. (pagina 15)

Gabriël van den Brink
Tijdens zo’n Meet Up probeer ik vaak ook recente uitspraken mee te nemen. Nieuwe boektitels. Een citaat uit een tv- of radioprogramma. Enkele regels van een blog. In de aanloop naar deze empathie-Meet Up kon ik niet om socioloog Gabriël van den Brink heen. Die begin december afscheid nam van de Universiteit Tilburg en in verschillende kranten aan het woord werd gelaten. Een intellectueel die zich meestal niet hard uitspreekt over bepaalde ontwikkelingen. Een nuchter, genuanceerd type die niet meehuilt als veel andere wolven huilen.

Zo merkt hij op dat Nederland een prettig land is om in te wonen. Dat de meeste zaken hier goed zijn geregeld. Maar dit keer is hij wel zeer kritisch op de mensen die op verschillende plekken in dit land aan de knoppen mogen/moeten draaien. Politici, van links tot rechts, die het in zijn ogen verkeerd doen.

Titels van artikelen: Overheid, waar zijn uw morele waarden?, Verdiep je dan écht in Henk en Ingrid en De politiek is moreel leeg, dat is kwalijk.


Drie quotes waar het onbegrip van Van den Brink voor zich niet empathisch opstellende politici vanaf ‘afspat’:
Maar je moet er een goed verhaal bij hebben en dat is meer dan: we moeten met China concurreren. Dat zegt niemand iets. En bovendien moet er compassie zijn met burgers als het om cruciale dingen gaat.
Met de hoger opgeleiden gaat het wel goed. Die trekken hun eigen plan en hebben eigenlijk niks meer te schaften met die sukkels aan de onderkant. Die voelen zich in de steek gelaten door de staat. Zij worden dus pislink en gaan schelden. Ik vind het niet prettig maar ik snap het wel. Iets meer mededogen met lager opgeleiden zou geen kwaad kunnen. (Volkskrant, Verdiep je dan écht in Henk en Ingrid)

Vraag: Wilders hamert ook op de moraal, al is die misschien de uwe niet.
GvdB: Hij zegt onze beschaving te willen verdedigen, maar komt niet verder dan zich af te zetten tegen anderen. Hij belichaamt belangrijke waarden van onze beschaving juist niet. Zoals naastenliefde, compassie of empathie. En dat maakt zijn woorden even gemakzuchtig als hol. (Trouw, De politiek is moreel leeg, dat is kwalijk)

We voelen dat de discrepantie tussen datgene wat er maatschappelijk gebeurt en datgene waar de meeste landelijke politici mee bezig zijn een bijna ondraaglijke vorm aanneemt. Daarom is het niet vreemd dat de politiek nog maar weinig burgers inspireert. Het is niet moeilijk om te voorspellen hoe dit gaat aflopen. Op de langere termijn zal de politiek zich moeten voegen naar datgene wat de samenleving wil. (NRC Overheid, waar zijn uw morele waarden?)

Lieve, zachte (nee: harde) krachten
Susan Cain raakte enkele jaren geleden bij veel mensen een gevoelige snaar. Toen ze er in een TED-talk vooruit kwam introvert te zijn. Kern van haar verhaal is dat de samenleving in tegenstelling tot wat velen denken, wel degelijk behoefte heeft aan die zachtaardige, onopvallende muurbloemen. Het boek dat ze rond die tijd uitbracht (Stil : de kracht van introvert zijn in een wereld die niet ophoudt met kletsen) werd door veel mensen gelezen en als een steun in de rug ervaren. Stille, introverte mensen doen er wel degelijk toe. Sterker: ze zijn nodig als tegenwicht tegen al die extraverte ‘schreeuwers’.
Een vergelijkbaar verhaal werd ongeveer in diezelfde tijd gehouden door Brené Brown. Van haar verschenen: De kracht van kwetsbaarheid : heb de moed om niet perfect te willen zijn en De moed van imperfectie : laat gaan wie je denkt te moeten zijn. Ook zij hield een veelbekeken TED-talk. Understatement: is inmiddels door ruim 22 miljoen mensen bekeken.

Vier denkers
Tijdens de zoektocht naar boeken kwam een oude naam bovendrijven: psycholoog-filosoof Erich Fromm. Die in de jaren zestig en zeventig ‘hot’ was. Van wie in die jaren veel boeken in druk waren. In Liefhebben, een kunst, een kunde uit 1962 zegt hij het als volgt:
De meest fundamentele liefde die aan alle andere soorten liefde ten grondslag ligt, is de naastenliefde. Hieronder versta ik verantwoordelijkheidsgevoel, zorgzaamheid, respect voor de medemens, de waarlijke interesse om inzicht te krijgen in al het leven hier op aarde, met de bedoeling daarmee het bestaan van anderen te verrijken. Over deze vorm van liefde spreekt de Bijbel met de woorden: ‘Hebt uw naaste lief als uzelf’. (pagina 63)

Bij uitgeverij Bijleveld verschijnen niet alleen de boeken van Erich Fromm maar ook van de Spaanse filosoof Fernando Savater. Een populaire schrijver. In een van zijn oudste en bekendste werk (Het goede leven : ethiek voor mensen van morgen, uit 1991) zegt hij het volgende:

Iemand als gelijke erkennen, houdt vooral de mogelijkheid in hem van binnenuit proberen te begrijpen, een ogenblik lang zijn standpunt in te nemen. (pagina 111)

Het eerste menselijke recht van de mensenrechten is het recht om niet een kopie van onze buren te zijn, het recht om een beetje uitzonderlijk te zijn. Je hebt niet het recht een ander te dwingen zijn uitzonderlijkheid op te geven voor zijn eigen bestwil, behalve als zijn ‘uitzonderlijkheid’ erin bestaat dat hij direct en onloochenbaar zijn naast schade berokkent. (pagina 114) (Hoofdstuk 7. Verplaats je in een ander)

De Belgische hoogleraar Paul Verhaeghe doet al jarenlang een poging onze veranderde tijdgeest te pakken. Beziet als een psycholoog/therapeut onze westerse wereld en constateert dat onze identiteit de laatste dertig-veertig jaar is veranderd. In Identiteit uit 2012 analyseert hij wat ons is overkomen en waarom dit voor veel mensen niet positief heeft uitgepakt. Hij ziet veel ‘losers’, mensen die niet meer mee kunnen in de ratrace. Burn-out, stress et cetera. Op pagina 71 staan de volgende zinnen; het is bijna een aforisme:

Wat is het echte wezen van de mens, wat bepaalt onze identiteit? Drie kenmerken springen eruit: rede, passie en empathie.
Die kenmerken moeten volgens hen ook meteen de pijlers vormen van een seculiere samenleving.
Voor deze radicale verlichtingsdenkers is passie de drijvende kracht, die het beste gestuurd kan worden door rede, met empathie als toetssteen.

Het in 2012 verschenen De ontdekking van de aarde : het grote verhaal van een kleine planeet van geoloog Peter Westbroek moet hier naar voren gehaald te worden. Heeft op zich niets met empathie te maken. Maar tegelijkertijd alles. Op een heel grote schaal. Groot? Hij houdt een warm pleidooi om als mens eindelijk eens te gaan begrijpen dat wij en alle andere levende wezens voortgekomen zijn uit onze aarde. Een doorsnee planeet waar zich een wonder heeft voltrokken. Door nog steeds niet volledig begrepen processen heeft de aarde leven voortgebracht. Dat in een miljarden jaren durende evolutie tot ons heeft geleid. Maar de mensheid is hard bezig om zichzelf op die kwetsbare planeet overbodig te maken.

Het centrale beeld – of inzicht – dat hij gebruikt, aanhaalt is Earthrise. Een foto die rond kerst 1968 door een astronaut aan boord van een Apollo-raket van de opkomende blauwe aarde boven een dorre maan werd gemaakt. Het moment dat de mensheid voor het eerst zichzelf zag. En zag hoe kwetsbaar, nietig die mooie blauw-groen-witte bol in die oneindig grote zwarte zee van de kosmos is.


Peter Westbroek hoopt met dit boek bij te dragen aan zelfinzicht, zelfkennis van de mens(heid). Die vervolgens gaat acteren om alle bedreigingen weg te gaan werken.

Twee filmpjes
The empathic civilisation van Jeremy Rifkin, de Amerikaanse econoom en activist. Gemaakt voor de RSA in 2010 (duur: cairca 10 minuten).
Brené Brown on empathy, een kort verhaal/prentenboek (2:53).

Sir Ken Robinson
Van Sir Ken Robinson verscheen dit najaar een nieuw boek: Creatieve scholen : een revolutionaire methode over hoe we onze kinderen moeten lesgeven. Waarin hij voortborduurt op zijn centrale thema dat kinderen tijdens hun schoolcarrière het aan ieder gegeven vermogen om creatief te zijn verleren. Terwijl we in de 21e eeuw juist behoefte hebben aan mensen die in staat zijn unieke ‘dingen’ tot stand te brengen. Dus geeft hij in zijn nieuwe boek aan hoe het dan wel zou moeten. In dit vlot geschreven boek heeft hij het op zeker moment over acht kerncompetenties. Geen revolutionaire lijst. Wel lastig om daar als onderwijsgevende positief aan bij te (gaan) dragen. Ik stip ze alle acht even aan.

1. Nieuwsgierigheid (het vermogen om vragen te stellen en te onderzoeken hoe de wereld werkt)
2. Creativiteit (het vermogen om nieuwe ideeën te genereren en ze in de praktijk te brengen
3. Kritisch vermogen (het vermogen om informatie en ideeën te analyseren en beredeneerde argumenten en oordelen te formuleren)
4. Communicatie (het vermogen om gedachten en gevoelens helder en zelfverzekerd te uiten in tal van media en vormen)
5. Samenwerking (het vermogen om constructief met anderen te werken)
6. Compassie (het vermogen tot empathie met anderen en om in die geest te handelen)
7. Evenwichtigheid (het vermogen om contact te maken met het innerlijke gevoelsleven en een idee van persoonlijke harmonie en balans te ontwikkelen)
8. Burgerschap (het vermogen om constructief betrokken te zijn bij de samenleving en deel te nemen aan de processen die haar ondersteunen)

Alain de Botton revisited
Alweer bijna drie jaar geleden publiceerde de bekende Zwitsers-Engelse filosoof Alain de Botton een artikel op zijn School of Life-website: Ten virtues for the modern age. Het oorspronkelijke artikel is om mij niet bekende redenen weggehaald van de website. Wel vind je een poster met daarop in het kort alle virtues. Deugden voor de eenentwintigste eeuw. Een lijstje dat we binnen de Noord Oost Brabantse Bibliotheken ter harte hebben genomen. Er verschillende activiteiten om heen georganiseerd en gebruikt als input om na te denken over onze kantelende samenleving. De tien door hem voorgestelde deugden hangen samen. Hebben absoluut ook te maken met de acht kerncompetenties van sir Ken Robinson. En er zijn veel raakvlakken met alle schrijvers en boeken die in dit artikel naar voren zijn gebracht. Op nummer een staat resilience, veerkracht. Dat leek toen – bijna drie jaar geleden – een zeer boude stelling, maar De Botton heeft het goed gezien. Als we iets nodig hebben in onze tijd, dan is het ons vermogen om mee te bewegen met veranderde omstandigheden. Niet bij de pakken te gaan neerzitten. Wachtend op anderen die ons gaan helpen. En veerkrachtige mensen zijn dat omdat ze de volgende negen deugden als het ware in hun leven opnemen. Op nummer twee staat – denk ik – terecht empathie. Ik vertaal zijn toelichting als: Als mens ben je pas mens als je met anderen kunt meeleven. Je in hun situatie inleven. En vervolgens daarna naar jezelf kunt kijken.

I am the absolute center of the universe
Deze zin spreekt de té vroeg overleden Amerikaanse schrijver David Foster Wallace uit tijdens een beroemd geworden toespraak: This is water. Die hij in 2005 hield voor een stel afgestudeerde graduates. De tekst verscheen in 2011 onder de titel Dit is water : enkele gedachten over meevoelend leven, uitgesproken bij een bijzondere gelegenheid.

Eén lang, cynisch, optimistisch, wrang, (in)consistent verhaal om leerlingen en ons – de rest van de wereld – een wijze raad mee te geven. We zijn allemaal – herhaal: allemaal – geneigd ons zelf als het centrum van het universum te beschouwen. Dat kan nu eenmaal niet anders. Maar … we kunnen wel proberen de kwalijke kanten daarvan bij te schaven. We zijn gedoemd om te proberen, te falen. Maar moeten wel blijven proberen.

Deze speech kunt u ook terugkijken (duur: 22.43) en hier kunt u het transcript nalezen. Hieronder een lang (Engels) citaat

Here is just one example of the total wrongness of something I tend to be automatically sure of: everything in my own immediate experience supports my deep belief that I am the absolute center of the universe; the realist, most vivid and important person in existence. We rarely think about this sort of natural, basic self-centeredness because it’s so socially repulsive. But it’s pretty much the same for all of us. It is our default setting, hard-wired into our boards at birth.

Think about it: there is no experience you have had that you are not the absolute center of. The world as you experience it is there in front of YOU or behind YOU, to the left or right of YOU, on YOUR TV or YOUR monitor. And so on. Other people’s thoughts and feelings have to be communicated to you somehow, but your own are so immediate, urgent, real.

Human
Tot slot een filmpje. Maar dat is een understatement. Enkele weken geleden ging in enkele bioscopen de nieuwste film van de Franse regisseur Yann Arthus-Bertrand in première. Met een beetje geluk draait hij de komende weken nog. Een lange zit. De versie in de bioscopen duurt bijna drie uur. Op internet kunt verschillende versies bekijken.

Voor Human heeft Arthus-Bertrand jarenlang over de wereld getrokken en honderden mensen voor zijn camera gezet. Ze spreken allemaal over hun leven. Tegen een zwart doek, waardoor je als kijker alleen maar oog kunt hebben voor die talking heads. je wordt niet afgeleid door gedoe in de achtergrond of het geloop van presentatoren van het Journaal. Normale mensen met die over uiteenlopende dingen praten. Doorsneden met beelden van onze prachtige aarde en de manier waarop wij als mensen die bewonen.

The end
Mocht u nog in de illusie leven dat we als mens niet met elkaar verbonden zijn, dan is dit uw film voor Kerst, Nieuwjaar, 2016 en daarna.

Als bibliotheken in Noord Oost Brabant zullen we u in 2016 te pas en onpas confronteren met de vraag: Wat delen we met elkaar?

Kik hier voor de slideshare presentatie voor Meet Up 04  (113 slides)

Citaat 317 (donderdag 17 december 2015)
Homepage Citaten 2015