Twee keer Datadictatuur: ik gooide mijn morele kompas weg

Sinds gisteravond weet ik het zeker. Een begin dit jaar gepubliceerd boek zal niet in vertaling verschijnen.

The Age of Surveillance Capitalism: The Fight for a Human Future at the New Frontier of Power van (professor) Shoshana Zuboff zal voor veel Nederlanders een bridge too far blijven.

Niet alleen omdat het een pittig, dik boek is, maar vooral omdat er geen vertaling van zal verschijnen. Dat weet ik natuurlijk niet zeker, maar ik vermoed dat er gisteravond op zeker moment wel melding van zou zijn gemaakt.

Gelukkig was Shoshana Zuboff, een Amerikaanse hoogleraar sociale psychologie, de centrale gast tijdens de gisteren uitgezonden Tegenlicht-aflevering De grote dataroof. Een zeer verontrustende aflevering, over iets wat je ongeveer wel weet; maar niet dat het zó erg is.

Brittany Kaiser
Het toeval wil dat vorige week wel de vertaling verscheen van een boek van een andere insider uit deze (verdorven) wereld, Brittany Kaiser. Zij werkte enige tijd bij Cambridge Analytica. Een Brits-Amerikaans bedrijf dat (big) data opslurpt, bewerkt en verkoopt aan derden om meningsvorming te beïnvloeden. In de nasleep van de verkiezing van Donald Trump ging het bedrijf failliet. Daar had Brittany Kaiser ‘iets’ mee te maken.

Op zeker moment trad zij immers naar buiten met waar haar bedrijf zich ondermeer mee bezighield. Een klokkenluidster die – niet toevallig – dit jaar (in de zomer) in de Netflix-documentaire The Great Hack uitvoerig aan het woord werd gelaten.

Haar Targeted: The Cambridge Analytica Whistleblower’s Inside Story of How Big Data, Trump, and Facebook Broke Democracy and How It Can Happen Again werd vertaald onder een flink aangepaste titel: De datadictatuur : hoe je wordt gemanipuleerd in wat je doet, denkt en stemt.

The Great Hack
Een titel die minder de nadruk legt op de Amerikaanse Umwelt, maar meer op hoe grote techbedrijven ook op ons leven beslag leggen. Ons manipuleren, sturen,en daarom ‘bepalen’ wat we doen, denken en stemmen. Zwaar aangezet, maar het lijkt er sterk op dat zowel Shoshana Zuboff als Brittany Kaiser gelijk hebben.

Beiden zitten (zaten) dicht bij het vuur. Hebben de Googles, Apples, Facebooks, Amazons en Microsofts jarenlang bestudeerd, dan wel er gewerkt en dingen gedaan waar (vooral Brittany Kaiser) zich nu voor schaamt.

Brittany komt in de documentaire naar voren als het prototype van een ‘dromer’. Een vrouw die met grote idealen bij een techbedrijf ging werken om de wereld ‘beter’ te maken.

In The Great Hack zie je iemand die redelijk naïef is geweest. Wat dat betreft lijkt ze natuurlijk op ons.

Weggeven en stelen van kostbare data
We doen allemaal in meerdere of mindere mate wat in De grote dataroof door Shoshana Zuboff wordt geschetst.

We zijn allemaal naïef, en leven voort in de veronderstelling dat we niks te verbergen hebben en het daarom geen probleem is om door te gaan met onze mobieltjes, zoeken met Google, ons uiten op social media et cetera.

Kort samengevat: onze data voor niets aan ‘hen’ ‘geven’. In de illusie dat zij er geen evil mee zullen doen.

Gelukkig maakt Shoshana Zuboff ook duidelijk dat het probleem té groot is voor individuen. Natuurlijk kunnen we zelf ‘iets’ anders, of niet meer gaan doen, maar onze ’tegenstanders’ zijn zodanig groot en aanwezig dat ons verzet amper impact zal hebben. The change zal moeten komen van de politiek; op een globale schaal.

Robber barons – Roofridders
Shoshana Zuboff is aan het eind van De grote dataroof redelijk optimistisch. Ze stelt dat we pas aan het begin van een groot gevecht staan. Om de grote techbedrijven op te splitsen en minder machtig te maken. Volgens haar kunnen wij het.

De democratie zal overwinnen, ten koste van onze hedendaagse robber barons.

De eenentwintigste eeuwse evenknieën van stinkend rijke industriëlen in de Verenigde Staten. Aan het einde van de negentiende en begin twintigste eeuw. Denk aan (de families) Rockefeller, Carnegie, Astor, Frick of Hearst.

Shoshana Zuboff legt het goed uit. In die tijd waren regeringen nog niet gewend aan CEO’s die genadeloos gebruik maakten van gebrek aan wetgeving om werknemers, klanten en het milieu te beschermen.

Het duurde even voordat publiek en daardoor regeringen doorkregen wat er gaande was. Dat een zeer kleine bovenlaag schathemeltje rijk werd ten koste van de toenmalige 99,99%. En vervolgens kwamen er maatregelen. Vele, té grote holdings werden opgesplitst én robber barons gingen (veel meer) belasting betalen.

Déjà vu.
Pas nu, na ruim twintig jaar internet, beginnen we in te zien dat we als samenleving een groot probleem hebben en dat alleen overheden écht kunnen ingrijpen. De discussie zal daar de komende jaren vooral over gaan. Zijn overheden daartoe bereid; of blijven politici aan de leiband van die bedrijven lopen en worden er geen maatregelen getroffen die impact hebben.

Democratie of …?
Iets dergelijks zal (moet?) nu ook gebeuren. Burgers en ‘hun’ politici krijgen steeds meer inzicht in de almacht van de grote (tech)bedrijven en de 0,01%. Links- of rechtsom zal overgaan worden tot stevige maatregelen.

Voor de hand ligt opsplitsing van bedrijven, verhogen van belastingen voor zeer rijke en vermogende mensen.

Ook sluit ik niet uit dat we sommige essentiële diensten gaan privatiseren. Ze binnen het domein van the commons brengen. Diensten die essentieel zijn voor, en in een hoog-technocratische samenleving.

Zo ver is het nog lang niet. Wat dat betreft staan we pas aan het begin. De AVG is een klein voorbeeld. Of de door Shoshana Zuboff aangestipte GDPR. Maar er zal veel meer wetgeving komen.

Gebeurt dat niet dan zal ons democratische bestel in elkaar zijgen. Grote bedrijven en rijke mensen hebben veel te veel invloed op hoe samenlevingen bestuurd worden.

Artikel Onttrekken of toevoegen? (over woorden als meritocratie, oligarchie, plutocratie of kleptocratie).

Datadictatuur
Opmerkelijk dat de vertaling van het boek van Brittany Kaiser bij Harper Collins verschijnt. Een Amerikaanse uitgever, die een Nederlandse vertaling zelf uitbrengt. Dat verklaart misschien ook de Nederlandse titel. Wellicht wisten zij niet dat al in 2018 een boek verscheen onder die titel. Van publicist en internetvolger Jan Kuitenbrouwer: Datadictatuur : hoe de mens het internet de baas blijft.

Ook Jan Kuitenbrouwer schetst een gitzwart beeld. Van de almacht van grote (tech)bedrijven. Maar ook hij eindigt optimistisch.

Wij mensen kunnen de spelregels aanpassen en die almachtige bedrijven als het ware voor een groot deel onderuit halen. Opdat er een breder speelveld ontstaat en hun invloed op politiek en samenleving navenant minder wordt.

Ook hij realiseert zich dat dit niet vanzelf zal gebeuren. Burgers zullen ook naar hun eigen gedrag moeten kijken en zich realiseren dat zij wel degelijk iets te verbergen hebben en hun data letterlijk goud waard zijn.

Moreel kompas
In het slothoofdstuk (De weg naar verlossing) heeft Brittany Kaiser het over haar morele kompas. En hoe ze dat een tijdje kwijt was. Verblind door succes, invloed …

Een citaat uit De datadictatuur:

Ik was eindelijk vrij.
  Als je weleens iets hebt opgekropt tot je niet meer kunt, dan weet je wat ik bedoel. Jarenlang had ik uitgekeken naar de toekomst, en iedere keer als er iets ongelooflijk opwindends gebeurde – een kans op promotie of een veelbelovende klant waarmee ik wilde werken – werd het kleed weer onder me vandaan getrokken. Een volgende man bezeten van macht werd boven me gezet en vertelde me wat ik moest doen en bepaalde mijn leven. Keer op keer kreeg ik klappen, om het maar zo te formuleren, ze raakten mijn trots, mijn geest en mijn eigen gevoel van fatsoen.
  De duistere ontdekkingen die ik deed tijdens het ritje in de achtbaan die Cambridge Analytica was, maakten me meer dan ziek. Mijn hele leven had ik gewijd aan het vinden van oplossingen voor de problemen van de wereld, ik had voor niets of heel weinig geld gewerkt om mijn hoogstaande doelen te verwezenlijken, bundelde mijn krachten met vrijwilligers-, non-profit- en hulporganisaties. En toen externe krachten me dwongen om de metaforische ‘gouden kooi’ te betreden, compromitteerde ik mezelf en gooide mijn morele kompas weg – en ik was niet eens goed betaald om het te doen. Hoe had ik zo blind kunnen zijn? (pagina 374)

Hoe had ik zo blind kunnen zijn?
Tja, dat gaat natuurlijk voor de meesten van ons op. Deze Tegenlicht-aflevering verdient een groot publiek, en vooral een nagesprek. Nagesprekken. Op veel plekken. Ook in Oss, tijdens ‘onze’ Meet Up in de Bibliotheek Oss. Idee voor december? Donderdag de 19e?

Next: Moreel leiderschap
Het toeval wil dat op zondag 3 november oud-Nationaal Ombudsman Alex Brenninkmeijer spreekt over ‘ons’ morele kompas. Hij snijdt dat onderwerp aan in zijn boek Moreel leiderschap. Daar heeft hij het over de balans tussen drie ‘entiteiten’, begrippen: logos, pathos én ethos.

Ethos kun je ook ‘vertalen’ als moreel kompas. Op zaterdag 20 oktober verscheen een interview met hem in het Dagblad van het Noorden. Daarin zegt hij:

Leiderschap heeft een interne en een externe kant: je geeft ook leiding aan je eigen leven, en dat moet gebaseerd zijn op een reflectie op je moreel kompas, de richting die je wil gaan. Tegelijk vervul je natuurlijk ook een maatschappelijke rol in het klein, sommigen in het groot. Dat vind ik heel erg belangrijk.

Artikel: Interview met Alex Brenninkmeijer: ‘Waarom vragen we mensen niet: Wat hebben jullie eigenlijk nodig?‘ (DvhN, oktober 2019)

Ik vermoed dat Shoshana Zuboff, Brittany Kaiser, Jan Kuitenbrouwer en veel burgers snakken naar leiders die zich (weer, meer) op zo’n kompas beroepen.

Artikelen
Het is vrijwel onmogelijk om internet te gebruiken zonder zo’n kruimelspoor achter te laten. (januari 2019)
Moreel leiderschap. Het ethos geeft als het erop aankomt de doorslag. (januari 2019)
Onttrekken of toevoegen? (februari 2019)
Next hope: ‘Enthousiasme en kritisch bewustzijn, meer hebben we niet nodig’ (maart 2019)
Quote van het jaar? Wees deel van de oplossing. (oktober 2019)

‘The Great Hack’ laat zien hoe Cambridge Analytica en andere bedrijven ons manipuleren (Trouw, augustus 2019)

Citaat 616 (maandag 28 oktober 2019)
Homepage Citaten 2019