Waarom zou je de klassieken lezen

Dit voorjaar gaan leden van de Openbare Bibliotheek in Noord Oost Brabant De Toverberg van Thomas Mann lezen.
Dit kan zo massaal omdat dit boek als ebook door leden van de bibliotheek (legaal) geleend kan worden.

Italo Calvino
In Wat zegt De Toverberg ons vandaag de dag doe ik een poging aan te geven waar het idee vandaan komt. Terwijl ik dat (relatief lange) artikel schreef herinnerde ik me vaag een boek van een Italiaanse schrijver. In dat boek wordt (het register doorbladerend) de naam Thomas Mann slechts een keer genoemd.  Een korte verwijzing naar zijn boek De dood in Venetië. Maar dat boek van Italo Calvino (1923-1985) begint wel met een artikel van negen pagina’s, waarnaar het boek is vernoemd: Waarom zou je de klassieken lezen. Zonder vraagteken. En voor het woord lezen wordt ook niet (her) geplaatst.

Hieronder alle veertien redenen die hij opsomt. Dit boek verscheen oorspronkelijk in 1991 in het Italiaans; posthuum. De vertaling verscheen in 2003 bij Atlas en zit nog steeds in de collectie van de samenwerkende Noord Oost Brabantse bibliotheken. Het kan (nog) niet als ebook geleend worden via bibliotheek.nl 

Hij begint zijn artikel met drie definities

1. Klassieken zijn boeken waarover je gewoonlijk hoort zeggen: ‘Ik ben … aan het herlezen’, en nooit ‘Ik ben … aan het lezen’

2. Klassieken noem je boeken die een verrijking vormen voor degenen die ze hebben gelezen en ze goed vonden; maar ze vormen geen minder grote verrijking voor degenen die het geluk hebben ze voor het eerst te lezen in de omstandigheden waarin ze er het beste van kunnen genieten.

3. Klassieken zijn boeken die een bijzondere invloed uitoefenen, hetzij wanneer ze ons als onvergetelijke werken bijblijven, hetzij wanneer ze zich in de plooien van ons geheugen verschuilen onder het mom van het collectief of individueel onderbewustzijn.

Brugje
Daarom zou er in het leven van een volwassene een tijd moeten zijn die is gewijd aan het herlezen van de belangrijkste boeken uit zijn jeugd. Al zijn de boeken hetzelfde gebleven (hoewel ook zij veranderen, in het licht van het historisch perspectief), wij zijn zeker veranderd, en onze ontmoeting ermee is een geheel nieuwe gebeurtenis.
Dus of men het werkwoord ‘lezen’ of ‘herlezen’ gebruikt is van weinig belang. We zouden ook kunnen zeggen:

4. Iedere herlezing van de klassieken is net zo’n ontdekkingstocht als de eerste lezing.

5. Iedere eerste lezing van de klassieken is in feite een herlezing.

6. Klassieken zijn werken die nooit ophouden te zeggen wat ze te zeggen hebben.

7. Klassieken zijn boeken die in ons leven komen met in zich de sporen van alle keren dat ze vóór ons zijn gelezen, en achter zich de sporen die ze hebben nagelaten in de cultuur of culturen waar ze doorheen zijn gegaan (of eenvoudiger in de taal of gebruiken).

8. Een klassiek boek is een werk dat onophoudelijk stof opwerpt in de vorm van allerlei kritische betogen over zichzelf, maar dat dit stof ook voortdurend weer van zich afschudt.

9. Klassieke werken hebben de volgende eigenschap: hoe meer je ze denkt te kennen van horen zeggen, des te nieuwer, onverwachter en ongehoorder ze blijken te zijn wanneer je ze werkelijk leest.

10. Een boek wordt klassiek genoemd wanneer het zich manifesteert als equivalent van het universum, zoals talismans in de oudheid.

11. ‘Jouw’ klassieke werk is een boek dat je niet onverschillig laat en dat je helpt jezelf te definiëren in relatie, of misschien in contrast ermee.

12. Een klassiek werk is een boek dat vóór andere klassieke werken komt; maar wie eerst de andere heeft gelezen en daarna pas dit, herkent meteen welke plaats het heeft in de genealogie.

13. Klassiek is datgene wat de actualiteit weet terug te brengen tot achtergrondgeluid, maar dat tegelijkertijd niet zonder dit achtergrondgeluid kan.

14. Klassiek is datgene wat blijft doorklinken als achtergrondgeluid, ook daar waar een actualiteit heerst die totaal onverenigbaar is met al het andere.

Voorkeuren
Italo Calvino werd in 1959 door het Italiaanse tijdschrijft Nuovo Argomenti benaderd. De redactie stelde negen vragen over de roman aan de belangrijkste schrijvers van die tijd. Die negen antwoorden groeiden uit tot bovenstaande veertien argumenten. Bijna zestig jaar geleden zag de wereld er heel anders uit. Was er minder concurrentie voor het boek. Lazen de hoogopgeleide mensen van die tijd waarschijnlijk wél klassieke én andere boeken. Tegenwoordig is dat weggevallen. Lezen veel mensen hoofdzakelijk boeken die vandaag de dag uitkomen; die in de belangstelling staan. Hevig gepromoot worden. En zijn klassieke boeken voor velen stoffige relicten uit een ver verleden. Hamlet, Don Quichotte, madame Bovary, Elizabeth & Darcy of Hans Castorp zijn bij velen op de een of andere manier wel in de hersenpan terecht gekomen. Maar het boek gelezen?

Het komt er onvoldoende van. Té druk. Té veel afleiding. En toch houdt Italo Calvino een warm pleidooi om (af en toe) een klassieke roman ter hand te nemen. Te (her)lezen. En bij dat pleidooi sluit zich nu een jonge Belgische theatermaker – Lucas De Man – aan. Ik heb hem hierover niet gesproken of kunnen achterhalen welke van de veertien argumenten van Calvino zijn instemming kunnen wegedragen; dus kan ik alleen gissen. Ik vermoed dat hij vooral de argumenten elf, dertien en veertien zal onderschrijven.

Misverstand
Er is trouwens – om misverstanden weg te nemen – niets mis met hedendaagse boeken. Er zijn ook nu boeken die mensen aan het denken zetten. Wellicht toekomstige klassiekers. De Cirkel van Dave Eggers is er in mijn ogen zo een. Of Vrijheid van Jonathan Franzen. Dystopische romans waarin de schrijver via een verhaal ons als burgers van de 21e eeuw een spiegel voorhoudt. Maar aan de andere kant: over de klassiekers die Italo Calvino bepleit is een soort patina van de tijd heen gegaan. Het zijn boeken die mensen uit verschillende tijdperken hebben geïnspireerd. En het is aan ons om er met onze eenentwintigste ogen naar te kijken. Proberen te achterhalen wat het verhaal van De Toverberg over de tijd voor de eerste grote wereldoorlog zegt over toen én nu. De geschiedenis herhaalt zich – gaat het cliché – nooit; maar er zijn voor wie wil zien zeker overeenkomsten tussen toen en nu.

Nieuwe namen waarvan 98% over een jaar weer genadeloos ‘uit’ zal zijn
In het muziektijdschrift Oor vroeg al in 1995 columnist Hooijer zich af waarom zo veel mensen vooral naar hedendaagse muziek luisteren. En de pareltjes uit het verleden links laten liggen. Een tekst die zeker ook op gaat voor de boekenwereld, waar in DWDD, de Nieuwsshow en andere plekken doorlopend de suggestie wordt gewekt dat er dagelijks (!) nieuwe meesterwerken, klassiekers in spé uitkomen.

Vroeger. Er zijn twee soorten vroeger: vroeger dat je zelf hebt meegemaakt en vroeger dat er al was toen jij er nog niet was. Dat laatste vroeger is voor mij in principe net zo nieuw als de toekomst. Daarom begrijp ik eigenlijk nooit zo goed waarom in de popmuziek zo gedweept wordt met de actualiteit. Ik hoor liever obscure negers uit de jaren veertig en vijftig (er gaat een wereld voor je open) dan het zoveelste eigentijdse rap-plaatje van een gemiddelde Oprah Winfrey-gast. Want die neger uit de jaren veertig of vijftig komt wat mij betreft van een andere planeet. Hank Ballard and the Midnighters of The Five royals zijn voor mij compleet science fiction. Nog zo’n gouden tip: Howlin’ Wolf is God en duivel in één persoon en dat allemaal voor een lullig Best of cd-prijsje van rond de vijftien gulden.

Waarom zou ik de kas van Snoop Doggy Dogg spekken als hij zometeen toch een decenniumpje of wat zakkies moet gaan plakken? Waarom moet ik me kapot ergeren aan Eddie Vedders gezeur over de lasten van het beroemd zijn, als ik me gek kan genieten aan de rockabilly-peiode van Johnny Burnette, die – hoe prachtig staat het niet vermeld op de hoestekst – ‘was sadly drowned while on a fishing trip on august 14, 1964’? Wat moet ik met jungle als ik de Jimmy Castor bunch heb?

Gekker nog, wat moet ik met ambient als ik Mahler, Tsjaikowski en Dvorak ongedraaid in de kast heb staan? In deze Oor wordt experts gevraagd hun toekomst-tips te geven. Ja, ga er maar eens lekker voor zitten. Daar komen ze weer voorbij: dozijnen nieuwe namen waarvan 98% over een jaar weer genadeloos ‘uit’ zal zijn. Al die experts zitten trouwens met hun handen in het jaar als ze zo’n lijstje moeten samenstellen. Want het is januari en er komt bijna geen fatsoenlijke plaat uit.

In plaats van ons nou eens dingen aan te raden die onsterfelijk goed zijn en waarvan zij onvoorwaardelijk houden, komen ze – onder druk van het actuele media-denken, terreur! – hapsnap op de proppen met naampjes van artiesten die ze zelf nog nauwelijks gehoord hebben. Flipperkast-beleid! Welke droplul van een redacteur heeft dit toppunt van oppervlakkige name-dropping bedacht? Als ik me niet vergis was het die nare Tom Engelshoven. Goddank kan ik hem niet corrigeren. De toekomst? August 14, 1964. Onthoud die dag! It was the day music died. ‘While on a fishing trip’. (Oor, 28 januari 1995)

Perpetua reeks
Aan het begin van de lange crisis – najaar 2007 – begon uitgever Athenaeum & Polak met de zogenaamde Perpetuareeks. Het plan was om honderd klassieke boeken te gaan uitgeven. Strakke vormgeving, uniforme uitstraling, redelijk duur. Maand na maand verschenen er in een rap tempo klassiekers als De goddelijke komedie, Moby-Dick, 1984 of Utopia. In deze reeks werd gekozen voor Doctor Faustus van Thomas Mann. De samenstellers – Kees Fens, Hella Haasse, Arnon Grunberg, Kristien Hemmerechts, Piet Gerbrandy en Maarten Asscher – kozen niet voor De Toverberg.

Momenteel – maart 2016 – is circa driekwart van de beoogde lijst uitgegeven. Maar de laatste jaren is de frequentie van verschijning flink afgenomen. Jaarlijks komen er nu drie à vijf nieuwe titels bij. Dit heeft waarschijnlijk met drie redenen te maken: (1) burgers hebben minder geld, (2) sommige lezers wijken uit naar ebooks en hebben geen zin meer in een mooi papieren boek van – zeg – veertig euro en (c) de groep die gewend is klassieke boeken te kopen/lezen sterft langzaam uit en er is onvoldoende nieuwe, jonge aanwas. Oh, en een vierde is wellicht dat er steeds meer schrijvers komen. Waardoor er geen tijd overblijft om je bezig te houden met teksten van een William Shakespeare, Joseph Conrad, Joseph Heller, Jane Austen of … Thomas Mann. Die tendens past wel goed bij onze selfie-tijd. Ik schreef in 2009 over Perpetuareeks en canonvorming

 
Meelezen, meedoen?
Klik hier voor een aanmeldformulier, hier voor een artikel over de achtergronden van dit leesavontuur en hier voor bibliotheek.nl waar u als lid van de Openbare Bibliotheek De Toverberg als ebook kunt lenen.

Flyertje over dit leesavontuur.

Citaat 340 (donderdag 17 maart 2016),
tijdens de Boekenweek 2016 met als thema ‘Was ich noch zu sagen hätte’ (bedoeld om het Duitse boek te promoten)
Homepage Citaten 2016