Een kleine geschiedenis van …

Al sinds de zomer van 2004 (!) kom ik regelmatig nieuwe boeken tegen met in de titel ‘een kleine geschiedenis van’. Of varianten daarop.

Het onlangs verschenen boek van Adam Rutherford is daarvan zo’n voorbeeld. En dit weekend schoot me te binnen dat het gigantische verkoopsucces van de Israëlische historicus Yuval Noah Harari verdacht veel lijkt op dat van de Amerikaans-Britse schrijver Bill Bryson.

Bill Bryson
Toen in de zomer van 2004 Een kleine geschiedenis van bijna alles van Bill Bryson in Nederland uitkwam, speelden we daar in de Osse bibliotheek vanaf het begin op in. Dat had te maken met een zeer positieve recensie van Hendrik Spiering, nog steeds werkzaam voor NRC Handelsblad. Hij besprak de Engelse editie – die in mei 2003 als A short history of nearly everything verscheen – zeer lovend: Zes miljard verbonden breinen (NRC, 25 juli 2003).

Let op die titel; inmiddels zijn ‘we’ hard op weg naar acht miljard breinen; die nóg veel meer met elkaar verbonden zullen zijn dan in 2003.

Hendrik Spiering kon echter niet weten dat dit boek tot een bestseller uit de super-superklasse zou uitgroeien. Internationaal. Jarenlang stond het boek in de bestsellerlijsten. Tientallen miljoenen mensen kochten een exemplaar. Het lag op grote stapels in de boekwinkels. Er verschenen andere edities van. En ik vermoed dat het nog steeds door lezers aan andere mensen als geheimtip wordt doorgegeven. Als geschenk uitgereikt.

Ook nemen nog steeds andere schrijvers (en hun uitgevers) die bewuste zin (een kleine geschiedenis van) in boektitels op. Spelen ermee, parafraseren het. Willen laten zien dat ze niet van de straat zijn. Laten merken dat ze een vergelijkbaar boek hebben gemaakt. UIteraard wordt er ook ironisch mee omgegaan. Cynisch, spottend. Maar daar gaat dit artikel niet over.

Het geniale van die titel zit hem wat het mij betreft niet alleen in ‘een kleine geschiedenis van’, maar ook in dat achteloze woordje bijna.

Yuval Noah Harari
De eerste twee boeken van Yuval Noah Harari (Sapiens : een kleine geschiedenis van de mensheid en Homo Deus : een kleine geschiedenis van de toekomst) gaan dezelfde kant op. Worden over de hele wereld vertaald en massaal verkocht. Grappig is dat Harari in die twee boektitels eer betoont aan Bill Bryson. Terecht.

Harari en Bryson zijn beiden mannen van ‘het grote verhaal’. Praten hun lezers bij over de grote zaken die zich op onze aarde hebben afgespeeld. Hebben zich beiden suf gelezen voordat ze gingen schrijven.

In mijn herinnering maakten we in de zomer van 2004 in de Osse bibliotheek een tentoonstelling van alle boeken die Bill Bryson in zijn literatuurlijst had opgenomen. Mits ze, uiteraard, in vertaling waren verschenen én opgenomen in de collectie van de toen al samenwerkende Noord Oost Brabantse Bibliotheken. Een organisatie die toen trouwens als BasisBibliotheek Maasland door het leven ging.

Tientallen boeken. Die over deelonderwerpen gingen. Meestal ook goed leesbaar. Daar had Bill Bryson een neus voor. Geen saaie, taaie wetenschappelijke verhandelingen. Boeken die vaak geschreven waren door wetenschapsjournalisten; of geschreven door wetenschappers die boven hún onderwerp staan en in een relatief eenvoudig verhaal kunnen uitleggen waar hun onderwerp over gaat. Waarom het zo belangrijk, leuk en interessant is.

Harari en Bryson lijken in dit opzicht veel op elkaar. Alleen verhaalt Bryson alleen maar wat hij van anderen heeft geleerd en opgestoken; Yuval Noah voegt echter nieuwe inzichten aan ‘het gesprek’ toe. Bryson vertelt na, Harari stelt vragen; komt met dilemma’s aanzetten. Beiden hebben echter een schitterende schrijfstijl. Hun boeken zijn niet zomaar bestsellers (geworden).

Een kleine geschiedenis van bijna alles
De Engelse editie verscheen in mei 2003 onder de titel A short history of nearly everything. Er zijn zonder enige twijfel in het Engelse taalgebied eerder boeken verschenen met een deel van die titel (a short history of), maar zelden was die titel zó raak.

Bill Bryson las naar eigen zeggen ongeveer driehonderd boeken over ‘de’ wereld, onze wereld. En hoe die door de eeuwen heen door uiteenlopende onderzoekers, denkers en wetenschappers als het ware is opengelegd, ontdekt, in wetten vastgelegd et cetera.

Een kleine geschiedenis van bijna alles is zo’n boek dat je als puber had willen lezen. Bezitten. Om ‘eeuwig’ in rond te dwalen. Gepakt te worden door alle verhalen over belangrijke en (minder) bekende namen en ontwikkelingen. Verhalen die ons als mensheid op een bepaald deelterrein meer inzicht hebben gegeven in hoe ‘de wereld’ in elkaar zit. Biologie, astronomie, kosmologie, natuurkunde, chemie, geologie et cetera.

Honderden namen en gebeurtenissen komen voorbij. Maar niet opsommerig, saai. Geen stof waarover je vervelende proefwerken krijgt. Nee, louter lezen omdat je gepakt wordt door een vertelstijl en zaken waar je iets, maar vaker niets van af wist. Bill Bryson als de ideale gids door de wereldgeschiedenis van de natuurkunde en aanverwante wetenschapsgebieden.

Bryson verhaalt amper over culturele en kunstzinnige ontwikkelingen. Daarvoor moet je andere boeken lezen.

Uitmelken?
Bill Bryson heeft dit succes samen met zijn uitgever zonder enige twijfel ‘uitgemolken’. Dat is zeker, maar amper vervelend.
In 2006 verscheen een geïllustreerde versie (ik vermoed dat veel kopers ook deze editie hebben gekocht).
In 2008 verscheen Een heel kleine geschiedenis van bijna alles (inderdaad, een bewerking voor kinderen) (grappig dat deze editie qua formaat groter was dan het origineel).
En in 2012 verscheen een zogenaamde dwarsligger-editie (handig voor in de koffer en/of in de trein/bus).

Variaties op een thema
Zelf speelde Bryson zelf een keer met de titel. In 2010 verscheen een ander boek van hem onder de titel Een huis vol : een kleine geschiedenis van het dagelijks leven .

Sindsdien zijn er tientallen boeken verschenen met variaties op ‘zijn’ titel. Ik weet niet of Bryson die titel zelf heeft bedacht, of een medewerker van zijn uitgeverij. Doet er ook niet zo veel toe. Voor het gemak zien we Bill Bryson als ‘de uitvinder’ van deze constructie. Verderop zal blijken dat hij niet de eerste was.

Er zijn meerdere manieren waarop met deze titel wordt ‘gespeeld’.

1. Een kleine geschiedenis van … (in de titel)
Herman Beliën. Een kleine geschiedenis van Nederland (2012) #
Bill Bryson. Een kleine geschiedenis van bijna alles (2004)
Bill Bryson. Een kleine geschiedenis van bijna alles (dwarsligger) (2012)
Bill Bryson. Een kleine geschiedenis van bijna alles (geïllustreerde editie) (2006)
Pieter Feller. Een kleine geschiedenis van de Nederlandse misdaad na 1945 (2008)
E.H. Gombrich. Een kleine geschiedenis van de wereld (2006) *
Chris van der Heijden. Een kleine geschiedenis van bijna niets : 5000 jaar de mens (2011)
Koen Koch. Een kleine geschiedenis van de Grote oorlog, 1914-1918 (2010)
Geert Mak. Een kleine geschiedenis van Amsterdam (1997)
Jan van Oudheusden. Een kleine geschiedenis van Amerika (2012) #
Paul Preston. Een kleine geschiedenis van de Spaanse Burgeroorlog (2006)
Adam Rutherford. Een kleine geschiedenis van iedereen die ooit heeft geleefd (2018)
Jeroen Stumpel. Een kleine geschiedenis van de kunst : in achttien essays (2017)
Frank Tang. Een kleine geschiedenis van de Middeleeuwen (2012)

2. De kleine geschiedenis van … (in de titel)
Kevin Brockmeier. De kleine geschiedenis van de doden (2005) roman
Jane Hamilton. De kleine geschiedenis van een prins (1998) roman
Peter Haugen. De kleine geschiedenis voor dummies (2011) #
Maarten Hell. De kleine geschiedenis van Amsterdam voor dummies (2014)

3. Kleine geschiedenis van … (in de titel)
G.W. Versteegde.  Kleine geschiedenis van het wel en wee van de bibliotheek Volkel; van 1959 tot 1982  (1982)
Ronald Wright. Kleine geschiedenis van de vooruitgang (2006)

4. Een kleine geschiedenis van … (in de ondertitel)
Bill Bryson. Een huis vol : een kleine geschiedenis van het dagelijks leven (2010)
Dick Douwes. De islam : een kleine geschiedenis (2016)
Yuval Noah Harari. Homo Deus : een kleine geschiedenis van de toekomst (2017)
Yuval Noah Harari. Sapiens : een kleine geschiedenis van de mensheid (2014)
Edmond Hofland. Het Duitse wonder : een kleine geschiedenis van de Bondsrepubliek (2015)
Jan van Oudheusden. Het Midden-Oosten : een kleine geschiedenis (2016) #
Herman Paul. Secularisatie : een kleine geschiedenis van een groot verhaal (2017)
A.N. Ryst. De harpij : een kleine geschiedenis van het paradijs (2014) roman

5. Kleine geschiedenis van … (in de ondertitel)
Koen Kleijn, Buiten Amsterdam : kleine geschiedenis van de Metropoolregio (2010)
Mario Molegraaf. Onder de Akropolis : kleine geschiedenis van het moderne Griekenland (2016)
Alain Montandon. De kus : kleine geschiedenis van het leukste dat er is (2007)

6. Andere varianten (in de titel)
Bill Bryson. Een heel kleine geschiedenis van bijna alles (2008)
Stephen Hawking. Mijn kleine geschiedenis (2014)
Jan van Oudheusden. Een kleine wereldgeschiedenis (2013) #

7. Andere varianten (in de ondertitel)
Roy Porter. Waanzin : een korte geschiedenis (2003)

8. Vrije bewerkingen (twee aanraders)
Rutger Bregman. De geschiedenis van de vooruitgang (2013)
Peter Westbroek. De ontdekking van de aarde : het grote verhaal van een kleine planeet (2012)

 # – verscheen oorpronkelijk onder een andere titel
* – vertaald boek, verscheen ná 2004

Verschil tussen short en klein
De oorspronkelijke titel A short history of nearly everything is omgezet naar Een kleine geschiedenis van bijna alles. Perfect. Alleen betekent short in eerste instantie vooral kort. Maar het kan ook klein, beperkt of karig betekenen. Gelukkig heeft de Nederlandse uitgever terecht voor kleine gekozen.

Grappig is dat het boek desondanks ruim vijfhonderd pagina’s bevat. En begrijpt iedereen die het boek heeft gelezen dat er nog véél meer te vertellen valt over mensen die door de eeuwen gepoogd hebben ‘de wereld’ beter te leren begrijpen. Daarom is dat achtelose bijna (nearly) in de titel ook zo geniaal.

Hetzelfde geldt voor het lidwoord een. Het maakt uit of het voor de titel staat of niet. Een is beter. Is laconieker, bescheidener. ‘Dodelijk’ is in dit verband het lidwoord ‘de‘. Wat denkt zo’n schrijver wel. Dé kleine geschiedenis van … whatever. Onmogelijk én per definitie niet waar.

Ik weet niet of de titel een voorbeeld van Engelse humor is. Zou kunnen; Bill Bryson is als Amerikaan immers een halve Brit geworden. Om hem beter te leren kennen raad ik van harte Het wonderbaarlijke leven van de Thunderbolt Kid uit 2006 aan. Is verhelderend, grappig en wederom fantastisch geschreven.

De eerste keer?
Ik heb geen poging gedaan te achterhalen wanneer voor het eerst in de Engelstalige wereld een boek is uitgebracht met de titel a short history of. Evenmin durf ik hier te beweren dat ik zo’n onderzoek voor ‘de’ Nederlandstalige wereld heb gedaan. Ik stel hier alleen vast dat waarschijnlijk Geert Mak (of zijn uitgever) de ‘uitvinder’ van de titel ‘een kleine geschiedenis van’ is. In 1997 verscheen zijn Een kleine geschiedenis van Amsterdam. Dat is ook een grote bestseller; meer dan dertig drukken. In de collectie van de samenwerkende Noord Oost Brabantse Bibliotheken zijn verschillende drukken en edities opgenomen.

Verder constateer ik dat de laatste jaren uitgevers herdrukken uitbrengen met een nieuwe titel die refereert aan ‘een kleine geschiedenis van’.

Voor zover ik na kan gaan gaat de eer echter naar een meneer G.W. Versteegde. Die schreef in 1982 (waarschijnlijk) als amateurhistoricus een zeer dun boekje over de geschiedenis van de bibliotheek in Volkel: Kleine geschiedenis van het wel en wee van de bibliotheek Volkel; van 1959 tot 1982. Deze bibliotheek maakt sinds lang deel uit van de bibliotheek Uden, die op haar beurt deel uitmaakt van de NOBB (de samenwerkende Noord Oost Brabantse Bibliotheken).

Ik geloof niet dat Geert Mak weet heeft gehad van dit boek-je (11 pagina’s).

Persoonlijke voorkeur
De twee eerste boeken van Yuval Noah Harari zijn een mooi ‘vervolg’ op het ‘oer’-boek van Bill Bryson. Toch wil ik hier twee andere boeken naar voren halen. Die vrij spelen met ‘een kleine geschiedenis van’.

Allereerst het in 2012 verschenen De ontdekking van de aarde : het grote verhaal van een kleine planeet van Peter Westbroek. Een geoloog die ons mensen voorhoudt dat we (eindelijk) eens moeten beginnen ons te realiseren dat onze aarde een uniek fenomeen in het grote heelal is. Tot nu toe. De aarde heeft als enige planeet in het heelal leven voortgebracht. Heeft ons mensen als het ware gebaard. En die mensen zijn op dit moment hard bezig die aarde zodanig te verwoesten dat niet uitgesloten kan worden dat wij weg zullen vallen. Hoe stom. Peter Westbroek hield zich bezig met earth system science. Hij bezag als geoloog de gehele planeet en pleit voor mondiaal denken.

Rutger Bregman schreef een jaar later een vergelijkbaar boek als Bill Bryson. Heel anders qua toon en invalshoek. Maar ook hij las zich om De geschiedenis van de vooruitgang te kunnen schrijven suf. Voor een deel valt zijn literatuurlijst samen met die van Bill Bryson. Zijn boek is ook die van het grote gebaar, de grote lijnen. Daarmee lijkt zijn boek ook op Sapiens van Harari. Alleen – nogmaals – een heel andere toon en invalshoek. Mijn advies: lees ze alle vijf!

Ik kan me vergissen, maar vermoed dat Een kleine geschiedenis van iedereen die ooit heeft geleefd van Adam Rutherford in dit lijstje ook niet zal misstaan.

Meer lezen?
Boeken die ik hierboven naar voren heb gehaald kenmerken zich allemaal door twee zaken. In eerste instantie merk je aan alles dat de schrijver veel heeft gelezen voordat hij/zij ging schrijven. Verder voel je als je zo’n relatief dikke pil uit hebt dat er nog veel meer over zo’n onderwerp valt te vertellen. Bill Bryson besluit zijn ‘magnus opum’ met regels, die aan dat laatste inzicht refereren:

Deze verheven positie hebben we in een verbazingwekkend korte tijd bereikt. Mensen die we naar hun gedrag modern kunnen noemen – dat wil zeggen, mensen die kunnen spreken, kunst scheppen en complexe activiteiten verrichten – hebben niet langer bestaan dan 0,00001 procent van de geschiedenis van de aarde. Maar om zelfs in die korte tijd te overleven, vereiste een bijna eindeloze reeks van gelukkige omstandigheden.

 We staan werkelijk aan het begin van dit alles. De truc is uiteraard ons ervan te verzekeren dat we nooit het eind zullen bereiken. En daarvoor zal vrijwel zeker heel wat meer dan geluk nodig zijn. (pagina 608 van de geïllustreerde editie).

Citaat 552 (maandag 24 september 2018)
Homepage Citaten 2018

Aanvulling woensdag 14 april 2021
In het Nawoord van zijn (écht waar: magistrale) Midden in het onbewoonbare komt Cyrille Offermans via corona, en de mens die voor een groot deel zelf verantwoordelijk is voor de verspreiding daarvan, op een boek van Ronald Wright: Kleine geschiedenis van de vooruitgang (uit 2016)

Aanvulling woensdag 3 augustus 2022