Het gebeurt heel dikwijls dat we iets niet zien omdat het te groot is

Een dag voordat Sinterklaas in ons land aankwam werd in de Grote kerk in Breda voor de 22e keer de Multatulilezing gehouden.

‘Deftige’ lezingen
Door een toevallige ontmoeting in Veghel mocht ik daarbij aanwezig zijn. De Multatulilezing is een voorbeeld van een plechtige bijeenkomst, waar een min of meer bekend persoon een uur of zo de tijd krijgt om zijn of haar licht over een bepaald onderwerp te laten schijnen. Aan zo’n ‘deftige’ lezing is vaak de naam van een illustere landgenoot (als Couperus, Van der Leeuw, Kellendonk of Huizinga) verbonden.

In Breda heeft men er voor gekozen om tijdens dé Multatulilezing meerdere personen kort aan het woord te laten en ze na afloop te laten debatteren over het thema van de dag. Dat onderwerp was dit jaar ‘democratie en verzet : onlosmakelijk verbonden‘. Ik schat dat er rond de vijfhonderd mensen in de kerk zaten. De Multatulilezing wordt jaarlijks gehouden; het ene jaar in Breda, het andere in Leuven.

Vuur, sorry: verzet aan het einde
Pas tijdens het nagesprek onder leiding van middagvoorzitter Frenk van der Linden kon je voelen dat niet alle bezoekers het eens waren met wat op de kansel werd beweerd. Tijdens het nagesprek trad Simone Jacobs aan. Zij is directeur van de Stichting Aletta. Vernoemd naar Aletta Jacobs, waar zij een achternicht van is. Zij zou samen met gespreksleider Frénk van der Linden reflecteren op wat de vier sprekers naar voren hadden gebracht. Maar voordat ze dat deed merkte ze snedig op dat er in de kerk verdacht weinig niet blanke mensen zaten. En dat alle sprekers mannen waren én wederom blank. De toon was gezet.

Simone Jacobs heeft het boek Palet van verzet : moedige vrouwen toen en nu geschreven. Daarin worden veertien vrouwen geportretteerd die – zoals dat heet – voor de troepen uitliepen/uitlopen. Vrouwen die met ideeën kwamen/komen die niet door iedereen met open armen werden of worden ontvangen. Sterker: vaak werden/worden verguisd, weggezet als idioten. Vrouwen die evenals de anti-Zwarte Piet-demonstranten met de spreekwoordelijke pek en veren werden/worden opgewacht. Simone sprak over Zwarte Piet in relatie tot het dagthema: verzet tegen dingen die je om wat voor reden dan ook niet aanstaan. Verzet tegen wat voor de meeste inwoners van een bepaald gebied, in een zeker tijdsbestek ‘normaal’ is.

Zwarte Piet
Je kon in de kerk merken dat verzet prima is, maar niet als het over iets gaat dat ons nu nog emotioneel raakt. Zoals het afschaffen, dan wel aanpassen van … Zwarte Piet. Ik had de indruk dat deze oproep van Simone Jacobs voor veel aanwezigen nog een brug te ver was.

Tegelijkertijd weet Simone Jacobs samen met de andere sprekers dat degenen die vasthouden aan dat oude beeld van Zwarte Piet voor een verloren zaak strijden. In de geschiedenis zijn er talloze ‘zaken’ geweest die zijn afgeschaft, dan wel zodanig aangepast dat het gros van de mensen er mee konden leven. Het begrip Raam van Overton werd deze middag door niemand gebezigd, maar hing doorlopend in de lucht, sorry: kerk.

Multatuli
Eduard Douwes Dekker (1820-1887) was in zijn tijd (de tweede helft van de 19e eeuw) een pain in the ass. Voor machthebbers én brave burgers. Hij stond onder het pseudoniem Multatuli doorlopend op tenen. Bracht zaken naar voren waar de meeste Nederlanders toen niet op zaten te wachten.

Hij was een perfect voorbeeld van wat Eduard Nazarski (directeur van Amnesty International Nederland) betoogde: verzet is prima, maar je mag nooit geweld gebruiken om je gelijk te halen.

Multatuli streed met zijn pen. Hij was in zijn tijd iemand die in verzet kwam. Denkbeelden naar voren bracht waar veel tijdgenoten nog niet aan toe waren. Sterker: sommige ideeën van hem zijn voor sommige mensen nog steeds controversieel.

Multatuli streed met zijn pen en bracht ideeën naar voren. Ideeën dat sommige dingen anders moeten. En waarom? Omdat Eduard Douwes Dekker geloofde dat sommige zaken niet eerlijk waren. Het not done was om met sommige mensen om te gaan zoals er mee om werd gegaan. Ruim 158 jaar na de publicatie van zijn meesterwerk (Max Havelaar, of De koffieveilingen der Nederlandse Handelmaatschappij) is er veel veranderd. In Nederland, Nederlands-Indië en de wereld. Maar tegelijkertijd zijn er ook nog steeds door hem beschreven misstanden die voortduren. Verzet zal waarschijnlijk altijd nodig blijven. Past bij de mens en zich ontwikkelende samenlevingen.

Drie varianten
De bekendste spreker was deze middag oud-politicus en actievoerder Diederik Samson. Die in zijn betoog van pakweg twintig minuten aangaf dat je als mens, die zich in wil zetten voor verandering, je op drie manieren kunt profileren, als actievoerder, politicus of ondernemer. Actievoerders trekken de meeste aandacht. Zij maken zich boos over een bepaalde misstand en bedenken acties om burgers, media en beleidsmakers te wijzen op wat in hun ogen fout zit.

Diederik Samson schetste helder dat actievoerders zich af moeten vragen tot hoe ver hun acties mogen gaan. Wat hem betreft is bijna alles toegestaan, maar geweld gebruiken is geen optie. Grote walvisvaarders op zee hinderen mag wel, maar ze (bijvoorbeeld) tot zinken brengen dus niet. Hij gaf voorbeelden van actievoerders die in zijn ogen op dit punt ontspoord zijn (RAF).Hij begreep ze wel, maar ziet (en zag) daar niets in.

Diederik Samson kwam na een aantal jaren actievoeren tot het besef dat als je dingen écht wilt veranderen, je de politiek in moet stappen. De politiek kan wetten invoeren of aanpassen. Daar zit helaas een grote schaduwkant aan: je moet compromissen sluiten en afstand nemen van jouw eigen heilige gelijk en ideaal. Een compromis is nooit ‘mooi’, maar wel een stap richting het ideaal dat je koestert. Beter iets dan niets.

Opmerkelijk is dat hij inmiddels als ondernemer ook bezig is om ‘de wereld’ op een bepaald terrein te veranderen. Als voorzitter van de zogenaamde klimaattafel gebouwde omgeving zet hij zich in om mensen te bewegen meer te doen aan isolatie, minder energie te gebruiken en die energie op een andere manier (deels zelf) te gaan opwekken. De ambitie van ‘zijn klimaattafel is erg groot en zal als die slaagt veel impact hebben op ons leven.

Paul Depla en twee andere sprekers
De middag werd afgetrapt door de voorzitter van de Multatulilezing, generaal Nico Geerts. Na hem sprak de burgemeester van Breda, Paul Depla. Die eerlijk toegaf in zijn jeugd achter verzet te hebben gestaan waar hij zich nu voor schaamt. Hij doelde op krakers, die in Nijmegen plat gezegd louter opkwamen voor hun eigen belang en mooie woorden gebruikten om te verhullen dat het daar om ging.

Na hem kwam historicus Ben Schoenmaker, directeur van het Nederlands Instituut voor Militaire Historie. Hij zoomde in op de Tweede Wereldoorlog en probeerde uit te leggen hoe moeilijk en dapper het is om in verzet te komen; of dingen te doen die een wrede en rücksichtslose bezetter tegenstaan. Het heeft niet alleen te maken met het feit dat je jezelf in gevaar brengt, maar evenzo mensen in jouw naaste omgeving. Ook morele afwegingen speelden een rol: wie ben ik om een collaborant zomaar te gaan executeren?

Vervolgens trad Eduard Nazarski aan, de directeur van de Nederlandse tak van Amnesty International. Die begon zijn betoog met het redelijk onbekende feit dat de Chinese overheid miljoenen Oeigoeren zwaar onderdrukt en probeert hen van hun geloof en gewoonten te beroven. Ook merkte hij op dat Amnesty Internationaal altijd tegen de inzet van geweld is. Ze strijden evenals Multatuli met woorden. 

Multatuli, 200 jaar geleden
Deze middag werd gememoreerd dat in 2020 hoogstwaarschijnlijk massaal stilgestaan zal worden bij zijn tweehonderdste geboortedag, 2 maart 1820. Zonder enige twijfel zal de club die de Multatulilezing in Breda (en Leuven) organiseert flink uitpakken.

Het ligt voor de hand dat ze in dat jaar de Belgische schrijver en onderzoeker David Van Reybrouck zullen uitnodigen. Hij is bezig met een groots project. Een boek schrijven over de politionele acties in voormalig Nederlands-Indië. Een boek dat (evenals zijn in 2010 verschenen Congo : een geschiedenis) zonder enige twijfel veel opzien zal baren. Nederland heeft naar mijn bescheiden mening deze schandvlek nog steeds niet verwerkt. Veel onfrisse zaken uit die roerige jaren zijn nog steeds niet bekend. Dat boek sluit waarschijnlijk naadloos aan bij zaken waar Eduard Douwes Dekker zich in de tweede helft van de 19e eeuw tegen keerde: overheersing, machtsmisbruik, uitbuiting et cetera.

Van Reybrouck schreef bovendien ook over onze haperende democratie: Pleidooi voor populisme uit 2008 en Tegen verkiezingen uit 2013.

De bibliotheek
Zoals ik in het begin al aangaf was ik afgelopen vrijdag op uitnodiging in Breda. In juni van dit jaar liep ik in Veghel, in de Verspillingsfabriek van Bob Hutten, een van de organisatoren van de Multatulilezing tegen het lijf.

Na afloop van een door de provincie Noord Brabant georganiseerde inspiratiebijeenkomst kwam ik in gesprek met Marcel de Heer. We hadden een klik. Hij werkt voor de gemeente Breda en zit in de werkgroep die de Multatulilezing organiseert. Toen ik dat hoorde kon ik niet nalaten om te informeren of de Bredase bibliotheek daarbij niet betrokken was. Dus niet. Dat verbaasde me zeer, en ik kon die verbazing niet voor me houden. Waarschijnlijk dacht Marcel toen dat dit idee ook binnen zijn werkgroep nooit was komen opborrelen. Opmerkelijk, nietwaar. Een prestigieuze lezing, die vernoemd is naar de beroemdste Nederlandse schrijver (internationaal gezien) en ‘de bieb’ is daarbij niet betrokken.

2020, een kroonjaar
Zeker lijkt me dat de Nederlandse bibliotheeksector in 2020 ‘iets’ met zijn geboortejaar moet doen. De meest voor de hand liggende is dat ‘de bibliotheek’ in dat jaar uiteenlopende schrijvers en denkers aan het woord laat die op hun manier ‘iets’ van de spirit van Eduard Douwes Dekker, alias Multatuli hebben. Schrijvers en denkers die zich boos maken over bepaalde maatschappelijke trends en daar met woorden tegen ageren.

Tijdens het (té korte) debat in Breda liet Frenk van der Linden slechts twee personen uit de kerk aan het woord. Meer zat er niet in. Het programma dat om drie uur begon was al uitgelopen tot zes uur. Helaas kon ik mijn vraag niet stellen aan de sprekers: in welk recent verschenen boek (fictie of non-fictie) zit ‘iets’ van de geest van Multatuli?

Eva Meijer, bijvoorbeeld
Míjn ‘Multatuli’-boek verscheen in 2017 bij uitgeverij Cossee en is geschreven door Eva Meijer: De soldaat was een dolfijn : over politieke dieren. Hierin betoogt deze beeldend kunstenaar en singer-songwriter dat de mens serieus na moet gaan denken over manieren om dieren rechten te geven. Voor velen – die nu nog tubben over het al dan niet (minder) eten van vlees – een standpunt dat volstrekt ondenkbaar is.

Er zal massaal verzet komen als de ideeën die Eva Meier voorstelt werkelijkheid zouden worden. Maar dit radicale idee sluit wel aan bij een grote maatschappelijke opdracht om als mensheid onze negatieve impact op ‘de aarde’ naar beneden bij te stellen. En te streven naar een samenleving die voor iedereen ‘goed’ zal zijn. Omgekeerd zal er nog jaren (beter: decennia) gestreden moeten worden door mensen die het idee van Eva omarmen. De meeste burgers zullen het nog lang bespottelijk vinden om dieren rechten te gaan geven.

Een leuke dag
Al met al was vrijdag 16 november 2018 een mooie dag. Was nog nooit in de Grote kerk in Breda geweest. En ook niet in het kasteel van Breda. Daar mocht ik voorafgaand aan de lezing aanschuiven bij een lunch.

Gastheer was de voorzitter van de Multatulilezing, generaal Nico Geerts; die ook de ‘baas’ is van de Koninklijke Militaire Akademie. De plek waar de officieren van Nederland worden opgeleid. In de Nassauzaal schoven rond een uur circa vijfentwintig personen aan. Leden van de werkgroep, sprekers en enkele andere genodigden.

Het toeval wilde dat ik op zeker moment tussen ‘de generaal’ en ‘de burgemeester’ zat. En kon vertellen dat een openbare bibliotheek op haar manier in haar eigen regio ook probeert maatschappelijk relevante en omstreden thema’s naar voren te halen.

Een bijdrage kan leveren aan het debat over de waarde van democratie en vrede voor de internationale en lokale samenleving.

Citaten
Op internet kun je tientallen quotes van Multatuli vinden. Hieronder som ik er enkele op. De laatste heeft in mijn ogen een link met de missie van de club die de Multatulilezing organiseert én een link met iedereen die zich verwondert of ‘iets’ deugt. Zo’n begin van verzet begint met iemand die anders naar de door velen gedeelde werkelijkheid kijkt en constateert dat de keizer in zijn blote kont rondloopt.

Van de maan af gezien zijn we allen even groot.
De parelduiker vreest de modder niet.
Ik ken heel veel christenen die hun bijbel nooit inzien, al is dat dan ook het enige middel om christen te blijven.
De godsdienst is een goede zaak, en geeft de mensen veel vermaak.
Het utiroeien van één vooroordeel is meer waard dan ’t bedenken van tien nieuwe stelsels.
Ik ken zeer weinig mensen die lezen kunnen.
Een illusie verliezen is niet altijd een zekerheid verwerven.

Het gebeurt heel dikwijls dat we iets niet zien omdat het te groot is.

Citaat 556 (maandag 19 november 2018) dank Marcel
Homepage Citaten 2018