Paus Franciscus wordt voor steeds meer machthebbers én burgers in het Westen een pain in the ass. Zegt dingen die we niet willen horen. Zoals gisteren, aan de vooravond van de Goede Week en Pasen. Kort nadat Europese leiders besloten hadden om te proberen zo veel mogelijk vluchtelingen buiten onze landsgrenzen te houden. Vooral christendemocratische en socialistische politici voelen zich betrapt. Hij lijkt daarmee een beetje op Alex Brenninkmeijer. Al heeft die veel minder impact. Die gelukkig – voor sommige machthebbers – opgevolgd werd door een man, die zich veel lankmoediger opstelt en meer met zichzelf bezig lijkt.
Palmpasen
Paus Franciscus is natuurlijk niet gek. Noemt niet voor niets op Palmzondag die naam: Pontius Pilatus. Die symbool staat voor iemand die wegkijkt. Zich niet verantwoordelijk voelt of wil voelen voor ‘iets’ waar hij (of zij) wel degelijk iets mee te maken heeft. Zaken waaraan wij wel degelijk iets kunnen doen. Zij, die met macht zijn bekleed, kijken weg. Luisteren naar hun achterban, bang voor de kijkcijfers. Wassen hun handen in onschuld. Laten zich intimideren door grote massa’s. Die ferme, doch redelijk holle en in de ogen van de paus verkeerde woorden bezigen. Nemen besluiten die haaks staan op waarden waar ze normaliter voor staan en zich op beroepen.
Geloven in joods-christelijke waarden
De woorden van Franciscus zijn natuurlijk niet alleen bedoeld voor gelovige mensen. Hij richt zich natuurlijk ook tot al die burgers die zich beroepen op onze joods-christelijke waarden. Europa. Het werelddeeel waar het goed toeven is en we naar elkaar omkijken. Waar we een welvaartsstaat hebben (opgebouwd). Maar de teneur is hier en nu vooral dat die welvaart er alleen voor ons is. Lastig dat er dan continue mensen aankloppen die in nood verkeren. En noodgedwongen in bijvoorbeeld Istanbul blijven hangen (zie: Tegenlicht van zondag 20 maart 2016). Paus Franciscus weet natuurlijk ook dat de massa – die Pilatus tegemoet komt – later vaak spijt krijgt van haar voortvarendheid. Ze zadelen zichzelf en hun kinderen met een verkeerde erfenis op. Hij had het gisteren niet over ons veranderend klimaat en dat wij nu als mens aan de bak moeten. Om een redelijke wereld voor onze kinderen en achterkleinkinderen na te laten. De paus zegt onomwonden dat leiders moeten leiden. Tegen de wil van velen in. Als ze tenminste staan voor hun waarden.
Matthäus-Passion
Die verwijzing naar Pontius Pilatus komt in Nederland natuurlijk ook aan bij iedereen die in deze tijd van het jaar ‘onze’ Matthäus-Passion ondergaat. In een kerk of schouwburg. Thuis of in de auto. Bijna drie uur prachtige muziek. Achtenzestig ‘nummers’. Twee hoofdstukken uit het evangelie volgens Mattheüs. Op muziek gezet door Johann Sebastian Bach. Waarover gistermiddag Angelo Verploegen – tijdens zijn This magic moment-middag – opmerkte dat hij hem de grootste componist aller tijden vindt.
In die Matthäus-Passion volgen Bach en tekstschrijver Picander hoofdstuk 26 en 27 uit dat evangelie. In hoofdstuk 26 staat de beroemde verloocheening van Jezus door Petrus. Gevolgd door de verwijzing naar de haan – die driemaal kraaide. Waarop vervolgens Erbarme dich volgt. In hoofdstuk 27 wordt Jezus voor landvoogd Pontius Pilatus geleid, gekruisigd en in zijn graf gelegd. Waarna het wachten is op zijn herrijzenis, die we met Pasen herdenken en vieren. In de bijbel wordt gewerkt met regelnummers. Paus Franciscus verwijst met zijn uitspraak naar de regels 23-27. In enkele regels wordt Pontius Pilatus neergezet als een labbezak. Een man zonder ruggegraat. Die niet tegen de macht van de massa wilde, kon of durfde ingaan. Waardoor hij sindsdien symbool is komen staan voor mensen die zich redelijk laf door het leven bewegen. Hun snor drukken als er iets te doen valt.
Tien fragmenten
Hieronder tien fragmenten. Viif uit bijbelvertalingen voor volwassenen, vier hervertellingen voor kinderen en tot slot de regels uit de Matthäus-Passion van Johann Sebastian Bach. Let vooral op de details. Hoofdletters (Hem of hem), de manier waarop Barabbas wordt geschreven, uitroeptekens en hoe Pontius Pilatus wordt neergezet. In het achtste fragment wordt voor de kinderen een kind opgevoerd – Malchus – die de handelingen volgt. In het negende fragment staat de vrouw van Pilatus centraal, die haar prettige leventje niet wenst op te geven voor een vreemde.
EEN – Pilatus doet wat de mensen willen
23. Toen zei Pilatus: ‘Maar hij heeft toch niets verkeerd gedaan?’ Maar de mensen begonnen nog harder te roepen: ‘Hij moet aan het kruis!’
24. Pilatus merkte dat de dingen die hij zei, niet hielpen. Het volk leek juist in opstand te komen. Daarom pakte hij wat water en waste zijn handen. Iedereen zag wat hij deed. Toen zei hij: ‘Ik ben onschuldig aan de dood van deze man. Jullie zijn verantwoordelijk.’
25. Toen gaf het hele volk dit antwoord: ‘Ja, zijn dood is de zaak van ons en onze kinderen.’
26. Toen liet Pilatus Barabbas vrij. Maar hij gaf opdracht om Jezus met de zweep te slaan. Daarna gaf hij hem aan zijn soldaten, om hem aan het kruis te hangen.
Bijbel in gewone taal (Nederlands Bijbelgenootschap 2014, 2000 pagina’s), pagina 1573-1574
TWEE – 23. Hij vroeg: ‘Wat heeft hij dan misdaan?’ Maar ze schreeuwden alleen maar harder: ‘Aan het kruis met hem!’
24. Toen Pilatus inzag dat zijn tussenkomst nergens toe leidde, dat het er integendeel naar uitzag dat men in opstand zou komen, liet hij water brengen, waste ten overstaan van de menigte zijn handen en zei: ‘Ik ben onschuldig aan de dood van deze man. Zie het zelf maar op te lossen.’
25. En heel het volk antwoordde: ‘Laat zijn bloed óns dan maar worden aangerekend, en onze kinderen.
26. Daarop liet Pilatus Barabbas vrij, maar Jezus leverde hij uit om gekruisigd te worden, nadat hij hem eerst nog had laten geselen.
Bijbel met deuterocanieke boeken (Uitgeverij NBG 2004) pagina 44 van het Nieuwe Testament
DRIE – 23. Hij zeide: Wat heeft Hij dan toch voor kwaad gedaan?
24. Zij schreeuwden des te meer: Hij moet gekruisigd worden! Toen Pilatus zag, dat niets baatte, maar dat er veeleer oproer ontstond, nam hij water, wies zich de handen ten aanschouwen van de schare en zeide: Ik ben onschuldig aan zijn bloed; gij moet zelf maar zien, wat er van komt.
25. En al het volk antwoordde en zeide: Zijn bloed kome over ons en over onze kinderen!
26. Toen liet hij hun Barabbas los, maar Jezus geselde hij en hij gaf Hem over om gekruisigd te worden.
Bijbel in de nieuwe vertaling van het Nederlands Bijbelgenootschap, 1977. Deel 7, pagina 91
VIER – 23. Maar hij zei: ‘Wat voor kwaad heeft Hij dan eigenlijk gedaan?’ Ze schreeuwden nog harder: ‘Kruisig Hem.’
24. Toen Pilatus zag dat het niets hielp, maar dat de onrust steeds groter werd, nam hij water en waste zijn handen voor de ogen van het volk. Hij zei: ‘Ik ben onschuldig aan dit bloed. U moet zelf maar zien.’
25. Heel het volk riep als antwoord: ‘Zijn bloed op ons en onze kinderen!’
26. Toen liet hij Barabbas vrij, maar Jezus liet hij geselen en leverde hij over om gekruisigd te worden.
De Bijbel uit de grondtekst vertaald : Willibrordvertaling (Katholieke Bijbelstichting 1995), pagina 1493
VIJF – 23. ‘Maar waarom? Wat heeft hij dan gedaan?’ Maar zij schreeuwden nog harder: ‘Aan het kruis met hem!’
24. Pilatus merkte dat hij niets bereikte; het tumult werd alleen maar groter. Daarom liet hij een schaal met water brengen, waste zijn handen voor de ogen van de menigte en zei: ‘Ik ben onschuldig aan het vergieten van zijn bloed. Het is jullie zaak.’
25. Maar het hele volk riep: ‘Zijn bloed op ons en onze kinderen!’
26. Toen Liet Pilatus Barabbas vrij, maar Jezus liet hij geselen. Daarna leverde hij hem uit om gekruisigd te worden.
Groot nieuws bijbel : met deterocanieke boeken (Katholieke Bijbelstichting 1999), pagina 50 van het Nieuwe Testament
ZES – ‘Wat heeft hij dan voor kwaad gedaan?, probeerde Pilatus alsnog de zaak een andere wending te geven, maar het volk schreeuwde nog harder: ‘Kruist hem! Kruist hem!’
Toen bleef er voor Pilatus niets anders meer over dan de massa tevreden te stellen. Hij gaf opdracht Jezus van Nazareth te kruisigen en Bar Abbas vrij te laten.
Het verhaal : bijbel voor de jeugd / geschreven door Henk Barnard (Kok, 1995) pagina 178 (hoofdstuk: Jezus voor de Romeinse stadhouder)
ZEVEN – “Wat heeft Hij dan gedaan?” vroeg Pilatus. Maar ze riepen nog harder: “Kruisig Hem! Kruisig Hem!”
Toen waste Pontius Pilatus voor de ogen van al die mensen zijn handen in een kom water. “Ik ben onschuldig aan het bloed van deze man,” zei hij. “Hij heeft geen kwaad gedaan.” Maar toch liet hij Barabbas vrij.
De nieuwe kinderbijbel : verhalen uit het Oude en Nieuwe Testament / verteld door Ann Pilling (vertaald door Simone Kramer) (Ploegsma, 2003), pagina 139 (hoofdstuk: Jezus voor het gerecht)
ACHT – Nu praat Pilatus weer. ‘Wat voor kwaad heeft hij dan gedaan? verstaat Malchus.
‘Kruisig hem!’ brult de meute. ‘Kruisig hem! Aan het kruis met hem!’
Malchus gaat op zijn tenen staan. Dan ziet hij Pilatus zijn handen wassen in een kom. Dat betekent: ga je gang met hem, mijn schuld is het niet als dit een verkeerde veroordeling is …
Dit is een nachtmerrie. En Malchus kan niets voor Jezus doen! Verslagen loopt hij weg.
Jeugdbijbel / Lieke van Duin, Mireille Geus, Corien Oranje (Royal Jongbloed 2014), pagina 411)
NEGEN – je hebt mooie kleren, je woont in een prachtpaleis, je krijgt alles wat je wilt. Zou je dat allemaal op het spel zetten dan? Tja, dan gaat er wel eens iets niet helemaal eerlijk.
Ik heb zelfs die Barabas nog laten halen. Dat heb ik allemaal nog geprobeerd. Ik vroeg aan alle mensen op het plein: moet ik dan die levensgevaarlijke Barabas, de moordenaar, vrijlaten? Of dan toch maar liever die Jezus? Ze schreeuwden zo hard, ik moest wel. En eigenlijk heb ik hem toch niet eens vermoord? Ik heb gewoon gezegd: ‘Doen jullie zelf maar met hem wat je wilt.’
Waarom blijf je nou zo boos? Ik kon toch niet anders? Wat had jij dan gedaan?
Het hoogste woord : Bijbel voor kinderen / Imme Dros, Remko Ekkers, Karel Eykman en anderen (De Fontein, 2003), pagina 239-240 (hoofdstuk: Pilatus).
TIEN -Matthäus-Passion, de regels uit het evangelie zijn uitgespreid over de ‘nummers’ 47 t/m 50
47. Recitativo
Evangelista: Der landpfleger sagte:
Pilatus: Was hat er denn Übels getan?
50a. Recitativo
Evangelista: Sie schrieen aber noch mehr und sprachen:
50b. Chori
Laß ihn kreuzigen!
50c. Recitativo
Evangelista: Da aber Pilatus sahe, dass er nichts schaffete,
sondern dass ein viel großer Getümmel ward,
nahm er Wasser uns wusch die Hände
vor dem Volk und sprach:
Pilatus: Ich bin unschuldig an dem Blut dieses Gerechten
sehet ihr zu.
Evangelista: Da antwortete das ganze Volk uns sprach:
50d. Chori
Sein Blut komme über uns und unsre Kinder.
50e. Recitativo
Evangelista: Da gab er ihnen Barrabam los;
aber Jesum ließ er geißeln und überantwortete ihn,
dass er gekreuzigt würde.
Cd-versies van dirigent Sigiswald Kuijken (Challenge 2010), Riccardo Chailly (Decca 2010), Nikolaus Harnoncourt (Teldec 2000), Philippe Herreweghe (Harmonia mundi France 1999), Günther Ramin (Calig 1941), René Jacobs (Harmonia mundi 2012), Peter Dijkstra (BR 2013), Jan Willem de Vriend (de Mendelssohn-versie) (Challenge 2014), Jos Vermunt (de Nederlandse versie, vertaling Jan Rot) (Deutsche Grammofon 2006) en dvd-versies met dirigent Ton Koopman (2006) en Karl Richter (Deutsche Grammofon 1971).
Overton Window
Zonder het zelf te weten morrelt paus Franciscus met zijn opmerkingen over dit én andere grote maatschappelijke problemen aan het zogenaamde Raam van Overton. Hij mengt zich in het publieke debat. Houdt ons een spiegel voor. Stelt de door de meeste mensen gedeelde status quo aan de orde. Ik schreef er eerder over: You can blow out a candle/But you can’t blow out a fire (december 2015)
Reuters: Don’t turn backs on refugees, pope says at Palm Sunday service (20 maart 2016)
He departed from his prepared homily to appeal to nations not to turn their backs on refugees.
After mentioning the part of the gospel recounting how Jesus was denied justice and abandoned to his fate, Francis added in unscripted remarks:
“I am thinking of so many other people, so many marginalized people, so many asylum seekers, so many refugees. There are so many who don’t want to take responsibility for their destiny.”
Hij stapte van zijn voorbereide preek af om een beroep te doen op landen om hun rug niet af te keren van vluchtelingen.
Nadat hij dat deel uit het evangelie had gememoreerd waarin Jezus onrecht werd aangedaan en overgelaten aan zijn (nood)lot, voegde Franciscus er zonder omwegen aan toe:
“Ik denk aan zoveel andere mensen, gemarginaliseerd volk, zo veel asielzoekers, zo veel vluchtelingen. Zo velen willen geen verantwoordelijkheid nemen voor hun (nood)lot.”
Enkele boeken over dé Matthäus-Passion
Simon van der Geest. Zapp Mattheus (2014)
# – De Matthäus-passion : comm. en vert. uit het Duits] Paul Janssen (2006)
A. de Wal. Joh. Seb. Bach : de Matthaus-Passion (1982)
Mischa Spel en Floris Don . De Matthäus-Passion : wat Bachs muziek je vertelt, als je weet waar je op moet letten (2016)
Martin van Amerongen. Zijn bliksem, zijn donder : over de Mattheus-Passie van Johann Sebastian Bach (1997)
#- Govert Jan Bach over de Matthaus Passion van Johann Sebastian Bach [LUISTERBOEK] (2014)
Enkele boeken over Johann Sebastian Bach
Christoph Wolff. Johann Sebastian Bach : zijn leven, zijn muziek, zijn genie (2000/2011)
Klaus Eidam. Het ware leven van Johann Sebastian Bach (1999/2000)
Maarten ’t Hart. Johann Sebastian Bach (2000)
John Eliot Gardiner. Bach : muziek als een wenk van de hemel (2013/2014)
Kees van Houten en Marinus Kasbergen. Bach en het getal (2007)
Boeken over paus Franciscus
Francesca Ambrogetti en Sergio Rubin. Paus Franciscus : leven en denken van Jorge Bergoglio (2013)
Simon Biallowons. Franciscus : de nieuwe paus (2013)
Monic Slingerland. Paus Franciscus, het eerste jaar : revolutie van tederheid (2014)
# – In alle eenvoud / Paus Franciscus ; samengesteld door Tom Zwaenepoel (2014)
Ook zijn er veel boeken over (de heilige) Franciscus
Nog twee boeken
Elias Canetti. Massa en macht (1960/1983) Wikipedia
Frans Timmermans. Broederschap : pleidooi voor verbondenheid (2015)
Knap dat hij dat doorhad
Las toevallig vandaag de column ‘Gezocht : een narratief’ van Marcel Canoy in het Financieel Dagblad. Daaruit de volgende regels:
De gewone man beschikte vroeger over een gezond vermogen tot bewonderen. Maar nu hebben we te maken met de massamens die machtiger is dan ooit en die zich onderscheidt van die van vroeger doordat hij in zichzelf is gekeerd. Het personage dat overal opduikt is niets anders dan het verwende kind van de geschiedenis.
Bovenstaande is een bloemlezing van een groot filosoof die het populisme analyseerde. Maar had hij het nu over Donald Trump, de migrantenhater of toch over de nepdemocraten van GeenPeil? Geen van allen en allemaal. José Ortega y Gasset schreef zijn meesterwerk De opstand van de massamens namelijk in het interbellum. Hij was van mening dat het geanalyseerde fenomeen uniek was voor zijn tijd, maar hij vergiste zich. ()
Ortega zag als enige oplossing een Europese eenwording op basis van een aansprekend narratief, door de elite ontwikkeld en door het volk gesteund. Zijn analyse en conclusie gelden onverminderd in de huidige tijd. Een tijd waarin we een premier hebben die koketteert met zijn visieloosheid, waarin primitieve gedragingen van mensen worden verward met democratie en waarin tv-programma’s liever onwetende BN’ers commentaar laten leveren op grote maatschappelijke vraagstukken dan de bij voorbaat verdachte elite.
Populisme woekert omdat het narratief van Europa is uitgewerkt en technocraten niet doorhebben dat hun onbeholpen pogingen gaten te dichten averechts werken.
Knap van José Ortega y Gasset dat hij dat bijna een eeuw geleden al doorhad. Ik buig me over zijn graf en voel dat hij knipoogt.
José Ortega y Gasset. De opstand van de massamens (1933/2015)
Artikel: Empathie – Je kunt niet leven in de illusie dat we niet diep met elkaar verbonden zijn. (december 2015)
Erbarme dich
# – Erbarme dich : Matthäus Passion stories [DVD VIDEO] Regisseur Ramón Gieling) (2015)
Citaat 341 (maandag 21 maart 2016) Wir setzen uns mit Tränen nieder
Homepage Citaten 2016
