Vijfenzeventig jaar na de bevrijding wordt vaak op hoge toon vrijheid voor ‘ons soort mensen’ opgeëist.
Volgen overheden, bedrijven, instellingen en organisaties ons massaal; om ons beter te kunnen helpen.
Worden we met kleine zetjes verleid om ‘het goede’ te doen.
Bewegen we als slimme mensapen het gros van de tijd op ons gevoel door het leven.
Komen we om in keuzestress en consumptiedwang.
En houdt een zestienjarig Zweeds meisje ons voor dat grote mensen zich als kinderen gedragen, die niet bereid zijn hun systeembedreigende manier van leven aan te passen.
Is vrijheid een illusie?
Jaarthema van de bibliotheek
Een jaarthema is een zin waar we als bibliotheek een jaar lang activiteiten om heen programmeren. Een zin die ‘iets’ zegt over de wereld waarin we nu leven. Een zin die voldoende vaag is om uiteenlopende activiteiten aan op te kunnen hangen.
Een bibliotheek die vragen stelt
Bedoeld om leden en niet-leden te informeren over ontwikkelingen binnen onze complexe samenleving. Onderwerpen waarover de meningen (nog) verdeeld zijn; waar uiteenlopende, elkaar vaak tegensprekende ‘oplossingen’ worden geponeerd. Thema’s waarover in onze optiek mensen zich zouden moeten willen laten informeren. Thema’s waarover gesproken moet worden. Perfect aansluitend bij een instelling in het publieke domein die mensen in een bepaalde regio wil informeren en inspireren.
Een instelling die thema’s op de agenda plaatst; die vragen stelt. Niet omdat zij dé antwoorden heeft, maar wel de plek is waar het gesprek daarover kan plaatsvinden.
Jaarthema’s van de bibliotheken in de regio Noord Oost Brabant
In de zomer van 2004 bedachten we binnen de Bibliotheek Oss voor het eerst een jaarthema: Waarom IK een probleem werd voor ONS.
Jaarthema’s in het Buitenveld
In de TrendRede 2017 werd gerept over een Buitenveld, als een plek waar iedereen uit de eigen cirkel treedt en de ander ontmoet op neutraal terrein. De TrendRedenaren noemden de bibliotheek niet, maar wij voel(d)en ons (nog steeds) aangesproken.
In een openbare bibliotheek lopen bibliothecarissen rond die mensen helpen om uit een gigantische zee aan data, informatie en kennis datgene te kiezen wat zij nodig hebben om een (‘beter’) standpunt te kunnen bepalen. En de opbrengst van dit soort gesprekken komt (idealiter) de samenleving ten goede.
In 2011 formuleerden we tien criteria waaraan een jaarthema zou moeten voldoen. Die criteria waren de formele bekrachtiging van wat we al jaren daarvoor informeel deden. En feitelijk nog steeds doen.
Tien seizoenen lang
Van november 2004 tot april 2014 traden op uitnodiging van de bibliotheek in cultuurpodium Groene Engel in tien seizoenen ruim vijftig min of meer bekende sprekers aan. Die lieten hun licht schijnen over het thema van dat jaar of seizoen. Ook organiseerden we op andere plekken en momenten andere activiteiten (tentoonstellingen, een debat, een workshop). In de loop van de tijd werd dit thema op meerdere plekken binnen onze regio Noord Oost Brabant als het ware opgepikt.
Een regionale organisatie
In 2004 fuseerden bibliotheken in de gemeenten Bernheze, Landerd, Maasdonk en Oss tot BasisBibliotheek Maasland. In datzelfde jaar begonnen we met het eerste jaarthema. In 2010 sloten de bibliotheken in de (toenmalige) gemeente Veghel zich bij BasisBibliotheek Maasland aan. Nadat in 2013 ook de bibliotheken in de gemeente Uden zich aansloten werd de naam veranderd in NOBB: (de) Noord Oost Brabantse Bibliotheken.
Veertien jaarthema’s
2004-2005 Waarom IK een probleem werd voor ONS
2005-2006 Verlos ons … / Geef ons …
2006-2007 Ontnuchteringsjaren
2007-2008 Onmetelijke kwaliteit
2008-2009 De latten verleggen
2009-2010 Herlevend burgerschap
2010-2011 Tijd voor een nieuwe lente
2011-2012 Who’s in control?
2012-2013 Echte waarde(n)
2013-2014 Oefenen voor een andere tijd
2014-2015 Oefenen in een andere tijd
2015-2016 Oefenen in een andere tijd
2016-2017 Wat delen we met elkaar?
2017-2018 Past het binnen de donut?
Van 2004 tot 2015 liep een jaarthema van september tot juni.
Daarna hebben we dit idee laten varen en loopt het formeel van januari tot december.
In de praktijk is het moeilijk een begin- en eindtijd vast te stellen.
Het vijftiende thema, voor 2019
Zeker is dat een thema niet gepland kan worden. Je drukt op een knop en het floept er uit. Integendeel.
Elk jaar is het relatief een zware bevalling. Meestal is het jaar al enige tijd bezig voordat zo’n zin is bedacht en binnen de organisatie geland. Die zin is het eind van een traject dat vaak lang duurt. We hebben vaak een vermoeden waar het nieuwe jaarthema over zou moeten gaan, maar dat inzicht vertalen in een aansprekende titel is een ander verhaal. Ook is het jaarlijks een opgave om collega’s in zo’n nieuw thema mee te nemen.
Allereerst om te begrijpen wat het inhoudt en hen ervan te overtuigen dat zij er op hun eigen manier in hun eigen omgeving een of meerdere activiteiten omheen kunnen gaan organiseren. Want dat is wel de bedoeling: dat verschillende medewerkers van de samenwerkende Noord Oost Brabantse Bibliotheken enkele activiteiten onder deze noemer gaan afficheren.
Het vorige jaarthema (Past het binnen de donut?) is onvoldoende uit de verf gekomen. Door het jaar heen zijn er activiteiten georganiseerd de met deze vraag te maken hebben, maar in de praktijk is het jaarthema onderbelicht gebleven. Er is ook geen logo of beeld voor gemaakt.
Vrijheid
In het najaar van 2018 merkten enkele collega’s los van elkaar op dat we ‘iets’ moesten doen met Operation Market Garden. In september 2019 zal in onze regio zonder enige twijfel op talloze plekken en momenten teruggekeken worden op het feit dat ‘we’ vijfenzeventig jaar geleden onze vrijheid terugkregen. En of vrijheid niet ‘verheven’ kon worden tot het jaarthema van 2019?
In eerste (én tweede) instantie vond ik dat geen goed idee. Té voor de hand liggend en té veel geschiedenis, terugkijken. Maar gelukkig bleven die collega’s daar telkens op terugkomen en merkten (eigenlijk al vanaf het begin) op dat aan dat thema veel meer kanten zitten dan dat 75-jarig jubileum. Gelijk hebben ze. Vrijheid is een prima thema voor een openbare bibliotheek, en een samenleving die op tal van terreinen zal én moet gaan veranderen.
Maar vrijheid is geen jaarthema, net zo min als geluk of onbehagen. Het zijn losse woorden, het wordt pas een jaarthema als het onderwerp in een zin kan worden gepakt. Dat duurt – weet ik uit ervaring – altijd geruime tijd. En je weet nooit of we iets bijzonders weten te bedenken. Dat hadden we wel met ‘ontnuchteringsjaren’ of ‘Who’s in control?’ Het thema van 2019 – Is vrijheid een illusie? – is aardig, maar qua titel binnen de lange reeks geen absolute topper. In deze zin resoneert trouwens een bekend Nederlandstalig liedje op de achtergrond mee (vrijheid is een illusie), maar het zal niet uitgeroepen worden tot dé zin van 2019. Maar voor ons – als bibliotheek – kan ie ermee door. Biedt genoeg aanknopingspunten.
Is vrijheid een illusie?
Eén grote illusie is om te beginnen te denken dat je wijzer wordt van (veel) boeken lezen. Of lezingen bijwonen. Lezen en studeren helpt, maar is niet alleen zaligmakend. Als mens kun je op andere manieren tot inzichten komen over … hoe de wereld in elkaar zit, hoe het zit met ongelijkheid of het klimaatprobleem. Zeker is wel – en dat weet ik als bibliothecaris – dat lezen helpt. Bijdraagt aan beter inzicht, maar je moet je er steeds van bewust zijn dat een schrijver het ook bij het verkeerde einde kan hebben. Dat elk boek een momentopname is. Een mening van iemand; maar er zijn andere ‘iemanden’ die naar een bepaald onderwerp weer heel anders (kan) kijken.
Is vrijheid een illusie? – zes zinnen
Tijdens het geboorteproces dat tot deze zin leidde, vroeg collega Annemarie op zeker moment of ik niet een kort stuk-je kon aanleveren om uit te leggen wat met dat jaarthema wordt bedoeld. “Prima, zal ik doen.” Maar zo’n toezegging is gauw gedaan, maar niet zo snel uitgevoerd. En zelfs op dit moment twijfel ik nog aan onderstaande zinnen. Of die ‘alles’ vatten. Het eenvoudige antwoord op die vraag is: ‘Nee!’ Maar het is een aanzet. Die ik hieronder zin voor zin zal toelichten.
1. Vijfenzeventig jaar na de bevrijding wordt vaak op hoge toon vrijheid voor ‘ons soort mensen’ opgeëist.
2. Volgen overheden, bedrijven, instellingen en organisaties ons massaal; om ons beter te kunnen helpen.
3. Worden we met kleine zetjes verleid om ‘het goede’ te doen.
4. Bewegen we als slimme mensapen het gros van de tijd op ons gevoel door het leven.
5. Komen we om in keuzestress en consumptiedwang.
6. En houdt een zestienjarig Zweeds meisje ons voor dat grote mensen zich als kinderen gedragen, die niet bereid zijn hun systeembedreigende manier van leven aan te passen.
Is vrijheid een illusie?
Democratie, Big Brother, nudge, ons gevoel, sociale dwang en koning Midas
Het antwoord op de vraag Is vrijheid een illusie? is gemakkelijk: “Ja!” maar wel een prima illusie. Zonder het gevoel dat we vrij zijn zou een samenleving, noch wijzelf niet kunnen functioneren. We leven allemaal in meerdere of mindere mate in de illusie dat we vrij zijn, zelf bepalen wat we wel of niet (gaan) doen. “Ik maak toch zelf dagelijks talloze keuzes!” En niemand kan dat voorkomen.
Zó geformuleerd begrijpt u waarschijnlijk dat dit onzin is. Mensen zijn hoe we het ook wenden of keren van anderen afhankelijk, en alles wat ik (uit vrije wil) doe heeft effect op anderen. Zelfs als ik besluit zelfmoord te plegen; zullen mensen om me heen erdoor geraakt worden.
Vrijheid is kortom een complex begrip. We hebben allemaal een vermoeden wat het is, negeren vaak massaal de signalen dat we niet zo vrij zijn en leven meestal opgewekt verder in die illusie. Tóch zijn er momenteel (veel meer?) signalen dat we serieus moeten kijken naar ontwikkelingen die onze (al dan niet vermeende) vrijheid kunnen of zullen aantasten.
Maar eerst: Next Freedom
Voordat ik hieronder die zes zinnen zal toelichten enkele zinnen over een lezing die op zondag 20 januari van dit jaar in de Groene Engel werd gehouden. Die middag sprak filosoof Lammert Kamphuis over Next Freedom. Hij was uitgenodigd omdat hij in zijn in 2018 verschenen Filosofie voor een weergaloos leven het regelmatig over vrijheid heeft. In hoofdstuk drie gaat hij er expliciet op in en legt aan de hand van 24 soorten jam uit dat té veel keuze stress geeft en het vaak handiger is om in een supermarkt slechts uit zes soorten jams te hoeven kiezen.
In dat hoofdstuk en tijdens de lezing in Oss legde hij het verschil tussen negatieve en positieve vrijheid uit. Beiden zijn even belangrijk, waardevol. Negatief of positief is geen waardeoordeel, maar de woordkeuze van de Engelse filosoof Isaiah Berlin die het daar in 1958 over had in zijn boek Twee opvattingen van vrijheid.
Kort samengevat houdt negatieve vrijheid in dat je vrij bent van … En positieve vrijheid betekent vooral dat je vrij bent om …. dit of dat te doen. Kamphuis en de tijdgeest neigt sinds enige tijd weer meer naar positieve vrijheid. Sinds het aantreden van Ronald Reagan, Margaret Thatcher en het zogenaamde neoliberalisme overheerste negatieve vrijheid, waarin bijna ‘alles’ draaide om mijn eigen welbevinden en bekommerden we ons (gemiddeld) minder om anderen en de samenleving.
Democratie
Vijfenzeventig jaar na de bevrijding wordt vaak op hoge toon vrijheid voor ‘ons soort mensen’ opgeëist.
In september 2019 wordt in het Zuiden van Nederland uitbundig stilgestaan bij Operation Market Garden. De deels mislukte poging om in het vroege najaar van 1944 in één klap Nederland van de Duitse overheersers te bevrijden. De operatie strandde rondom Arnhem, maar leidde wel tot de bevrijding van het grootste deel van Zuid Nederland. Vanaf medio september 1944 werden dorp na dorp, en stad na stad in Noord Brabant bevrijd. Zeeland, Veghel en Sint-Oedenrode lagen aan de route die de Canadese en Amerikaanse militairen aflegden richting de cruciale bruggen bij Nijmegen en Arnhem.
Heemkundekringen en andere instellingen, organisaties en clubs die zich met de geschiedenis bezighouden zullen allemaal op hun manier bijdragen aan een groots programma. Als bibliotheken zullen wij op onze manier daaraan ook bijdragen. Bedoeld om de herinnering levend te houden aan een tijd dat we in ons land niet vrij waren.
Ongetwijfeld zal er ook een link gelegd worden met de huidige stand en staat van onze democratie. Ogenschijnlijk gaat het prima. Sinds 1945 hebben steeds meer landen democratische instellingen en procedures gekregen. Tegelijkertijd is er in veel democratisch genoemde landen van alles mis. De lijst is erg lang en helaas groeiend: Polen, Hongarije, Turkije, Groot Brittannië, Frankrijk, Italië, Spanje …
In nog veel meer landen staan mensen op die voor zichzelf en hun eigen achterban vrijheid opeisen. Vaak gaat dit ten koste van anderen. Degenen die de oproep plaatsen claimen dat te doen namens ‘het volk’. Alleen is dat een vaag begrip; meestal sluiten ze bepaalde inwoners van hun eigen land uit. Die behoren niet tot het volk en moeten zich maar aanpassen of verdwijnen.
Ook hebben in veel landen grote groepen burgers het gevoel dat politici hen amper meer vertegenwoordigen. Dat zij niet voor hen opkomen maar voor anderen, die vaak weggezet worden als ‘de elite’.
Referenda en andere vormen om de mening van de burgers te peilen leiden vaak tot veel gedoe en dragen bij aan het gevoel dat er niet ‘naar ons’ geluisterd wordt. Ook speelt mee dat veel burgers het gevoel hebben dat grote bedrijven en machtige personen en instanties meer toegang hebben tot de wetgevende en uitvoerende macht.
Verder speelt in veel landen dat politici, ministers, beleidsambtenaren en directeuren van (grote) bedrijven, instellingen en organisaties allemaal uit dezelfde ‘klasse’ komen. Een klasse die gekenmerkt wordt door een hoog opleidingsniveau en bijpassende lifestyle. ‘Normale’ mensen maken geen deel uit van die klasse. Een klasse die losgezongen van de dagelijkse sores van de ‘normale man en vrouw’ beleid moet maken en uitvoeren. Artikel: Onttrekken of toevoegen? (februari 2019)
Deze meritocratische tendens zorgt voor veel onrust en verklaart voor een groot deel de kloof tussen leiders en degenen die geleid worden. Een kenmerk van deze ‘kaste’ is dat ze grosso modo ook in hetzelfde verhaal geloven en op basis daarvan ongeveer hetzelfde beleid voeren. Dat verhaal laat zich samenvatten als: de markt moet haar werk kunnen doen en alles wat dat in de weg staat dient aangepast dan wel afgeschaft te worden.
Big Brother en Brave new world
Volgen overheden, bedrijven, instellingen en organisaties ons massaal; om ons beter te kunnen helpen.
Onder deze noemer kunnen verschillende tendensen geschaard worden. De kern daarvan is dat we in een tijd leven waarin heel veel data wordt geproduceerd. Big data. En – nog belangrijker – dat die big data niet alleen wordt opgeslurpt maar zodanig ‘bewerkt’ dat het informatie oplevert die gebruikt kan worden. Deze trend zal de komende jaren en decennia alleen maar toenemen. Grote hoeveelheden data die worden verzameld en geanalyseerd. Dat laatste zal in toenemende mate door slimme, zelflerende systemen worden gedaan. En met de output daarvan zullen wij als mensen in toenemende mate bestookt worden. Die systemen gaan ons ‘helpen’. Om beter te kunnen functioneren, privé en in ons werkzame leven.
Het grote probleem bij dit alles is dat we in toenemende mate daarvan afhankelijk zullen worden en we als mens amper meer kunnen onderscheiden waar helpen overgaat in manipuleren, sturen et cetera.
Globaal zijn er twee mogelijke werelden denkbaar. Aan de ene kant een wereld die doet denken aan 1984 van George Orwell. Een wereld waarin we gehoorzaam moeten zijn aan een soort Big Brother. China beweegt die kant op. In onze contreien schuiven we meer en meer op richting een Brave new world. Een maatschappij die draait om ons persoonlijk welbevinden, waarin we ons laven aan onze soma. Een wereld vol vermaak en waar we ons over kunnen geven aan ‘lekker’ leven. Slimme systemen regelen bijna alles en wij mensen kunnen ‘eindeloos’ gaan genieten.
Ogenschijnlijk zijn we hier beide nog mijlenver van verwijderd. Tegelijkertijd zijn overal aanzetten zichtbaar die tot zo’n dystopische toekomst zouden kunnen leiden.
De Israëlische historicus Yuval Noah Harari schetst in zijn in 2016 verschenen Homo deus : een kleine geschiedenis van de toekomst een wereld die er nog grimmiger uit zou kunnen gaan zien. Slimme, zelflerende systemen zouden op zeker moment kunnen besluiten dat ‘de mens’ heeft afgedaan en dat ‘zij’ de zaak overnemen. Een andere mogelijk beeld is dat de mens uitgroeit tot een soort god (Homo Deus), maar dan ligt het angstbeeld van Aldous Huxley op de loer.
Nudge
Worden we met kleine zetjes verleid om ‘het goede’ te doen.
In 2017 kreeg de Amerikaanse econoom Richard Thaler de Nobelprijs voor economie. Hij schreef samen met collega Cass Sunstein in 2009 een boek over nudge. In 2015 verscheen de Nederlandse vertaling: Nudge : naar betere beslissingen over gezondheid, geluk en welvaart. In 2018 schreef hij Misbehaving : hoe we de gedragseconomie uitvonden. Daarin legt hij uit hoe deze nieuwe wetenschapstak – gedragseconomie – is ontstaan.
Nudge is een Engels woord, dat kort samengevat een zetje in de goede richting geven betekent. Op het omslag van zijn boek staan twee olifanten, een grote en een kleintje. Moeder geeft haar kind een zetje; in de goede richting. Binnen de samenleving wordt door overheden en andere partijen (bedrijven, instellingen, organisaties) steeds meer nagedacht over dit onderwerp. Hoe kunnen we – zonder dat ‘de mensen’ het in de gaten hebben – regelen dat mensen zich ‘beter’ gaan gedragen. Denk aan gezonder eten, veiliger vervoer, een betere belastingmoraal, stimuleren dat mensen als mantelzorger optreden, meer bewegen voor een goede gezondheid et cetera. An sich prima, nietwaar? Tenzij je na gaat denken over het feit hoe zich dit verhoudt tot vrijheid.
Deze nudge-trend heeft een link met de hierboven genoemde Big Brother en Brave new world-ontwikkelingen.
Gevoel versus ratio
Bewegen we als slimme mensapen het gros van de tijd op ons gevoel door het leven.
In 2002 kreeg de Israëlisch-Amerikaanse psycholoog Daniel Kahneman de Nobelprijs voor … economie. Opmerkelijk. Hij liep daarmee vooruit op de hierboven genoemde econoom Richard Thaler. Die zich in wezen met hetzelfde bezig hield en houdt.
De kern daarvan laat zich als volgt samenvatten. Binnen de economie is er door veel wetenschappers lang vanuit gegaan dat ‘de mens’ een homo economicus is. Een mens die zich doorlopend bij alles wat hij of zij wil doen afvraagt of het ‘economisch’ gesproken goed voor hem of haar is. Of het iets oplevert en of er geen goedkoper alternatief beschikbaar is.
Filosofen, gedragswetenschappers en andere denkers weten al lang dat dit niet het geval is. De gemiddelde mens is in ‘het echt’ zelden een rationeel handelend en denkend wezen. De Nobelprijs voor economie die Daniel Kahneman kreeg is een soort bevestiging van dit inzicht. Economen beginnen schoorvoetend toe te geven dat hun aanname, dat ‘de mens’ een homo economicus is, niet klopt. Sterker: dit inzicht dwingt hen veel opgedane kennis tegen het licht te houden en hun ‘wetten’ aan te passen.
Enkele jaren schreef Daniel Kahneman hierover een inmiddels klassiek boek: Ons feilbare brein. Daarin poneert hij het beeld of verhaal van Systeem 1 en Systeem 2.
Systeem 1 is het belangrijkste, want circa 95 procent van de tijd in ons hoofd actief; en dus overheersend. Systeem 1 is ons gevoel. Het gros van de tijd leven we dus op en met ons gevoel. Dat gevoel neemt de belangrijkste beslissingen. Hoe? Op gevoel. Dat gevoel is gebaseerd op overgeleverde genetische zaken én in de loop van een leven opgedane ervaringen. Een zeer krachtig mechanisme, dat prima werkt want het helpt ons door de dag en de wereld heen. Maar niet altijd. Soms gaat het gevoel met ons aan de haal. Neemt verkeerde beslissingen. Dat kan alleen voorkomen worden als we Systeem 2 als het ware ‘aanzetten’. Systeem 2 is onze ratio, of verstand. Dat we gebruiken om voors en tegens van bepaalde complexe uitdagingen af te wegen. Helaas kost nadenken energie, en daarom doen we het zo weinig en varen we meer op Systeem 1.
Het is wellicht een filosofische vraag, maar voor de hand ligt om te denken dat een rationeel wezen ‘vrijer’ is; maar aan de andere kant heeft leven ‘op je gevoel’ ook wel iets. Wie is er vrijer?
Keuzestress en consumptiedwang
Komen we om in keuzestress en consumptiedwang.
Een van de meest geuite klachten over onze huidige tijd en samenleving is dat ‘we’ te veel moeten, té veel keuzes hebben en we ‘nooit’ klaar zijn met werken, consumeren, dingen die ‘moeten’. Honderdduizenden kampen met burn-out, stress of ?? Honderdduizenden anderen (of deels dezelfden) zijn verslaafd aan … de meest uiteenlopende ‘dingen’, gewoontes of voorwerpen.
Dag na dag worden we allemaal gebombardeerd met een oceaan aan ‘dingen’ die we moeten. Reclame, marketing, public relations, framing, spinning, gaslighting, manipulatie et cetera. Overal zijn mensen bezig andere mensen op iets attent te maken dat ze tot zich zouden moeten willen nemen.
Opmerkelijk blijft dat bijna iedereen toegeeft niet gevoelig te zijn voor reclame. Ik zie die filmpjes wel, maar trek me er niets van aan! Tja. De vervelende waarheid is dat we allemaal gevoelig zijn voor beïnvloeding. Jong én oud; arm én rijk; dom of slim. We gaan allemaal voor de bijl. Gaan in zee met dingen waar geen rationele verklaringen voor zijn. Dag na dag, week na week, maand na maand.
Het hoort bij sociale mensapen dat ze naar elkaar kijken en elkaars gewoontes overnemen. Of met andere dingen beginnen om je (tijdelijk) van anderen te kunnen onderscheiden. Skinny jeans was ooit iets bijzonders. Alleen Maori’s hadden een tattoo, iedereen reed een klein autootje en bijna niemand ging voor een weekendje weg naar een stad ergens in Europa. Vergeet ook de sherry, sushi en avocado niet.
Koning Midas
En houdt een zestienjarig Zweeds meisje ons voor dat grote mensen zich als kinderen gedragen, die niet bereid zijn hun systeembedreigende manier van leven aan te passen.
Greta Thunberg behoeft medio februari 2019 waarschijnlijk geen toelichting meer. Greta Thunberg is het zestien jaar oude Zweedse meisje dat verantwoordelijk is voor een zee aan klimaatmarsen. Jonge mensen die in steden samenkomen en via een protestmars volwassenen oproepen om eindelijk eens échte maatregelen te gaan treffen die het almaar stijgen van de temperatuur op aarde tegengaan.
Greta Thunberg gebruikt het beeld van koning Midas niet. Zij hamert op het beeld van onvolwassen volwassenen, die niet bereid zijn hun lifestyle aan te passen. Een lifestyle die een verwoestend effect heeft; niet alleen op stijgende temperaturen, maar ook het massaal uitsterven van soorten, vervuiling, het opraken van waardevolle grondstoffen en een economisch systeem waarin té veel mensen niet eerlijk mee kunnen doen noch profiteren van de opbrengsten. Tóch valt er iets te zeggen voor het beeld van koning Midas. Zeker in relatie tot de vraag: Is vrijheid een illusie?
Koning Midas wenste als een mythisch figuur op zeker moment dat alles wat hij aanraakte in goud zou veranderen. In verhalen kan dat, maar nadat zijn bede was verhoord kwam hij er razendsnel achter dat die keuze (een vrije!) toch niet zo slim was. Sterker: oliedom. Dus draaide het lot zijn wens om en leefde – gesterkt met een waardevolle les – nog lang en gelukkig verder.
De mens – wij, dus – hebben iets weg van die koning Midas. We wensen allemaal vrij te zijn in wat we willen, hebben of ervaren. Maar dat vrije leventje – al dan niet opgezweept door iedereen die ons verleid om dit of dat te doen of af te nemen – levert feitelijk een planeet op waar veel zaken niet bepaald goed gaan. Sterker: we maken met onze vrije wil veel waardevolle dingen kapot. Helaas is er geen tovenaar die met een toverstaf onze koning Midas-daden effe ongedaan kan maken; of terugdraaien. Voor de hand ligt dat wij vrije mensen een deel van onze vrijheid in zullen moeten leveren; om de bodem waarop we lopen te redden.
Artikel: Next freedom en koning Midas (december 2018)
Enkele boeken
Raoul Martinez. Hoe vrij zijn wij? de machinaties van macht en de strijd voor onze toekomst (2017)
Lammert Kamphuis. Filosofie voor een weergaloos leven (2018)
Alicja Gescinska. De verovering van de vrijheid : van luie mensen, de dingen die voorbijgaan (2011)
Dirk Holemans. Vrijheid en zekerheid : naar een sociaal-ecologische samenleving (2016)
Yvonne Zonderop. Ongelofelijk : over de verrassende comeback van religie (2018)
Maarten van den Heuvel. Vrijheid gelijkheid broederschap : oude waarden in nieuwe tijden (2014)
Erich Fromm. De angst voor vrijheid (1941)
Isaiah Berlin. Twee opvattingen van vrijheid(1958)
Roger Scruton. Het nut van pessimisme en de gevaren van valse hoop (2010)
Jurriën Rood. Filosofie van de jamsessie : of Hoe we kunnen samenwerken in vrijheid (2017)
# – De vrijheidsillusie : essays van Alicja Gescinska, Christien Brinkgreve, Ger Groot, Herman Vuijsje en anderen (2018)
Jonathan Franzen. Vrijheid (2010)
George Orwell. 1984 (1949)
Aldous Huxley. Dappere nieuwe wereld (1932)
Marjolein Quené. Voorbij de managementmaatschappij : De invloed van management op werk, democratie en vrijheid (2019)
Dave Eggers. De cirkel (2013)
Margaret Atwood. Het verhaal van de dienstmaagd (1985)
Hans Schnitzler. Het digitale proletariaat (2015)
Jan Kuitenbrouwer. Datadictatuur : hoe de mens het internet de baas blijft (2018)
Wouter van Noort. Is daar iemand? : hoe de smartphone ons leven beheerst (2017)
Fjodor Dostojevski. De gebroeders Karamazov (1879-1880) vooral De grootinquisiteur van Sevilla
Beate Rössler. Autonomie : een essay over het vervulde leven (2018)
Peter Bieri. Het handwerk van de vrijheid : over de ontdekking van de eigen wil (2001/2006)
Activiteiten 2019-2020
| Dag | |
| Januari 2019 | |
| 10 | Klik- en kluseconomie – Tegenlicht Meet Up Oss #19 Met Jeroen van Bergeijk (1967), auteur van Binnen bij bol.com Tegenlicht-aflevering Klik- en kluseconomie (4 november 2018) Bibliotheek Oss, een donderdag |
| 20 | Lammert Kamphuis (1983), filosoof Next hope Groene engel, een zondag |
| Februari 2019 | |
| 19 | Bezoek rechtbank Den Bosch En een nagesprek met een rechter over enkele zaken die die dag werden behandeld. Organisatie: Bibliotheek Schaijk |
| Mei 2019 | |
| 23 | Joke Hermsen (1961), filosoof Next hope – Hannah Arendt en Rosa Luxemburg Groene Engel Oss, een donderdag |
| September 2019 | |
| 17 | Rutger Bregman (1988), historicus, journalist Rutger Bregman’s Next idea: de meeste mensen deugen Theater De Lievekamp Oss, een dinsdag |
| 19 | Plattelandspioniers – Tegenlicht Meet Up #20 Met Eduard van Vliet (Green art solutions) en mensen van Herenboeren Oss in oprichting Tegenlicht-aflevering Plattelandspioniers (15 september 2019) Bibliotheek Oss, ene dodnerdag |
| 26 | Jos Joosten (1964), hoogleraar Nederlandse letterkunde Radboud Universiteit Vrijheid in de literatuur Bibliotheek Uden, een donderdag |
| Oktober 2019 | |
| 23 | Het stijgende water – Tegenlicht Meet Up Oss #21 Met Ernest de Groot, lid dagelijks bestuur Waterschap Aa en Maas Tegenlicht-aflevering Waterlanders (22 september 2019) Bibliotheek Oss, een woensdag |
| 30 | Lidewijde Paris (1962), boekverkoper, journalist Vrijheid in de literatuur Bibliotheek Oss, een woensdag |
| November 2019 | |
| 3 | Alex Brenninkmeijer (1951), oud-Ombudsman Next leiderschap Binnenhof, Titus Brandsma Lyceum Oss, een zondag |
| 21 | Houtbouwers – Tegenlicht Meet Up Oss #22 Met Geert Bosch (van HilberinkBosch architecten) en Saskia Mosmans, die een houten huis bewoont Tegenlicht-aflevering Houtbouwers (18 oktober 2019) Bibliotheek Oss, een donderdag |
| Maart 2020 | |
| 15 | Bas Heijne (1960), schrijver Next (in)human? Over zijn boek Mens/Onmens Groene engel Oss, een zondag Lezing werd vanwege de corona-lockdown afgelast |
| 30 | Joris Luyendijk (1971), antropoloog, schrijver Op de rand van de nieuwe tijd Hij spreekt over zijn samen met Cees van Lede (1942) geschreven boek Pessimisme is voor losers : op de rand van een nieuwe tijd Theater De Lievekamp, een maandag Lezing werd vanwege de corona-lockdown afgelast |
Artikelen
Citaat 574 (donderdag 14 februari 2019)
(aangepast vrijdag 25 september 2020)
5 reacties op “Is vrijheid een illusie?”
[…] de achtergrond sluimerde ons ‘oude’ jaarthema nog rond (Is vrijheid een illusie?). Een thema, beter een vraag die nog steeds opgeld doet. Een thema dat nog steeds actueel en […]
[…] Vrijheid (en democatie)Als deze corona-tijd ons één ding heeft geleerd is dat vrijheid een betrekkelijk ding is. Is vrijheid (immers g)een illusie? […]
[…] Jammer als je het idee hebt dat je vrij bent, en zelf aan het roer van jezelf staat. Vrijheid is een illusie. […]
[…] Kik hier voor een artikel over het jaarthema: Is vrijheid een illusie? Daarin wordt gepoogd verschillende dimensies van vrijheid naar voren te halen. Het is een aanzet. […]
[…] Zo’n lezing komt nooit uit de lucht vallen. Past binnen andere ‘dingen’ waar we in onze regio als bibliothecarissen mee bezig zijn. Past binnen het jaarthema van dit jaar, een vraag: Is vrijheid een illusie? […]