De tovenaar en de profeet

Nederland Leest 2018
Woensdag 28 november spreekt Koert van Mensvoort in de podiumzaal op de Noordkade in Veghel. Hij doet dat op uitnodiging van de samenwerkende Noord Oost Brabantse Bibliotheken.

In de maand waarin alle Nederlandse bibliotheken in het kader van Nederland Leest ‘iets’ doen met het thema voedsel. Food.

Next
De lezing van deze wetenschapper, filosoof en technoloog vormt de afsluiting van deze maand. Tegelijkertijd is het de tweede lezing in een ‘never ending’ reeks, die we NEXT hebben genoemd.

Next in de zin dat we – of we het nu leuk of niet vinden – op weg zijn naar een next society.

Next society
Een samenleving, een tijd waarin bijna alles wat ons tot mens maakt en waar ‘we’ mee bezig zijn zal veranderen. Opdat we de problemen die aan het huidige systeem kleven overkomen én dat we oplossingen bedenken voor zaken die de mens op aarde op termijn bedreigen.

In een eerder artikel stipte ik circa vijftig thema’s aan. De eerste lezing werd trouwens in september van dit jaar verzorgd door Jan Rotmans. Hoogleraar transitiekunde uit Rotterdam die op het standpunt staat dat we in een verandering van tijdperk leven. Hij sprak over een van de grootste thema’s: next economy.

Next Nature
Koert van Mensvoort heeft de gave van het woord en is een originele denker. Zijn ‘vehikel’ is ‘het’ Next Nature Network.

Virtuele werelden, geprint voedsel, levende steden en wilde robots. We worden zo omringd door technologie dat het onze ‘next nature’ wordt. Het klinkt abstract, maar het is juist heel dichtbij; auto’s rijden zichzelf en hartkleppen worden geprint.

Hoe gaan we de factor menselijkheid niet uit het oog verliezen? Next Nature Network is hét internationale netwerk voor iedereen die graag meepraat over een toekomst waarin natuur en technologie versmelten. Door je aan te sluiten maak je niet alleen onderzoek mogelijk, je maakt er wezenlijk onderdeel van uit. Samen bepalen we hoe we willen ontwerpen, bouwen en leven in de next nature.

Een optimistisch mens
Het Next Nature Netwerk is kortom een plek waar slimme mensen nadenken over de verwevenheid tussen mens én techniek, wetenschap. De mens is immers onlosmakelijk verbonden met techniek. Zonder techniek (en dat is ook kleding en een dak boven je hoofd) overleven we niet. Van Mensvoort hoopt dat we alles zullen doen om de opbrengsten van wetenschap en technologie ten goede van de mens te blijven aanwenden. Daar zet hij zich voor in en is er als super optimist van overtuigd dat het kan. Alleen weet hij ook dat er krachten en ontwikkelingen zijn die wellicht slecht voor ons mensen kunnen uitpakken.

Kevin Kelly
Ik zag hem ruim anderhalf jaar geleden voor de eerste keer live in actie tijdens een manifestatie waar de Amerikaanse denker Kevin Kelly aantrad. Hij gaf in Eindhoven een lezing en Koert van Mensvoort mocht hem inleiden en de avond leiden (modereren heet dat tegenwoordig). Dat deed hij perfect. Vooral zijn inleiding van een kwartier maakte grote indruk. Met prachtige animaties en mooie verhalen.

Homo Deus
In die tijd was het tweede boek van de Israëlische historicus Yuval Noah Harari nét uit. Hij, noch Kelly stipte het die avond aan, maar de schaduw daarvan hing – wat mij betreft – die avond over de zaal.

Harari schetst in zijn Homo Deus : een kleine geschiedenis van de toekomst – voor degenen die het nog niet weten, noch gelezen hebben – een sterk beeld van de mens die het in zich heeft uit te groeien tot een soort god. We zijn zo slim geworden dat we langer zullen leven, ons werk kan gedaan worden door ‘machines’ en we zouden ons leven in een soort ‘ledigheid’ kunnen gaan doorbrengen. De tijd van homo ludens breekt wellicht dan écht aan. Zitten we als een soort goden op de spreekwoordelijke Olympus.

In hetzelfde boek houdt Harari ons een heel ander beeld voor. Dat de door ons geschapen slimme, zelflerende systemen als het ware op hol slaan en ons mensen als een soort dieren uit de bio-industrie gaan ‘houden’. Beide tendensen zijn net als twee jaar geleden op dit moment bespeurbaar. Als mensheid staan we op tal van terreinen voor een soort splitsing. Welke kant gaan we uit; blijven we de positieve zaken die wetenschap en technologie voortbrengen plukken of laten we de dames en heren op die plekken hun gang gaan met als mogelijk gevolg dat we op termijn als mens het loodje leggen?

Tovenaar versus Profeet
Grappig genoeg verscheen enkele weken geleden de vertaling van een boek dat hierbij aansluit en waarin de auteur wederom met een beeld komt aanzetten.

De Amerikaanse wetenschapsjournalist Charles C. Mann zet in De tovenaar en de profeet : twee grondleggers en hun concurrerende ideeën over een leefbare toekomst op onze planeet twee tegenpolen tegenover elkaar. Norman Borlaug als ‘de’ tovenaar, en William Vogt als ‘de’ profeet.

Borlaug versus Vogt
Twee Amerikaanse wetenschappers die beiden voor een bepaalde wereldbeschouwing staan. Norman Borlaug is dé wetenschapper die met zijn grote geest nieuwe dingen bedenkt; zaken die ons ten goede komen. Helpen om bijvoorbeeld honger op te lossen. William Vogt is de bezorgde man aan de zijkant die weet heeft van wat wetenschap en technologie kunnen voortbrengen; ons waarschuwt voor de schaduwkanten van die vooruitgang. Hij was een van de allereerste wereldburgers die inzag dat de mens zijn eigen omgeving aan het kapot maken is. Ver voor Rachel Carson (van Silent spring) en het rapport van de club van Rome (De grenzen aan de groei in 1972).

Gelijkspel
Charles C. Mann, de schrijver van De tovenaar en de profeet, neemt in zijn dikke, prachtig geschreven (leer)boek geen positie in. Voor beide standpunten valt én is iets te zeggen. De waarheid ligt waarschijnlijk in het midden.

Koert van Mensvoort is in mijn ogen daar een typisch voorbeeld van. Hij weet als wetenschapper dat er overal op de aardbol miljoenen zeer slimme jongens en meisjes bezig zijn onvoorstelbare ‘dingen’ te bedenken en implementeren. Die trend valt niet te stoppen, hooguit een beetje bij te sturen.

Hij onderschrijft waarschijnlijk volledig de conclusie uit De wil van technologie – het bijna klassieke boek – waarin Kevin Kelly betoogt dat ‘de technologie’ een eigen identiteit heeft. Een soort levend wezen is. Dat zich als een soort mens autonoom blijft ontwikkelen. Zelf wel bepaalt wat belangrijk is, en welke wegen in te slaan. Uiteraard krijgt Kelly daarop kritiek, maar als verhaal, om te begrijpen wat gaande is, is het nog niet zo’n verkeerd beeld.

Een brief aan de mensheid
Koert van Mensvoort neemt wat mij betreft als wetenschepper en denker een tussenpositie in. Ik zie hem als een menselijke tovenaar of een technische profeet. Het is maar net hoe je naar hem en de werkelijkheid kijkt.

Ik kwam op dat idee door het herlezen van zijn in april 2017 verschenen Brief aan de mensheid. Die hij publiceerde op De dag van de aarde, 22 april 2017. Een brief van acht kantjes. Die inmiddels in 25 talen is vertaald. Uit die brief kun je zijn liefde voor de mens en mensheid opmaken; en dat hij zich in het ‘kamp’ bevindt van wetenschappers die het ’t beste met ons mensen voorhebben.

Een slimme man die beducht is voor de gevaren die ons bedreigen. Gevaren die we als mensheid over onszelf afroepen en nieuwe gevaren die wellicht veroorzaakt kunnen worden door op hol geslagen wetenschap en technologie.

Artikel: Brief aan de Mensheid (april 2017)

Next food
Woensdag 28 november 2018 spreekt Koert van Mensvoort in Veghel vooral over ons voedsel. Next food.

Voedsel, daar weet hij veel van af en loopt op zijn manier al jaren voor de troepen uit. Zo maakte hij in 2014 samen met anderen het eerste (Engelstalige) kookboek voor kweekvlees: The in vitro meat cookbook : the lab grown hamburger and 45 other recipes. Kweekvlees, een product dat in die tijd nog vooral in de hoofden van wetenschappers zat; de komende jaren zal het mondjesmaat ons dagelijks leven binnendringen.

Kijk ook: Vleeskwekers (Tegenlicht, mei 2018)

Maar Van Mensvoort zal deze avond ook andere zaken naar voren halen die u aan het denken zetten over de toekomst.

In zijn Brief aan de mensheid zitten zowel de tovenaar als profeet. De menselijke wizzard en de technische prophet. Enkele citaten

Laten we eerst proberen een aantal kwesties op onze moederplaneet op orde te brengen. Want het moet gezegd, uw aanwezigheid op aarde is niet zonder problemen: klimaatopwarming, ontbossing, plastic in de oceanen, radioactieve straling, afname van biodiversiteit. Je zou er weemoedig van worden. Soms lijkt het of u meer kwaad dan goed doet!

En hieronder verwijst hij impliciet naar David Foster Wallace en zijn prachtig verhaal van twee jonge vissen die een oude vis tegenkomen (Dit is water)

Al vanaf het begin van uw bestaan creëert u technologische systemen om uzelf te emanciperen van de weerbarstige krachten van de natuur. Dit begint met een dak boven uw hoofd om uzelf te beschermen tegen een storm en loopt door tot aan moderne medicijnen tegen dodelijke ziektes. U bent van nature technologisch. Maar zoals de vis, die niet doorheeft dat zijn omgeving nat is, bent u geneigd te onderschatten hoe intiem uw leven met technologie verweven is, en wat het u heeft gebracht.

Hieronder een hint naar het boek van Kevin Kelly (De wil van technologie)

Technologie hoort bij ons. Zoals de bijen en de bloemen in een wederzijds afhankelijke relatie zijn geëvolueerd – de bijen verzamelen nectar en helpen de bloemen om zich voort te planten door hun pollen te verspreiden – zo is de mens van technologie afhankelijk, maar ook andersom. Technologie heeft ons nodig om zich te verspreiden en voort te planten. En Mensheid, wat heeft u haar goed geholpen!

Twee richtingen, waarvan een ’n angstscenario is

Voor de toekomst zie ik twee mogelijke paden waarlangs uw co-evolutionaire relatie met technologie zich kan ontwikkelen: als droom of als nachtmerrie. Laat ik beginnen met de nachtmerrie.

Waar precies ligt de grens tussen technologie die ons faciliteert in ons mens-zijn en technologie die ons inkapselt en van onze menselijke potenties berooft? Het ultieme schrikbeeld is dat u als mensheid uiteindelijk nog slechts het seksorgaan bent dat een groter technologisch organisme nodig heeft om zich voort te planten en te verspreiden. Een dergelijke inkapseling van leven binnen een groter organisme zien we vaker in de natuur; denk bijvoorbeeld aan de bacteriën die binnen onze darmflora allerlei nuttige taken verrichten. Zijn we straks nog slechts de microben in de maag van een technologisch organisme? Op dat moment is de mensheid geen doel meer maar een middel. Ik vind dat niet wenselijk, want ik ben een mens en ik speel voor team Mensheid.

Nu dan de droom

De droom is dat u wakker wordt en beseft dat mens-zijn geen eindpunt, maar een proces is. Technologie verandert niet alleen onze omgeving maar uiteindelijk ook de mens zelf. De veranderingen die komen, bieden de kans om meer mens te zijn dan u ooit bent geweest. Wat nou als we technologie inzetten om de beste menselijke eigenschappen uit te vergroten en ons te ondersteunen in onze zwaktes?

Humane technologie als ideaal

Laten we dit, bij gebrek aan een beter woord, humane technologie noemen. Humane technologie neemt menselijke behoeftes als uitgangspunt. Het plaatst mensen in hun kracht in plaats van ze overbodig te maken. Het verruimt onze zintuigen in plaats van ze af te stompen. Het sluit aan bij onze intuïties; het voelt natuurlijk aan. Humane technologie dient niet enkel het individu, maar de mensheid als geheel. En tot slot, maar niet onbelangrijk, het realiseert dromen die wij mensen over onszelf hebben.

Charles C. Mann
Toen de vertaling van De tovenaar en de profeet in oktober verscheen had ik de indruk (en hoop) dat dit één van de bestsellers van dit najaar zou worden. Het is om te beginnen fantastisch geschreven, bevat een karrevracht aan informatie die (ook goed geïnformeerde) krantenlezers amper of niet kennen en snijdt zaken aan die aansluiten bij andere boeken waarin het gaat over onze ‘next society’. Ook gaat hij in op de keuzes en dilemma’s waar we als mensheid voor staan.

Alleen is het boek waarschijnlijk voor de gemiddelde lezer of lener té dik (netto 540 pagina’s). En voor de gemiddelde boekenkoper aan de dure kant (veertig euro). Ik hoop dat ik me vergis, want het boek heeft iets weg van Een kleine geschiedenis van bijna alles (van Bill Bryson, uit 2004) en verdient een groot publiek . Een pageturner waardoor je veel leert over onze wereld én personen die de wereld hebben gemaakt tot wat hij nu is.

Pijnlijke gedragsveranderingen
Het boek van Charles C. Mann is her en der in de Nederlandse media besproken. Zo sprak Wouter van Noort met hem en citeert hem:

De tijd om oplossingen voor het vraagstuk te vinden dringt. Beide kampen houden een race tegen de klok, vindt Mann, want volgens de Verenigde Naties heeft de aarde over een jaar of dertig rond de 10 miljard inwoners. Dat zijn er nu 7,6 miljard. Al die mensen zullen vanzelf een keer een reep Toblerone willen eten, auto willen rijden of een biefstuk lusten. De werktitel van Manns boek was Toblerone for 10 billion. ()

Mann kiest geen kant en spreekt evenmin in termen van winnaars en verliezers. Bij elke vraag die daartoe neigt, verdedigt hij telkens de standpunten van alle twee de kampen. Hij pleit er juist voor dat ze meer van elkaar leren. “De discussie is al gepolariseerd genoeg. Ik wil meer inzicht verschaffen in beider argumenten. Omdat ik vind dat goede journalisten dat horen te doen. En omdat allebei de kampen ook echt uitstekende argumenten hebben natuurlijk.

Artikel: Klimaatgekkies hebben gelijk, duurzaamheidsfetisjisten ook (NRC, 20 oktober 2018)

Prins ??
Charles C. Mann kan het niet helpen, maar hij lijkt verdacht veel op prins Constantijn. Of omgekeerd.

Artikelen
Brief aan de Mensheid (april 2017)
Kevin Kelly: Vragen stellen is gewoonweg krachtiger dan antwoorden geven. (augustus 2016)
Homo Deus – de mens zal in zijn jacht naar gezondheid, geluk en macht steeds een van zijn eigenschappen veranderen, en dan nog een, net zolang tot hij niet meer menselijk te noemen is. (maart 2017)

Citaat 555 (donderdag 15 november 2018)
Homepage Citaten 2018