Rudi Westendorp, hoogleraar ouderengeneeskunde en auteur van Oud worden zonder het te zijn, trapt in een interview in NRC Handelsblad (van zaterdag 11 juli 2015) veel mensen bewust op de tenen. Constateert onomwonden dat de meeste volwassenen zich niet volwassen door het leven (kunnen) bewegen. Hij wil dat de overheid ons actief helpt om gezonder te gaan leven. Dat is in zijn ogen hard nodig omdat we daar als mens moeite mee hebben, én in onze samenleving sterke krachten ons ‘dwingen’ ongezond te blijven leven. Harde woorden, maar mooi gebracht.
Rudi Westendorp is inmiddels werkzaam in Denemarken, waar hij in Kopenhagen hoogleraar volksgezondheid is geworden. In het interview geeft hij enkele Deense voorbeelden. In de hoop dat die hier navolging zullen krijgen. Uit dit interview (Heel gek: de overheid doet niks aan gezond ouder worden) enkele iets langere citaten.
Een ouderwets woord
Volksgezondheid is een ouderwets woord. Uit de vorige eeuw, toen de staat infectieziekten bestreed met aanleg van rioleringen en drinkwaterleidingen. Toen de overheid de grote vaccinatieprogramma’s tegen kinderziekten invoerde. En de schooltandverzorging, de schoolarts en borstkankerscreening. Het zijn collectieve maatregelen.
Een publieke schande
“De volksgezondheid moet opnieuw worden uitgevonden”, zegt Rudi Westendorp nu, “om mensen gezond oud te laten worden, waarvoor ze verantwoorder moeten leven”. Meer bewegen, beter eten, minder overgewicht. Maar dat zijn nu net de zaken waar de Nederlandse overheid de verantwoordelijkheid bij de burgers zelf legt.
Westendorp: “De minister van Volksgezondheid vindt dat wij onszelf moeten beschermen tegen gezondheidsrisico’s. Die houding van de overheid is een publieke schande. En je hoort er niemand over: geen politieke partijen, geen artsenorganisaties en werkgevers ook niet.”
Lichamelijk, geestelijk en sociaal verval
() “We screenen op kanker, voor wat het waard is. Ondertussen zijn laagopgeleiden in Nederland nu negentien jaar eerder ziek en gaan zeven jaar eerder dood dan hoogopgeleiden. En niemand begint erover dat dat raar is. Daar begrijp ik geen spetter van. Om die kloof te dichten moet de overheid de preventie bij vijftigjarigen aanpakken, om lichamelijk, geestelijk en sociaal verval te voorkomen.”
Vraag: Hoe moet je vijtigjarigen aan het bewegen, afvallen en, zo nodig, de bloeddrukpillen krijgen?
“De overheid moet de technieken van reclamemakers gaan inzetten voor de preventieve gezondheidszorg.”
Nudgen in de verkeerde richting
Vraag: Dat is nudgen! Een zetje in de ideologisch gewenste richting geven. Dat mag de overheid toch niet doen?
“Dat is onzin. De overheid nudgt toch al voortdurend. De overheid nudgt ons om ons netjes te gedragen in het verkeer. Om ons belastingformulier goed in te vullen. En de overheid is dan nog heilig: de tabaksindustrie, Hollywoodfilms, Coca-Cola reclames, die nudgen pas echt! De eerste vaststelling is dus dat je zonder het te merken dag en nacht wordt genudgd, meestal in de verkeerde richting. Daar kun je jezelf niet tegen beschermen. Om in een maatschappij waarin je voortdurend wordt gedwongen om te zitten en te veel te eten, te zeggen dat het je eigen verantwoordelijkheid is, dat vind ik bijna onethisch.”
De overheid mag niet nudgen!?
() “Iedereen klaagt steen en been dat de urine langs de benen loopt bij onze demente ouderen. Meer zorg, roept iedereen, maar tegelijkertijd kun je proberen die epidemie onder de knie te krijgen. Niemand die iets zegt over preventie. Dus de overheid moet wel iedereen verplichten om meer belasting en premies te betalen om de zorg voor demente ouderen te kunnen betalen, maar mag niet nudgen om te zorgen dat het niet hoeft? Die logica kan ik niet volgen.”
Vraag: En beginnen we pas met vijftigjarigen? is dat niet te laat?
“Ja natuurlijk. Maar vijftigers hebben meer vermogen tot zelfreflectie. Ze zien dat ze nog een tijdje verder moeten. Ze kunnen ook achter zich kijken en bedenken wat ze tot nu toe hebben gedaan om langer gezond te blijven. Daarom vindt ik vijftig zo’n mooi moment.”
Het nieuwe normaal: minder auto, vaker fietsen
Vraag: Hoe krijg je die vijftigers te pakken? Voor kinderen kun je een woonomgeving creëren waar ze kunnen spelen. Maar vijftigers moeten werken – vaak zittend.
“Ik woon nu in Kopenhagen en daar vindt men autorijden ongepast. Daar kwam ik achter toen ik mijn auto wilde meeverhuizen uit Nederland. Ik moest een heffing van 8.000 euro betalen. Ten eerste omdat het een auto was en ook nog eens een oude auto – een vervuiler. Die willen ze niet. Het gevolg is dat ik nu autoloos ben. Dat is nudging.
“In die stad heb ik nog nooit langer dan vijf minuten op een bus staan wachten. Beter kun je natuurlijk fietsen. Ja, soms regent het. Er zijn eersteklas regenpakken, maar inderdaad, het is toch wat damperig. Dat doet je dan weer denken aan je middelbare school, met beslagen ramen. Maar het wordt in Denemarken normaal. En daar heeft je omgeving een enorme invloed op. Net zoals je in Engeland niet klaagt wanneer het regent. De overheid moet helpen om het normaal te vinden. Zij moet het toelaten en stimuleren dat mensen elkaar aanmoedigen om het juiste gezondheidsgedrag aan te leren.”
Mensen verleiden tot gezond gedrag
Vraag: Hoe dan?
“Kijk naar het autobeleid in Denemarken. Daar loopt Nederland bij achter. Kijk wat er in de jaren 80 en 90 in Nederland is afgebroken aan subsidies voor het verenigingsleven, voor sportclubs en sportvelden. In veel plaatsen gaan zwembaden dicht.
“Ja, subsidies, dat is nudgen om die verenigingen in stand te houden. Maar we doen het niet omdat we zo heilig willen geloven dat we onafhankelijk denkende mensen zijn, dat we altijd goede beslissingen voor onszelf kunnen nemen. Dat we het aan de markt kunnen overlaten. Kijk hoe dat ministerie heet: Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Als je dat bent en je wilt mensen niet actief verleiden tot gezond gedrag – ik begrijp het echt niet.
Verwijzing naar andere bronnen
Rudi Westendorp noemt geen namen van (bekende) onderzoekers of titels van boeken. Wel verschijnt in september van zijn hand een nieuw boek: Oud worden in de praktijk : laat de omgeving het werk doen. Samen geschreven met David van Bodegom. Verschijnt bij Atlas Contact.
Blurbtekst
Een hygiënische omgeving maakte 100 jaar geleden een eind aan de hoge kindersterfte en zorgde ervoor dat we ouder en ouder worden. Sindsdien kampen we met kwalen als suikerziekte, botontkalking, hart- en vaatziekten en versleten heupen. Die kwalen lijken onvermijdelijk, maar ze komen voort uit onze leefstijl. En die leefstijl wordt gedicteerd door onze omgeving. Voortdurend worden we uitgenodigd om te zitten en te eten. Onze genen zorgen ervoor dat we geen weerstand kunnen bieden aan de verleidingen om ons heen. Verbieden en gebieden helpt niet tegen deze evolutionaire erfenis. Maar er is een simpele oplossing. Als je je omgeving naar je hand zet, maak je makkelijker of zelfs onbewust gezondere keuzes. Oud worden in de praktijk geeft ons compleet nieuwe uitgangspunten voor een gezond leven, ook wanneer we ouder worden.
Enkele bespiegelingen n.a.v. dit interview
1. Daniel Kahneman
Deze Israelische psycholoog staat model voor een grote school onderzoekers die inmiddels wéten dat de mens géén rationeel wezen is. Meestal doen we dingen op ons gevoel. Daar is niets mis mee, want we verongelukken meestal niet. Scharrelen ons kostje bij elkaar, leven redelijk gelukkige levens et cetera. Dat doen we (in de beeldpsraak) van Nobelprijswinnaar (voor economie!) Kahneman met ons ‘Systeem 1′. Dat systeem is 95 procent van de tijd actief. Het heeft als enige nadeel dat we soms dingen doen waar we later spijt van krijgen. Waar we beter van tevoren over na hadden kunnen denken. Om bij het ’terrein’ van Rudi Westendorp te blijven: we eten té veel, bewegen té weinig en zijn vaak té gestresst bezig. We kunnen als mens wel degelijk rationeel nadenken. Met ons ‘Systeem 2’, maar dat kost veel moeite (letterlijk én figuurlijk). Dus schakelen we dat systeem maar gedurende vijf procent van de tijd in. Grote bedrijven, de relamewereld en andere beïnvloeders weten dat maar al te goed. Daar wijst Westendorp terecht naar.
2. Henk van Tuinen
Deze oud-econoom schreef kort na zijn pensioen een boekje dat onopgemerkt is gebleven. Jammer, want hij houdt daarin een pleidooi dat aansluit bij het betoog van Rudi Westendorp. Westendorp én Van Tuinen weten allebei dat we als mens amper in staat zijn om weerstand te bieden aan alle verleidingen die doorlopend op ons afkomen. Prikkels om té veel te eten. Dingen consumeren die eigenlijk niet zo goed zijn voor onze fysieke en geestelijke gezondheid. Meegaan in een omgeving die ons verleidt om zo min mogelijk te hoeven bewegen. Je moet als mens sterk in je schoenen staan om niet te vallen voor alle verleidingen. Van Tuinen bepleit in zijn Ons land kan menselijker : naar een economie die de samenleving verbetert de oprichting van een groot fonds. Een fonds van waaruit campagnes gefinancierd worden om tegenwicht te bieden aan het reclamebombardement dat ons verleidt ‘verkeerde dingen’ te doen. Zo’n fonds zit er niet in, en zeker niet de omvang die hij bepleit (miljarden euro’s). Duidelijk is wel dat Van Tuinen en Westendorp weten dat er ‘iets’ moet gebeuren, om de negatieve trends (als meer mensen met obesitas, suikerziekte en andere welvaartsgerelateerde aandoeningen) te keren. Van Tuinen zal de stelling van Rudi Westendorp onderschrijven dat we ons er niet vanaf kunnen maken door de verantwoordelijkheid alleen bij onszelf, het individu te leggen.
3. Nudging
In april sprak in de Bibliotheek Veghel politiek filosoof Marcel Wissenburg over het thema van de Maand van de Filosofie: Hoeveel (on)gelijkheid kunnen we aan?. In het debat na zijn lezing betrok deze liberale denker de stelling dat nudging niet mag. Het zou een blamage zijn als ‘de overheid’ mensen zou manipuleren om bepaalde dingen wel of niet te doen. Een aantasting van het autonome individu. Een helder standpunt, waar zeker iets voor te zeggen valt. Maar tegelijkertijd ook iets tegenin gebracht kan worden. Zoals Rudi Westendorp hierboven doet. Voorspelling: de komende jaren zal het onderwerp nadrukkelijk op de maatschappelijke agenda komen. To nudge or not to nudge?
4. Volwassen gedrag
Het interview met Rudi Westendorp is een van de vele signalen dat we aan het begin staan van een ander, groot én langdurend debat: Wat is volwassen gedrag? En zijn we in staat om als samenleving daarover een standpunt in te nemen? Of moeten we dat niet willen? En – net als nu – overlaten aan individuele burgers? En wat doen we als we constateren dat bepaalde burgers niet het (afgesproken) volwassen gedrag vertonen? De politie er op afsturen? Handhaven via hogere accijnzen en belastingen? Sommige ongewenste ‘dingen simpelweg verbieden? Minder gedogen? Lastig. Erg lastig. Maar wat als je de analyse van Westendorp deelt. Weet dat té veel volwassenen gewoon ongezond leven, minder ‘gezonde’ jaren hebben, eerder sterven als anderen. En wederom weet dat met kleine aanpassingen het leven van veel burgers plezieriger zal worden? Niets doen? Of toch de nudge-pot ter hande nemen? Of blijven geloven in de kracht van het individu. Geen maatschappelijk debat opstarten over het inperken van reclame? Toelaten dat ‘ons’ voetbal, de Champions league, Wimbledon, ja zelfs de Olympische Spelen ondergaan in een zee van ‘verkeerde’ commercials? Terwijl we óók weten dat onze levensstijl niet alleen aangepast moet worden vanwege gezondheidseffecten, maar ook omdat onze leefstijl té uitbundig is. Bezien in het licht van onze té grote mondiale voetafdruk.
5. Verleiden
Het cruciale woord in het interview met Rudi Westendorp is naar mijn mening het woord verleiden. Wat is er mis mee om mensen te verleiden zich anders te gaan gedragen. Dus niet voorschrijven, noch afdwingen. In hun eigen belang. En daardoor ons maatschappelijk belang. Minder roken, minder eten, meer bewegen, minder stress. Leid ons minder in bekoring …
6. Volwassenen, nogmaals
Het artikel illustreert ook dat we allemaal op onze eigen manier niet altijd volwassen gedrag vertonen. In meerdere of mindere mate doen we dingen die tegen ons eigen of ons groepsbelang indruisen. We gaan daar meestal schouderophalend aan voorbij. Iedereen doet (wel eens) dingen die niet zo verstandig of wijs zijn. Af en toe zondigen we tegen een eigen of maatschappelijk opgelegde norm. Daar is niets verkeerd aan. Dat maakt ons tot mens, nietwaar? Maar dit artikel zet wel vraagtekens bij die houding. Als samenleving investeren we veel geld en moeite in het ‘masseren’ van kinderen en jongeren. Wordt het geen tijd dat we na gaan denken over het ‘masseren’ van mensen van 18 jaar en ouder. Zij kunnen ook wel een handje gebruiken.
7. Volwassenen verleiden zich volwassener te gaan gedragen
Deze zin drong zich in december 2014 op. De aanleiding was – achteraf gezien – een nieuw boek van een Amerikaans filosoof. Waarom zou je volwassen worden? van Susan Neiman (geboren in 1955). Deze zestig jaar oude vrouw vraagt zich daarin af waarom niet meer volwassenen zich ietsje volwassener gaan gedragen.
8. Mariana Mazzucato, bijna tot slot
Rudi Westendorp gelooft niet dat ‘de markt’ het probleem dat veel mensen ongezond leven gaat oplossen. Sterker: hij weet dat diezelfde markt grosso modo veel uit de kast haalt om ons burgers in onze ongezonde leefstijl opgesloten te houden. Westendorp vindt dat de overheid wel degelijk een rol heeft te vervullen. Daarmee sluit hij aan bij de centrale boodschap van Mariana Mazzucato, de Italiaanse econome, die in haar recent verschenen De ondernemende staat : waarom de markt niet zonder overheid kan de stelling betrekt én (met feiten) bewijst dat de overheid wel degelijk een belangrijke rol te vervullen heeft. Een geluid dat haaks staat op de bij velen levende gedachte dat de overheid vooral niet in de weg moet lopen. Zo klein mogelijk gemaakt moet worden. Want. Want ‘de markt’ lost alle problemen efficiënt, effectief op. Mariana Mazzucato zegt het niet met zoveel woorden, maar feitelijk is ze bezig een ander frame de samenleving binnen te ‘fietsen’.
9. Fietsen, tot slot
Het interview eindigt met de korte vraag: E-bike?
Hij merkt snedig op: “ja, wij vinden het inmiddels normaal dat je een e-bike neemt. Als je een e-bike neemt in plaats van een auto hoor je mij niet. Van alle andere redenen om er een te nemen denk ik: je moet gewoon een natte rug krijgen van het fietsen.”
Meer lezen?
Daniel Kahneman. Ons feilbare denken (2011)
Leonard Mlodinow. Stiekeme signalen : je wordt beïnvloed en je weet het niet (2013)
Susan Neiman. Waarom zou je volwassen worden? (2014)
Erik Scherder. Laat je hersenen niet zitten : hoe lichaamsbeweging de hersenen jong houdt (2014)
Henk van Tuinen. Ons land kan menselijker : naar een economie die de samenleving verbetert (2013)
Auke van der Woud. Koninkrijk vol sloppen : achterbuurten en vuil in de negentiende eeuw (2010)
Seth Godin. V is for vulnerable : life outside the comfort zone (2014) (Umbrella: getting wet is the entire point)
Artikelen die hiermee te maken hebben
Een prentenboek voor oefenaars (mei 2014)
Volwassenen verleiden zich volwassener te gaan gedragen (februari 2015)
“Mensen te voeden met de dilemma’s waar we voor staan” (maart 2014)
Twee optimistische mannen: Rudi Westendorp & Erik Scherder (augustus 2014)
Trenddag 2014? … een middenweg tussen blind utopisme en cynisch realisme (december 2014)
De sluier van onwetendheid (december 2014)
Ontplooien – … gaat hij voorbij aan het feit dat de mens in hoge mate handelt zoals de commercie hem laat handelen. (oktober 2013)
Citaat 269 (maandag 13 juli 2015) (60 jaar)
Homepage Citaten 2015
