Gisteren (dinsdag 10 maart 2015) twitterde Roos Vonk Voor alle duidelijkheid, ik vind dat we niet moeten stemmen voor belangen maar voor waarden/idealen. Roos Vonk is de hoogleraar sociale psychologie uit Nijmegen die door velen geassocieerd wordt met Diederik Stapel en dubieus onderzoek. In die tweet zat een link opgenomen naar een artikel op haar website.
Een artikel dat nu, in haar ogen – bijna twee jaar later – niet gedateerd is. Sterker: ze legt een link naar de verkiezingen voor de Provinciale Staten op woensdag 18 maart a.s. Of over enkele maanden als er weer andere verkiezingen zullen zijn.
Roos Vonk kan bij veel mensen geen goed meer doen. Dat ligt niet alleen aan het gedoe rondom de val van deze Tilburgse hoogleraar en collega. Een andere reden is waarschijnlijk dat dat zij (als wetenschapper) niet te beroerd is om stelling te nemen. Ze zich nadrukkelijk in het publieke debat mengt. Op tenen gaat staan. Aan de andere kant lezen mannen en veel vrouwen graag haar stukjes. Worden haar boeken veelvuldig verkocht, geleend en gelezen.
Van ‘Wat wil ik hebben’ naar ‘Wie wil ik zijn?’
Onder deze titel verscheen in mei 2013 in het Psychologie magazine een artikel, dat ze nu weer naar voren haalt. Enkele weken voor de verkiezingen voor de Provinciale Staten. Op haar website is dit na te lezen onder een andere kop: VAN BELANGEN NAAR WAARDEN : Roos Vonk over klein en groot denken.
Klein en groot denken
In het artikel werkt ze haar these uit dat mensen die zich in een lastige positie bevinden de neiging hebben te vechten voor hun eigen belangen. Niet in staat zijn breder te kijken, denken én – bij verkiezingen – te stemmen. Ze noemt dat ‘klein denken’ en zet daar ‘groot denken’ tegenover. Dat ‘grote denken’ heeft te maken met proberen te leven naar waarden die je als (uniek) mens waardevol vindt. Ieder van ons heeft een soort top drie van waarden die je belangrijk acht. Maar het valt in het dagelijks gedoe niet altijd mee om daar steeds naar te leven. Dat is deel van onze ‘geaardheid’. We handelen vaak vanuit kortetermijnbelangen, maar diep van binnen weten we dat we daardoor soms in strijd met onze eigen ‘heilige’ idealen (of waarden) handelen. Roos Vonk legt in dit artikel een link met de wereld waarin we leven, en het inzicht dat we allen links- of rechtsom onze manier van leven ietwat zullen moeten aanpassen. Bezien in het licht van alle problemen die op ons afkomen en getackled moeten worden. Problemen dichtbij en veraf. Urgente zaken en ontwikkelingen die ons en onze kinderen wellicht pas veel later zullen treffen. Woensdag 12 maart ging in het (bezette) Maagdenhuis een documentaire in première die zonder enige twijfel de goedkeuring van Roos Vonk kan wegdragen, en kort en bondig duidelijk maakt dat we iets aan onze levensstijl zullen moeten aanpassen: One single planet. Gemaakt in opdracht van de Partij voor de Dieren.
Enkele citaten uit dit artikel
Maar waaraan kunnen we dan houvast ontlenen? Hoe kunnen we ons oriënteren als alles om ons heen onduidelijk en in beweging is? Juist dan komt de psychologie van pas. Wat we nodig hebben is niet economische groei, maar psychologische: een verschuiving van denken in belangen naar denken in waarden.
Het dagelijks leven heeft de vervelende neiging onze aandacht te sturen naar onze belangen: wat we willen hebben en voor elkaar krijgen. Gek genoeg denken we veel minder aan onze waarden en idealen: wat we willen zijn. Je kunt het ook ‘klein’ versus ‘groot’ denken noemen.
() Daar komt bij dat klein denken zichzelf versterkt. Door het uitruilen van belangen voeden we elkaars kleine denken. We krijgen de indruk dat we beter af zijn naarmate we meer van onze belangen binnenhalen. Ten onrechte. Denk aan de kinderarbeid en de slavernij: die hebben we ook afgeschaft, hoewel dat destijds indruiste tegen de belangen van degenen die de touwtjes in handen hadden? Nee natuurlijk: door ononderhandelbare waarden bovenaan te zetten, worden we juist betere mensen.
Hat aardige is dat ‘groot denken’ ook voor onszelf aantoonbaar positieve effecten heeft. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat het reflecteren op je eigen waarden je gevoel van persoonlijke integriteit en eigenwaarde versterkt.
Cynisme en een ander frame
De tweet van Roos Vonk had zonder dat zij dat wist een relatie met een zin die al enige tijd in mijn hoofd rondspookt: ‘volwassenen verleiden zich volwassener te gaan gedragen’. Een redelijk aanmatigende zin. Nietwaar? Maar bedoeld als gedachtenexperiment richting een nieuw jaarthema voor de Noord Oost Brabantse Bibliotheken.
Dat thema was Oefenen voor een andere tijd. Dit seizoen is dat geëvolueerd tot Oefenen in een andere tijd. Thema’s die voortborduren op eerdere: De latten verleggen, Who’s in control? of Echte waarde(n).
De samenleving verandert. Een waarheid als een koe. Inderdaad, maar wel waar. De bibliotheek probeert die tijdgeest te volgen en leden en niet leden in onze regio attent te maken op bepaalde ontwikkelingen. Niet om voor te schrijven hoe hét (anders) moet, maar wel om burgers attent te maken op bepaalde trends. Om mensen te verleiden daar kennis van te nemen. Ze attent te maken op bepaalde boeken, documentaires, ‘filmpjes’, lezingen en andere zaken die interessant kunnen zijn. Waardoor zij – die burgers (U, dus) beter in staat bent een (meer) gefundeerd oordeel over die ontwikkelingen te kunnen vellen.
Die zin (‘volwassenen verleiden zich volwassener te gaan gedragen’) verdient enige uitleg. Twee cruciale woorden: verleiden én volwassen.
Verleiden heeft te maken met de notie dat het weinig zin heeft mensen (zeer dwingend) voor te schrijven wat ze wel of niet meer mogen doen. Want wat te doen als u het voorgeschreven gedrag niet gaat doen? De politie er op af sturen? Nog meer controle er op los laten? Hoge boetes? Die weg is redelijk heilloos. Mensen verleiden om bepaalde zaken na te laten of juist wél te gaan doen, lijkt veel beter. Uiteraard zal er ook wetgeving aangepast moeten worden voor zaken die we door verleiden niet kunnen realiseren.
Het belangrijkste woord is natuurlijk ‘volwassen’. Wat is volwassen gedrag? Ook hier moeten we niet in ‘de val’ lopen om dit voor te gaan schrijven. Dit of dat is prima, maar aan de andere kant deugt iets anders niet. Nee, een betere weg lijkt om mensen zichzelf de vraag te laten stellen of een bepaalde ‘handeling’ bezien in het licht van die grote problemen ‘wel’ zo volwassen is. Een simpel voorbeeld. De overheid moet geen vleesloze vrijdag gaan invoeren. Verplicht. En een vleespolitietaskforce op ‘zondaars’ afsturen. Maar kan wel een campagne ondersteunen om mensen te verleiden zichzelf die vraag te stellen.
Cynische mensen zullen meteen opmerken of we dit nudge-pad wel op zouden moeten willen gaan. “We zijn als burgers toch zeker ‘de baas’ over ons zelf! Waar bemoeien ‘ze’ zich mee. Ik bepaal zelf wel wat ‘goed’ of ‘fout’ is!” Aan de andere kant wordt echter steeds duidelijker dat er toch iets aan onze levensstijl moet veranderen. Een tandje naar beneden bijstellen. Catch 22.
In het artikel en deze nieuwe ‘frame’ zit de notie opgesloten dat wij als mensen meestal niet erg bewust beslissingen nemen. Veruit het gros van de tijd doen we dat op de ‘automatische piloot’ (of Systeem 1, zoals Daniel Kahneman dat in zijn klassieke boek ‘Ons feilbare brein‘ noemt). Roos Vonk weet als geen ander van dit onderzoek naar ‘de mens’. Alhoewel er ook hier, op dit punt, veel (cynische) mensen rondlopen die geloven en/of weten dat de mens meestal wél rationeel handelt.
Twee jaar geleden
Het artikel van Roos Vonk stond in het meinummer van het Psychologie Magazine. Dat verscheen al eind april 2013. En trok toen ook al mijn aandacht, alleen had ik toen heel andere associaties. Ik schreef er een stukje over Op de woelige baren van het leven hebben we een vuurtoren nodig, een oriëntatiepunt. (april 2013)
Roos Vonk: ‘Anderen hebben vaak een realistischer beeld van je gedrag dan jij’ (Boekmagazine, maart 2015)
Meer lezen? Enkele boeken
Ap Dijksterhuis. Het slimme onbewuste : denken met gevoel (2007)
Daniel Kahneman. Ons feilbare brein (2011)
Roos Vonk. Menselijke gebreken voor gevorderden (2011)
Roos Vonk. Ego’s en andere ongemakken : psychologie van alledaagse menselijke eigenaardigheden (2009)
Roos Vonk. Je bent wat je doet : van zelfkennis naar gedragsverandering (2014)
Will Tiemeijer. Hoe mensen keuzes maken : de psychologie van het beslissen (2011)
Andere artikelen
Daar zit je dan: niet altijd in control (januari 2012)
Cynisme is kritisch denken zonder hoop. Hoop zonder kritisch denken is naïviteit. (februari 2015)
Ik geloof niet dat mensen de capaciteit hebben om engelen te zijn. Maar ik ben ervan overtuigd dat ze minder egoïstisch kunnen zijn. (december 2014)
Citaat 235 (woensdag 11 maart 2015)
Homepage Citaten 2015
