Een wereldbeeld van de Burger van Stavast

Volgens de mensen achter de TrendRede 2012 heeft de Burger van Stavast als motto

Hij of zij is ‘de nieuwe autoriteit in een wereld zonder houvast. Hij (zij) spreekt zich uit, maar gebruikt geen grote waarden en belooft geen grootste daden.’

En ze ‘vervangen het stoere “Ik zeg wat ik denk en ik doe wat ik zeg” door het nieuwe, zachtere adagium “Ik zeg wat ik hoop en ik doe wat ik kan“.

Een prachtige vondst. Een parafrase op de uitspraak van Pim Fortuyn, bijna tien jaar geleden.

Wat drijft de Burger van Stavast?
In de TrendRede wordt daar op in gegaan, maar kort. Blijkbaar vinden ze dat niet interessant genoeg of willen ze hun verhaal niet dichttimmeren. Om te voorkomen dat weinigen zich aangesproken voelen. Desalniettemin in dit artikel een poging enkele punten naar voren te halen die waarschijnlijk bij die Burger van Stavast horen. Ook om te begrijpen wat deze (opkomende) groep drijft en voor welke immense opgave zij staan.

Crisis, crisis, crisis
Alom. Continue. Weinig uitzicht dat het binnenkort over en voorbij is. En ze hebben met elkaar te maken. Het redden van de banken is niet voldoende. Noch besluiten om te overwegen om over enkele jaren een paar windmolens te gaan plaatsen.

Er zijn talloze schrijvers die aspecten van onze wereld proberen te ‘pakken’. Een inmiddels bekende ‘uitlegger’ is de Franse sociaal geograaf Dominique Moïsi. Die in zijn boek De geopolitiek van emoties (ondertitel: hoe culturen van angst, vernedering en hoop de wereld veranderen) uit 2009 de wereld indeelt op basis van gevoelens, emoties. Niet die van afzonderlijke burgers maar van een samenleving als geheel. Tegen die opvatting is absoluut iets in te brengen, maar zijn analyse was in 2009 in grote lijnen correct. Aan het eind van 2011 is het beeld al ietwat gekanteld. Zijn centrale stelling is dat er drie soorten emoties zijn die op landen ‘geplakt’ kunnen worden. Er zijn een aantal landen die meerdere emoties kennen, maar de meesten zijn te kenschetsen als samenlevingen die beheerst worden door één gevoel: angst, hoop of vernedering.

Een lentegevoel in de koude winter van 2011
Emoties bepalen hoe landen functioneren, zich ontwikkelen. Volgens Moïsi werd de Arabische wereld beheerst door een gevoel van vernedering. Een gevoel dat leidt tot terrorisme en blijven hangen in een groots, mythisch verleden. Kortom een samenleving die met haar rug naar de toekomst staat gekeerd. In de winter van 2011 brak daar echter in sommige landen de Arabische lente aan. Hoe het uit zal pakken is onbekend maar een groot deel van de samenleving daar wil een andere kant op. Meer hoop en vertrouwen in de toekomst. Die emotie – hoop/optimisme/vertrouwen – is volop aanwezig in opkomende landen als China, Brazilië of India.

In het Westen heerst volgens Moïsi de angst. We zijn bang dat het de verkeerde kant opgaat, de verkeerde beslissingen worden genomen en onze kinderen het slechter zullen hebben of krijgen als wijzelf (hun ouders).

Lijdzamen en activisten
In de TrendRede 2012 worden drie groepen benoemd. Twee daarvan zijn in de ogen van de samenstellers elkaars tegenpolen. Beiden reageren op de alom aanwezige crisis (meervoud) vanuit een gevoel van angst. De lijdzamen zoeken vooral schuldigen voor de ontstane situatie. Zijn ook weinig bereid bij zichzelf te rade te gaan. Met een ouderwets woord kun je het monkelen noemen. De activisten zitten niet stil, maar hun raadgever is ook angst. Vanuit dat gevoel zetten ze zich in om bepaalde zaken te veranderen. Of te ageren. Maar, alweer volgens de TrendRede-club zijn beiden ’tevreden’ met de huidige samenleving. Althans, ze willen dat die verandert; niet dat ze verdwijnt of dat er een andere zou moeten ontstaan.

De Burgers van Stavast hebben daar een andere kijk op. Dat hebben ze omdat ze zich breed oriënteren op hetgeen zich in de wereld afspeelt. Dat is een belangrijk kenmerk van deze groep. Ze weten wat er speelt. Realiseren zich dat de materie complex is, meerdere kanten heeft waardoor er geen ‘simpele’ oplossingen zijn. En nemen op basis van die informatie een beslissing dat ‘het’ anders moet. Dat onze bestaande samenleving op een bepaalde manier aan haar eind is gekomen.

Het einde van de wereld as we know it
Burgers van Stavast zijn grosso modo op een bepaalde manier tot deze conclusie gekomen. Ze weten dat sommige grondstoffen in rap tempo schaars aan het worden zijn. Dat de wereldbevolking almaar blijft doorgroeien. En dat in die voormalige derde wereldlanden een economische dynamiek en levensstijl op gang is gekomen die sterk lijkt op ‘onze’ manier van samenleven in het Westen. Een samenleving die een té groot beslag legt op de capaciteiten van de aarde. Mondiale voetafdruk is een benaming om dit te pakken. Ook worden fossiele grondstoffen schaarser, dus duurder. Weten als geen dat alternatieve manieren om onze fossiele energie-verslaving te verlengen nadelen heeft (denk aan schaliegaswinning of biobrandstoffen). Burgers van Stavast hebben door dat ons economisch model met altijd de noodzaak om economisch te groeien (3 procent of meer per jaar) niet langer houdbaar is. Ze hebben ook op een bepaalde manier door dat geluk iets anders is als veel bezitten, rijk zijn, nog rijker worden. Geluk heeft meer te maken met op een ‘goede’ manier samenleven met anderen.

The days of wine and roses
In 1982 verscheen de eerste LP van The Dream syndicate. Een groep rondom Steve Wynn. In het titelnummer zit in het refrein de uitroep

I’m just trying to remember the days of wine and roses.

Die zin zal de komende jaren door velen worden geslaakt.

Ons feestje loopt af
Ons feestje, dat feitelijk al dertig (veertig, vijftig?) jaar aan de gang is, loopt op zijn einde. In onze contreien. Helaas, maar het is niet anders. De grote vraag is echter of wij dat ook als zodanig moeten ervaren. Beschouwen. Iedereen die al enige tijd meeloopt weet uit eigen ervaring dat we in de jaren zeventig, tachtig of negentig het gros van de tijd ook gewoon gelukkig waren. Net zo goed als nu. Niet altijd, maar voor de meesten van ons deed al die welvaart die er langzaamaan door de jaren, decennia is bij gekomen niet zo veel toe. Iedereen werd in verhouding welvarender. De Engelse econoom Richard Layard schreef daarover al in 2005 een interessant boek: Waarom zijn we niet gelukkig?

Je moet je leven veranderen
Onder die titel verscheen in het voorjaar de Duitse vertaling van het boek Du musst dein Leben ändern. Van de Duitse filosoof Peter Sloterdijk. Nadrukkelijk aanwezig is het woordje JIJ of DU. Familiair wordt je door deze beroemde man toegesproken. Die titel zegt feitelijk alles. De inhoud is voor de meeste stervelingen niet weggelegd. Te dik, en te moeilijk. In talloze interview kun je als goedwillende burger nalezen wat hij wil dat wij gaan doen. Ons leven dusdanig veranderen waardoor we een nieuwe samenleving realiseren, waarin de problemen van de huidige als het ware worden overwonnen. Du musst dein Leben ändern werd al in 2009 uitgebracht. In een interview in Vrij Nederland zegt Sloterdijk in juni 2009 het volgende:

Alleen het individu kan het verschil maken
Vraag van Anna Luyten: U schrijft in uw boek: ‘De enige autoriteit die vandaag de dag nog zegt: “Je moet je leven veranderen,” is de mondiale crisis.’
Sloterdijk: ‘Ik ga er van uit dat we leven in een cultuur die anti-autoritair is. Daarom kan er nu geen autoriteit meer zijn die van buitenaf op de mensen inwerkt. Er is nog maar één mogelijke autoriteit: de autoriteit die uit het aan het wankelen gebrachte individu komt. De mondiale crisis destabiliseert de mensen. Ze is een autoriteit omdat ze zich op iets onvoorstelbaars beroept, iets waarvan ze een voorbode is: de mondiale catastrofe. Ze voldoet aan de definitie: “Een instantie die de kracht heeft een geloofwaardig commando te geven.”

Angst overschreeuwt de werkelijkheid
Vraag: Is het niet eerder de angst die de scepter zwaait?
‘Angst is een emotioneel bijverschijnsel. In evolutionair, psychologisch en antropologisch opzicht is angst ook een stem van de werkelijkheid, terwijl we nu al lang leven in een situatie waarin de stem van de werkelijkheid overschreeuwd wordt door de stem van het neurotische. Dat is typisch voor hogere beschavingen.’

Of het ons nu bevalt of niet
Vraag: U noemt de crisis de stem van de werkelijkheid.
‘De mondiale crisis dicteert ons onze levenswandel. We moeten ons leven daadwerkelijk veranderen, nieuwe levensvormen ontwikkelen, deelnemen aan ecologische en economische zelfhulpprogramma’s. We kunnen niet anders dan “doen”. Of het ons nu bevalt of niet, dat speelt geen rol meer.’

Escape from escapism
Vraag: Dwingt die stem van het werkelijke ons ook in een richting van een nieuwe pragmatiek?
‘Op de werkelijkheid antwoorden mensen altijd met pragmatische veranderingen. Dat wil zeggen: veranderingen in verhoudingen. Het volstaat niet meer alleen een mentale of een imaginaire verandering te willen. Wij leven niet meer in de cinema! Dat is nieuw. Sinds het einde van de Kou­de Oor­log zijn we niet meer uit de cinema geraakt. Daardoor kon de stem van de werkelijkheid niet meer tot ons doordringen. We zaten ondergedoken in een absolute frivoliteitscultuur. Het typische van frivoliteit is dat mensen kiezen voor levensvormen waarvan ze weten dat ze niet kunnen blijven duren. Het begrip duurzaamheid past niet in de frivoliteitscultuur. Escapisme is het wezen van de mens, maar mensen accepteren daarmee een corrupte ethiek. Mijn oproep luidt: “Escape from escapism.” Het klinkt wat Hegeliaans, maar het is in wezen niets anders dan de oproep van Nietzsche aan zijn vrienden: “Blijf de aarde trouw.”’

Voorzag Sloterdijk de Burger van Stavast?
De uitspraken van Sloterdijk uit bovenstaand interview en zijn oproep in zijn boek verwijzen op een bepaalde manier vooruit naar die Burger van Stavast. Die op een bepaalde manier doorziet dat onze Westerse samenleving vergeven is van frivole ‘dingen’. Waaraan je moeilijk kunt ontsnappen. Die burger begrijpt de prachtige beeldspraak ‘escape from escapism. We leven in een maatschappij waarin we overal ‘leuk’ bezig zijn. Feitelijk is het ‘soma’ uit Aldous Huxley’s Brave new world alom aanwezig. Een ‘leuke’ wereld waaraan moeilijk valt te ontkomen. Maar de Burger van Stavast begrijpt dat onze crises moet leiden tot aanpassing van het huidige model.
In het interview wordt de Burger van Stavast als volgt door Sloterdijk aangekondigd:

Ik zeg u: de crisis zal een nieuwe elite tot stand brengen
Vraag: Klinkt de stem van de crisis tot iedereen op dezelfde toon?
‘Nee. Het is hetzelfde licht van de werkelijkheid dat over de wereld wordt uitgegoten, maar het wordt door iedereen anders en individueel beleefd. Ik zeg u: de crisis zal een nieuwe elite tot stand brengen. We staan werkelijk aan het begin van een nieuwe missie.’

We leven in een palliatief stadium
Vraag: En wat voor nieuwe elite is dat dan?
‘Die elite bestaat uit die mensen die gehoor geven aan de stem van de crisis. Ik geloof dat er een reeks milieuorganisaties is die tot de nieuwe elite behoren, die deze stem van de werkelijkheid nog beter en duidelijker horen. En er ook intensiever gehoor aan geven dan de meeste anderen. Het consumptiesysteem heeft nauwelijks gereageerd. We leven vandaag de dag in een palliatief stadium. Mensen zijn bereid alle uiterlijkheden te wijzigen, zolang ze het systeem maar niet hoeven te veranderen.’

Hangen grote veranderingen in de lucht?
Burgers van Stavast herkennen zich op de een of andere manier in de gedachtes van Dominique Moïsi, Richard Layard en Peter Sloterdijk. En er zijn talloze anderen, die een zelfde ‘boodschap’ brengen. Daarnaast zien ze in hun eigen omgeving dat er iets wringt. Dat niet langer alles correct (meer) loopt. Ervaren concrete voorbeelden van zaken die die denkers in een tamelijk abstracte vorm poneren.

Burgers van Stavast zullen vervolgens – is de aanname van de TrendRede-boys en girls – proberen om in hun eigen omgeving ‘iets’ ten goede te veranderen. Kleine dingetjes in gezin, buurt, familie, werk, gemeenschap. Zich maar al te goed realiserend dat ze doen wat ze kunnen. En ze doen het omdat anderen – en met name de ‘instituties’ – het niet (of te laat, of verkeerd) doen. En door te handelen vormen ze de (ongewilde, onbedoelde) nieuwe elite die Peter Sloterdijk al in 2009 zag opkomen.

Maar wel een elite die niet te koop zal lopen met haar ‘daden’. Die zich hoogstwaarschijnlijk ook niet zal aansluiten bij de amorfe groep van de ‘occupiers’; alhoewel ze wel aanvoelen waar de woede vandaan komt. Maar ze hoeven ‘niet zo nodig’ op de voorgrond te treden.

(dinsdag 18 oktober 2011)
Hans van Duijnhoven