De terugkeer van utopie

Op zondag 16 februari 2014 werd aan het slot van een aflevering over de toekomst van de auto (Tegenlicht – Hoe raken wij de auto kwijt?) de volgende uitzending aangekondigd. Daarin zal de jonge historicus Rutger Bregman de hoofdgast zijn. Zondag 23 februari 2014. Drie kwartier lang worden beeldfragmenten vertoond die hij van commentaar zal voorzien. De titel is De terugkeer van utopie. En deze avond is op een bepaalde manier een prelude voor de lezing van hoogleraar transitiekunde Jan Rotmans op dinsdag 25 februari in theater Markant in Uden.

Wie is Rutger Bregman?
Iedereen die ongeveer weet waar historicus Rutger Bregman mee bezig is zal begrijpen dat de titel van deze Tegenlicht-aflevering perfect bij hem past. Bregman heeft kort nadat hij zijn studie had afgesloten besloten niet verder te gaan binnen de universitaire wereld (promoveren, lesgeven), maar een weg in te slaan waar hij (veel) lezen kan combineren met (veel) schrijven. De journalistiek, dus. Hij heeft ervaring opgedaan bij NRC Next. Is toegetreden tot de ‘roedel’ jonge honden die De Correspondent vormen. En heeft een tweewekelijkse column in De Volkskrant (op vrijdag).

‘Zijn ding’ is de toekomst. Hij schrijft opvallend vaak over zaken die spelen. Nu, maar vooral in de toekomst. Hij heeft evenmin als anderen de wijsheid in pacht, weet ook niet hoe over drie of vijf jaar onze samenleving er uit zal zien. Maar hij heeft wel een gevoel om trends op te pikken van zaken die (gaan) spelen. Zijn grootste talent: veel lezen, jezelf breed oriënteren en het gelezen spul op een zodanig manier in een artikel neerleggen dat er een ‘mooi’ verhaal ontstaat. Wat voor veel lezers als eye-opener kan en zal werken. Bregman loopt (en dat weet hij zelf drommels goed) in de voorhoede. Hij pikt onderwerpen op die andere mediakanalen pas weken of maanden later oppikken. Als Correspondent conformeert hij zich aan de stelregel om minder de nadruk te leggen op (simpele) nieuwsfeitjes (want dat soort nieuws is er altijd), maar meer te focussen op trends, die uiteindelijk veel meer invloed zullen hebben op het leven van mensen.
De redactie van Tegenlicht (die al weer ruim tien jaar vanuit eenzelfde houding haar programma maakt) heeft hem waarschijnlijk ook benaderd om zijn in april 2013 verschenen boek De geschiedenis van de vooruitgang. Een boek dat vaag iets wegheeft van de internationale bestselelr Een kleine geschiedenis van bijna alles van Bill Bryson. Die ruim 400 boeken over de meest uiteenlopende zaken las en op basis daarvan zijn versie van (een deel) van onze geschiedenis opschreef. Klik hier voor een filmpje dat we maakten toen hij in maart 2013 op uitnodiging van de bibliotheek in de Groene Engel in Oss voor het eerst een presentatie over dit boek hield.

Déjà vu
Kort nadat deze Tegenlicht-aflevering werd aangekondigd kwam een andere aflevering “bovendrijven”. Bijna exact tien jaar eerder heeft de Tegenlicht-redactie een andere jongeman uitgenodigd. Dezelfde formule. Man praat beeldfragmenten in een consistent verhaal aan elkaar en geeft daardoor een analyse van de tijdgeest en hoe die zich zou kunnen ontwikkelen. Alleen was de jongeman toen (op schrikkelzondag 29 februari 2004) een stuk ouder (want 37 jaar oud). Maar net als nu was hij ook nog niet bij een groot publiek bekend. Inmiddels wel. Filosoof Ad Verbrugge werd pas écht bekend in het najaar van 2004. Kort na de moord op Theo van Gogh en zijn kort daarvoor verschenen boek Tijd van onbehagen, waarin hij dieper inging op zaken die hij in zijn Tegenlicht-uitzending ook al aankaartte.

Link naar de bibliotheek
De uitzending van Ad Verbrugge is nog steeds zeer de moeite waard. En het was voor de bibliotheek Oss de reden om voor het eerst ‘iets’ met een jaarthema te doen. Op zondag 21 november 2004 sprak Ad Verbrugge als eerste in de reeks Waarom IK een probleem werd voor ONS. Inmiddels zijn we tien seizoenen verder en staat op zondag 16 maart 2014 de laatste spreker uit de tiende reeks Oefenen voor een andere tijd in dezelfde zaal in de Groene Engel op het podium.

Een doorstart
Maar de tijden veranderen. De Osse bibliotheek is inmiddels opgegaan in een grotere, regionale organisatie. We werken nog steeds met een jaarthema, maar gaan in het nieuwe seizoen op meerdere plaatsen in de regio Noord Oost Brabant interessante sprekers ‘neerzetten’, die zich – in de geest van o.a. Rutger Bregman én Jan Rotmans – over aspecten van onze sterk veranderende samenleving en tijd zullen uitspreken. Het thema Oefenen voor een andere tijd verlengen we tot de zomer van 2015, maar veel lezingen afficheren we als ‘kantelcolleges‘.

Een citaat uit een interview. In de VPRO-gids wordt Rutger aan het woord gelaten:

Ik denk dat originaliteit, echte originaliteit, een hopeloos overschatte romantische mythe is. Het is een gedachte uit de negentiende eeuw dat je opvattingen uniek zijn, dat je iets wilt zeggen dat nog niet eerder is gezegd. Daar gaat het niet om. Het gaat er altijd om dat je uniek bent in je synthese, hoe je vakgebieden bij elkaar brengt, de manier waarop je iets zegt en wanneer je iets zegt. Er staat in mijn laatste boek niks origineels. Niets. Alles gejat van andere mensen, gehaald uit andere boeken. Toch is het boek origineel, hoe alles samenkomt in een verhaal over vooruitgang is uniek en nieuw.

Vraag: Niet bang dat je over een jaar of tien een compleet andere visie hebt op de onderwerpen waar je nu over schrijft?
Bregman: Nee, dat is juist schitterend, toch? Ik ben erg voor de vrijheid van meningsverandering. Bovendien moet je utopieën koppelen aan onderzoek, kijken of een idee werkt. Als het niet werkt, gooi het in de prullenbak en verzin iets nieuws. Je moet vooral niet te halstarrig aan je ideeën willen vasthouden.

Relatie met Jan Rotmans
Op dinsdag 25 februari 2014 spreekt hoogleraar transitiekunde Jan Rotmans in theater Markant in Uden. Die evanals Rutger Bregman aanvoelt dat we in een periode van (grote) veranderingen zitten. Bregman verwoordt het als volgt:
Tja, ik heb haast. Ik denk dat de pleidooien voor een nieuw utopisch denken nu, in dit tijdsgewricht van de crisis, nodig zijn. Crisis betekent een moment van scheiden en schiften, een tijd waarin opnieuw wordt bepaald waar we naar toe gaan. En als je een richting wilt bepalen, heb je bestemming nodig: utopieën.

Veel lezen en een verhaal vertellen
Uit bovenstaande regels heeft u kunnen opmaken dat Rutger Bregman leest. VEEL leest. Hij een jatter van andermans gedachtegoed is. Dat in zijn verhaal opneemt waardoor er een nieuw verhaal ontstaat. Toevallig hield op zondag 16 februari 2014 in de Groene Engel sociologe Christien Brinkgreve over het (terug)verlangen naar gezag. In dat boek, die middag en in haar nieuwe boek (verschijnt in de zomer van 2014) heeft ze het over het belang van verhalen. Een verhaal als leidraad, houvast in het leven. Een verhaal als een soort vuurtoren, op wiens licht je in moeilijke tijden kunt varen. Noem het een ideaal, visioen, ‘eindplaatje’, reisbestemming of utopie. Het komt allemaal op hetzelfde neer. In een tijd die sterk aan het veranderen is (zoals de onze) is er behoefte aan een ‘dragend’ verhaal. Voorafgaand aan de lezing van Christien Brinkgreve stond in (het laatste) Volkskrant magazine een interview met schrijver Daan Heerma van Voss, een zoon van Christien. De aanleiding was zijn nieuwste boek (Het land 32) maar het ging ook over haar echtgenoot en haarzelf. Maar in dit verband is onderstaand citaat van belang:

Citaat 111 (dinsdag 18 februari 2014)
Homepage Citaten 2014