Aan de Matthäus Passion-traditie wordt dit jaar een nieuw element toegevoegd. In een bioscoop naar een opname kijken van een eerder opgenomen uitvoering.
Uniek?
In sommige filmhuizen/theaters kan dat al langer. Live kijken naar een stream van een in Engeland opgevoerde opera; of ballet. Het Natlab in Eindhoven heeft maandelijks zo’n avond.
Dit jaar kunnen MP-liefhebbers tot en met Paaszondag 16 april in veertig plaatsen terecht voor de opname van de MP-versie van Reinbert de Leeuw. Dat is – voor zover bekend – uniek. Het is echter geen live stream, maar opnames die in maart 2016 in de Nieuwe kerk in Amsterdam zijn gemaakt.
De Matthäus Missie van Reinbert de Leeuw
Eind december keek ik terug op het muziekjaar 2016. In dat artikel lag de nadruk op populaire muziek. Ik sloot echter met deze klassieke noot af:
In november schreef ik een stuk-je over vakmanschap en nam daarin een muziekdocumentaire mee die veel indruk op me maakte. Indruk zal maken op iedereen die ‘iets’ heeft met Bach (Johann Sebastian), Reinbert de Leeuw en Cherry Duyns (van Herenleed en zijn muziekfilms Toonmeesters).
In De Matthäus Missie van Reinbert de Leeuw volgt Cherry Duyns zijn vriend Reinbert de Leeuw tijdens de voorbereiding van ‘zijn’ Matthäus Passion in de Nieuwe Kerk in Amsterdam. Je ziet hem in de weer met muzikanten en zangers. En mijmerend, gebogen over de partituur. Tussen de bedrijven door krijg je in deze relatief korte film ook nog prachtige fragmenten mee uit hét grootste muziekstuk ooit gemaakt. Althans volgens Reinbert de Leeuw.
Sterk aanbevolen. Komt waarschijnlijk op dvd uit en zal ergens in 2017 op tv worden vertoond.
Drie maanden later
Sta ik nog steeds achter de inhoud van die zinnen. Het is een ontroerende film over een meester. Die boven zijn materie staat en alles geeft om de MP te laten glanzen. De documentaire is voor zover ik weet nog steeds niet op televisie vertoond, noch op dvd uitgebracht. Misschien wachten ‘ze’.
Ik zag tijdens de aftiteling de Stichting Reinbert de Leeuw voorbij rollen. Heb zo’n vermoeden dat zij die documentaire én live opnames zullen uitbrengen om geld voor de stichting bij elkaar te harken. Doel van de stichting is de bevordering van het muziekleven, door musici te inspireren het muziekwerk van moderne componisten uit te voeren.
Ik kan me ook voorstellen dat ze alleen de documentaire uitbrengen én jaarlijks de in maart 2016 gemaakte opnames van de MP via filmhuizen blijven vertonen. Dit jaar – 2017 – is een try-out. Wordt het een nieuwe traditie? Is er belangstelling voor dit soort bijeenkomsten? Drie uur in een filmtheater luisteren naar een van de grootste muziekwerken ooit gemaakt.
De vertoning die ik gistermiddag bijwoonde (in de Cacaofabriek in Helmond) is wat dat betreft niet hoopgevend; vijftien personen in een relatief grote zaal. Wellicht was het nog té vroeg. Pas over vier weken is het immers Pasen.
Reinbert de Leeuw
Behoeft waarschijnlijk weinig toelichting. Is al tientallen jaren actief als dirigent. Voert met uiteenlopende muziekgezelschappen vooral werk van moderne componisten uit. Heeft door de jaren heen regelmatig meegewerkt aan televisieprogramma’s om vaak zeer onbekende componisten naar voren te halen. Dat deed hij vaak met Cherry Duyns. Voor de VPRO. In het begin van de jaren zeventig scoorde hij als pianist een grote hit met zijn opnames van pianowerken van Erik Satie. Muziek die sindsdien vaak als achtergrondmuziek in documentaires terecht komt.
Reinbert de Leeuw is de laatste jaren echter ietwat van zijn ‘geloof’ afgevallen. Heeft weer gecomponeerd. Althans muziek van Franz Schubert en Robert Schumann bewerkt, gehercomponeerd, gearrangeerd tot een nieuw werk. Im wunderschönen Monat Mai. Samen met ‘zijn’ Schönberg ensemble en actrice Barbara Sukowa. Romantische muziek! Uit de vroege negentiende eeuw!
De MP?
Enkele jaren geleden informeerde iemand van het Limburgs Symponie Orkest bij Reinbert de Leeuw of hij dé MP zou willen dirigeren. Daar stemde hij – hoe verrassend! – mee in. In 2013 voerde hij de MP drie keer in Limburg op. Reinbert de Leeuw vond dit een zeer bevredigend project. Werd als het ware teruggeworpen naar zijn beginjaren als muzikant. Op het conservatorium, waar hij de grote namen en werken leerde kennen. Die hij de komende veertig tot vijftig jaar vervolgens vooral links liet liggen.
Die MP-uitvoering bracht bij hem zijn grote ontzag voor het werk van Johann Sebastian Bach terug. In de documentaire De Matthäus Missie van Reinbert de Leeuw spreekt hij zich uit over de grootsheid van Bach. En beklemtoont dat de MP het grootste muziekwerk is dat ooit is geschreven. Sinds die tijd heeft hij zich op het bestuderen van de MP geworpen.
Dat trok natuurlijk de aandacht. En leidde tot een opvoering in de Nieuwe Kerk in Amsterdam, op 20 en 21 maart 2016. Delen daarvan zaten al in de documentaire; maar daar lag toch meer de nadruk op de voorbereidingen en repetities. Tip: bekijk die documentaire!
In veertig filmtheaters wordt nu een integrale uitvoering vertoond. Beelden van twee dagen worden tot één totaalwerk versneden. Opgenomen met acht cameramensen. Maar als argeloze toekijker zie je daar niets van; het lijkt één opname, één concert.
Het grote voordeel van deze filmversie is dat je er als kijker bovenop zit. Dat is toch anders in een concertzaal of kerkgebouw. Meestal is daar het zicht minder en de afstand veel groter. Verder is het geluid beter. Je mist natuurlijk wel de ambiance van een live concert. Maar je kunt wel goed zien hoe op zeker moment tijdens het tweede deel de concertmeester (violiste Judith Steenbrink) om zich heen kijkt; als een deel van het orkest met een solist bezig zijn Ze is zich er op dat moment volledig van bewust dat zij deel uitmaakt van iets groots; iets magisch. Ze kijkt om zich heen, geniet en huivert; tegelijkertijd. En wij – de toeschouwers – huiveren mee.
MP in de regio
In de weken naar Pasen toe worden op verschillende plekken in Nederland MP’s uitgevoerd. In onze regio onder meer in Uden (Kruisherenkapel, 9 april) en Veghel (Kloosterkerk der zusters Franciscanessen, 7 april). In Oss kiest met dit jaar voor de Johannes Passion (de heilig Hart kerk, 2 april).
Iets verder weg wordt de MP opgevoerd in Den Bosch (Jheronimus Bosch Artcenter, 31 maart), Nijmegen (Stevenskerk, 9 april) of Eindhoven (Catharinakerk, 5 april ( Muziekgebouw, 2 april). Ook kunt u de filmversie van Reinbert de Leeuw bekijken in Den Bosch (Verkadefabriek), Nijmegen (Lux) en Eindhoven (Natlab).
Inleiding op de MP
Op maandag 2 april geeft componist en musicus Mark van Platen in de Kruisherenkapel in Uden een lezing over de MP. Dat heeft hij de afgelopen jaren vaker gedaan. Deze door de bibliotheek georganiseerde lezing is bedoeld voor de geïnteresseerde leek, die wil begrijpen hoe Johann Sebastian Bach zijn oratorium heeft gecomponeerd. Klik hier voor meer informatie over deze lezing.
in Kasteel Heeswijk wordt op zondag 2 april een lezing gegeven door Kees van Houten over de kruisvorm in de MP.
Zes langere citaten uit boeken over Johann Sebastian Bach en zijn MP
Tim Dowley (1987)
Dat alles was echter slechts een voorspel voor de uitvoering van het meest ambitieuze werk dat Sebastian tot dan toe had geschreven. Op Goede Vrijdag, 11 april 1729, werd in de Thomaskirche voor het eerst de Matthäus Passion ten gehore gebracht. Bach was al enige tijd bezig geweest met deze gigantische onderneming en had geschikte delen ervan bewerkt om die uit te voeren in Köthen, bij de begrafenis van Prins Leopold in november 1728.
De tekst van de Matthäus Passion was geschreven door C.F. Henrici, de directeur van de posterijen in Leipzig, onder diens gebruikelijke pseudoniem Picander. Het was een groot muziekstuk, waarvoor Bach veel goede musici nodig had. Waarschijnlijk heeft Sebastian er niet alleen getalenteerde universiteitsstudenten voor aangetrokken, maar ook andere bekwame musici zoals oudere leden van zijn eigen familie.
Hoewel de Passion indrukwekkend en lang is en meer dan drie uur duurt, was hij wel zó geschreven dat hij paste binnen het normale patroon van kerkdiensten op de Goede Vrijdag.
De Matthäus Passion wordt vaak beschouwd als het hoogtepunt van Sebastians kerkmuziek. Uit de Johannes Passion spreekt een zekere heftigheid en zelfs boosheid, maar de Matthäus Passion is vriendelijker en veel intiemer, met een ontroerende combinatie van vreugde en verdriet. In de Johannes Passion zijn de teksten van de Christusfiguur recitatieven die alleen door het orgel worden begeleid; in de Matthäus Passion is daar een strijkkwartet aan toegevoegd, dat alleen ophoudt met spelen tijdens de vol smart geuite kreet Mein Gott, warum hast du mich verlassen!
Ondanks het feit dat dit werk een geweldige prestatie was, is er geen verslag bewaard gebleven van de manier waarop het, na de eerste uitvoering in Leipzig, werd ontvangen. Het moet wel een sensatie hebben veroorzaakt, gezien de conservatieve instelling van de autoriteiten van de stad. Waarschijnlijk heeft men merkbaar koel gereageerd op de nieuw in de oren klinkende gedeelten van de Passion. (pagina 84) – Tim Dowley. Bach (Gottmer 1987)
Ad Vos (1975)
Nog meer dan in de Johannes- illustreren in de Mattheüs Passion de orkestbegeleidingen het gezongen woord. Zoals o.a. in de Alt-Aria Busz und Reu, waar bij de woorden dasz die Tropfen meiner Zähren het vallen van de tranen door een neertoets der zelfkritiek doorstaan. Ze horen dan ook tot het allerbeste wat Bach in zijn muziek gegeven heeft. Beide werken zijn van vorm en inhoud monumentaal. (pagina 168-169) – Ad Vos. Joh. Seb. Bach : de Thomascantor van Leipzig, zijn voorouders en nakomelingen (Uitgeverij T. Wever 1975)
Guido Van Hoof (1995)
Wat de hardhorige tijdgenoten ook gedacht mogen hebben over de Matthäus-Passion, onbeschrijflijk mooi is ze, ‘een poëem van zulke episch-dramatische kracht dat het alleen is te vergelijken met de antieke creaties van de oude Grieken. Waarom ze niet alleen de kroon op de protestantse kerkmuziek is maar tevens een van de toppen in de muziekgeschiedenis, dat zou men in een apart hoofdstuk moeten toelichten.
Laten we ons bepalen tot de constatie dat Sebastian sinds de voltooiing van zijn Johannespassie alweer een stuk rijper was geworden. In Matteüs’ hoofdstukken 26-27 ontdekte hij een boeiende verhaalstof met karakterisering van de personages, van de zalving in Bethanië en het paasmaal tot en met de graflegging, meer dan voldoende om bij de jonge postbediende Henrici alias Picander alleen madrigaalteksten voor de aria’s en de koren te bestellen; en aangezien die ze in zijn Gedichte II plaatste zonder de Schriftteksten en de koralen, weten we dat de componist die zelf heeft uitgekozen.
Aan de evangelist biedt hij de kans van een meesterlijke declamatietechniek door middel van accentuering en van pakkende arioso’s op andere momenten (Am Abend, da es kühle ward of Er hat uns allen wohlgetan); zijn partij heet dan ook een van de moeilijkste uit de vocale literatuur te zijn.
De meeste aria’s zijn onvergetelijk, denk maar aan Mache dich, mein Herze, rein of aan Erbarme dich. In zijn totaalbeeld komt het werk berustend, teder en liefdevol over, zonder de bijtende houtsnede-contrasten van de Johannespassie. Het is meer voldragen. Terwijl machtige koren de spreekbuis van het hele christendom zijn, vertolken de aria’s de door het piëtisme aangescherpte individuele vroomheid. (pagina 150-151) – Guido Van Hoof. Johann Sebastian Bach : cultuurhistorisch portret (Pelckmans 1995)
Klaus Eidam (2000)
De eerste uitvoering van de Matthäus-Passion vond plaats op Goede vrijdag van het jaar 1729, en de enige bewaard gebleven kritiek is die van een onbekende adellijke dame, die gezegd zou hebben: ‘God bewaar me! Het is waarachtig alsof men naar een operakomedie zit te kijken.’ Men heeft deze opmerking later proberen te bagatelliseren, in het belang van het aanzien van Leipzig: het zou niet duidelijk zijn om welke dame het precies ging en of ze wel helemaal serieus kon worden genomen. Men verontschuldigde zich als het ware voor haar opmerking.
Volstrekt onnodig: ze had immers gelijk. (pagina 212) – Klaus Eidam. Het ware leven van Johann Sebastian Bach (De Arbeiderspers 2000)
Christoph Wolff (2011)
Maar hoewel Bach onmogelijk kan weten dat hij met zijn Matthäus-Passion geschiedenis zou schrijven en nog eeuwen later de toehoorders ademloos zou laten luisteren, moet hij reeds bij de vroegste voorbereidingen hebben beseft dat nooit eerder iemand een poging had gewaagd om iets dergelijks te creëren.
De muzikale vesperdienst van Goede Vrijdag bood Bach een unieke mogelijkheid om zijn muzikale fantasie de vrije loop te laten en daarbij veel verder te gaan dan bij de Johannes-Passion. Daarom vormt de Matthäus-Passion daadwerkelijk zowel in de monumentale opzet, als in de uitwerking van de details, als in de structuur vol dwarsverbinding en muzikale eenheid met de Bijbelteksten een overtreffende trap in de muziekgeschiedenis. De passie bestaat uit maar liefst achtenzestig delen, waarvan sommige van buitengewone lengte en vraagt om een bezetting van twee vierstemmige koren, een extra koor van sopranen en twee uitgebreide orkesten.
Was in de Johannes-Passion de evangelietekst de ruggengraat van tekst en muziek geweest, in de Matthäus-Passion waren het veeleer Picanders vrije verzen, de lyrische overpeinzingen in het lijdensverhaal, die het werk vormgaven. (pagina 323) – Christoph Wolff, Johann Sebastian Bach : zijn leven zijn muziek, zijn genie (Bijleveld 2011)
John Eliot Gardiner (2014)
Alleen al de lengte van de Matthäuspassie en de complexiteit van zijn muzikale inhoud kan zelfs voor mensen die hem voor de tweede of derde keer horen overdonderend zijn – en we mogen niet vergeten dat, zoals John Butt aangeeft, ‘een van de meest ironische aspecten van Bachs passies is dat de luisteraars uit zijn eigen tijd veel minder goed ingevoerd waren in het genre dan wij; daar komt bij dat wij die – net als alle bekende muziek van Bach – vele malen vaker hebben gehoord dan de oorspronkelijke musici of zelfs dan Bach zelf.
Dit geldt speciaal voor de Matthäuspassie: wanneer je haar beluistert met de Johannespassie in het achterhoofd is het makkelijk om op het verkeerde been gezet te worden, in het duister te tasten – je zelfs buitengesloten te voelen. Als luisteraar richt je je allereerst op de hoofdlijn van het verhaal. Als die wordt onderbroken door langdurige bespiegelingen, kan de omschakeling tussen de twee perspectieven – dat van het feitelijke verslag en dat van de respons op de gebeurtenissen – verwarrend zijn. Waar zijn we nu? Is dit een historische gebeurtenis of een reactie erop? En wie is er dan in het laatste geval eigenlijk aan het woord: Jezus’ discipelen, de ‘dochter van Zion’, de christelijke gemeenschap of de mensheid als geheel? En in welke tijd speelt dit alles zich af? In de eerste eeuw van onze jaartelling, in de tijd van Luthers koralen, in het tijdperk van Bach zelf, de jaren twintig, dertig of veertig van de achttiende eeuw, of in het heden, waarin we het nu beleven?
Ondanks de fascinerende schoonheid van een aantal afzonderlijke nummers kan het werk als geheel gebukt lijken te gaan onder een hortend ritme: je bent nog maar nauwelijks begonnen aan het verhaal over het verraad en veroordeling van Jezus of de handeling wordt al stilgezet. (pagina 498) – John Eliot Gardiner. Bach : muziek als een wenk van de hemel (De Bezige bij 2014)
Martin van Amerongen in 1997
Bach was de eerste niet en hij zou de laatste niet zijn die een Mattheus-Passie heeft nagelaten. De weg naar de Thomaskirche in Leipzig, Bachs hoofdkwartier in de laatste fase van zijn carrière, is geplaveid met Mattheus-Passies …
(). Zij kunnen geen van alle in de schaduw staan van Bachs oratorium staan. Hoe komt dat? ()
Urenlang liep ik ijsberend door mijn werkvertrek, de ene passie tegen de andere afwegend, op zoek naar verklaring. Uiteindelijk bleek andermaal de eenvoud het kenmerk van het ware. Het antwoord op de vraag is dat Johann Sebastian Bach, zonder concurrentie, de beste componist van allemaal is geweest, een componist die bovendien een verhaal kon vertellen en in zijn dramatische erupties (‘Und siehe da, der Vorgang im Tempel zerriss in zwei Stück’!) een regelrecht voorschot op de romantiek heeft genomen.
Men stelle zich het brave christenvolk voor, in de kerkbanken gezeten, van de Thomaskirche hetzij de Nikolaikirche; daarover bestaat geen zekerheid. Jezus wordt, smadelijk verraden, gearresteerd in de Hof van Gethsemane. Treurnis in de gemeente: ‘So ist mein Jesus nun gefangen…’ Op dit moment verliest Bach, aangevuurd door zijn librettist, zijn geduld. Bliksem en donder verscheuren de bewolkte hemel.
De valse verrader en het moordzieke bloed wordt het allerslechtste toegewenst. Waar is trouwens opeens de, schriftuurlijk voorgeschreven, christelijke vergevingsgezindheid gebleven? Bach, en wij met hem, hebben er op zo’n moment geen boodschap aan. ‘Wie wilt gij, dat ik zal vrijlaten, Barrabas of Jezus, die Christus wordt genoemd?’ vraagt Pontius Pilatus, de stadhouder van de Romeinse keizer. ‘Barrabam!’schalt het meerstemmig, met een geluidsvolume dat de ramen van het Godshuis doet rinkelen.
Nee, dat was niet de bedoeling van de kerkenraad geweest. De heren hadden reeds in een eerder stadium laten weten grote bezwaren te hebben tegen dit soort ‘opernhaftige’, wereldse, pseudo-kerkse vertoningen. (pagina 6-7) – Martin van Amerongen. zijn bliksem, zijn donder : over de Mattheus-Passie van Johann Sebastian Bach (1997)
Enkele andere titels
Paul Janssen. De Matthäus-passion / [Johann Sebastian Bach ; comm. en vert. uit het Duits] Paul Janssen (TM 2006)
Govert Jan Bach over de Matthaus Passion van Johann Sebastian Bach [LUISTERBOEK] (2014)
Mischa Spel en Floris Don. De Matthäus-Passion : wat Bachs muziek je vertelt, als je weet waar je op moet letten (2016)
Ook warm aanbevolen
Erbarme dich : Matthäus Passion stories [DVD VIDEO] / regie & scenario Ramón Gieling (2015)
De MP op cd onder leiding van:
Riccardo Chailly (2009), Gewandhauser Orchester LeipzigPieter Dijkstra (2013) Concerto Köln
John Eliot Gardiner (1989) English Baroque Soloists
Nikolaus Harnoncourt (2000) Consentus Musicus Wien
Philippe Herreweghe (1999) Collegium Vocale Gent
René Jacobs (2012) Akademie für Alte Musik Berlin
Ton Koopman (1993) Amsterdam Baroque Orchestra
Ton Koopman (2005) Amsterdam Baroque Orchestra dvd
Sigiswald Kuijken (2009) La Petite Bande
Gunther Ramin (1941) Das Gewandhauser Orchester Leipzig
Karl Richter (1971) Münchener Bach Orchester dvd
Jos van Veldhoven (2010) Nederlandse Bachvereniging
Jos Vermunt (2006) Residentie Orkest (Nederlandse vertaling door Jan Rot)
Jan Willem de Vriend (2014) Orkest van het Oosten (Mendelssohn-versie)
Dossier Matthäus Passion van muziekweb
Citaat 447 (maandag 20 maart 2017)
Homepage Citaten 2017
Aanvulling woensdag 22 maart
Op Goede Vrijdag wordt op 14 maart in cultuurpodium Groene Engel om drie uur ‘s middags (!) ook de MP onder leiding van Reinbert de Leeuw gedraaid. En een dag later, op Stille zaterdag 15 maart.
In de flyer ontbreekt Oss.
