5 juni, 6 juni, 8 juni, 9 juni, 16 juni
Elke maand zijn er dagen waarmee iets bijzonders aan de hand is. Vroeger vierden we in onze katholieke contreien dagelijks de naamdag van een of andere heilige.
Tegenwoordig staan we niet langer stil bij de levens van Filippo, Norbertus, Medardus, Efrem of Lutgardis, maar denken eerder aan zaken die zoveel jaar geleden hebben plaatsgevonden.
De data hierboven hebben allemaal een relatie met een boek dat zeventig jaar geleden verscheen en dat nog steeds – en zeker nu – zeer relevant is.
Verloren land!?
Het begon met een Turkse journaliste, ene Ece Temelkuran. Ze schrijft voor talloze internationaal bekende kranten en tijdschriften; heeft ook romans geschreven. Onlangs verscheen Verloren land : de zeven stappen van democratie naar dictatuur.
Artikel: Verloren land: Dit is een historische trend, die de banaliteit van het kwaad verandert in het kwaad van de banaliteit (april 2019).
In dit zeer verontrustende boek maakt ze duidelijk dat wat in haar eigen land gebeurde (hoe Turkije in twintig jaar weggleed naar wat feitelijk een dictatuur is), momenteel ook in andere landen gaande is. Ze constateert dat veel landen op eenzelfde glijbaan zitten.
Citaat uit Verloren land: Het woord ‘fascisme’ klonk passé, kinderlijk zelfs, en ‘autoritarisme’ of ‘totalitarisme’ waren te ‘beige’ voor dit felgekleurde beest in een neoliberale wereld. Maar in de afgelopen jaren zijn er in haast talloze politieke ‘zelfhulpboeken’ vol citaten van George Orwell geschreven, en ineens staat Hannah Arendts The Origins of Totalitarianism weer op de bestsellerlijsten, na achtenzestig jaar afwezigheid. De hip klinkende term die de mainstream-intelligentsia koos voor deze retrohang naar totaliteit was ‘opkomend populisme’.
‘Opkomend populisme’ is een passende term voor ons tijdvak. (pagina 30-31)
Londen, 6 juni 2017
Sindsdien volg ik Ece Temelkuran via Twitter. Vorige week kwam een tweet voorbij van The Orwell Foundation. Had daar nog nooit van gehoord, maar het ligt voor de hand dat er in het Verenigd Koninkrijk een instantie is die het gedachtengoed van George Orwell levend probeert te houden. Zoals er in Nederland een Louis Couperus Genootschap is.
Op 20 mei maakte die Orwell Foundation haar volgers attent op een bijdrage van Ece Temelkuran. Na wat googlen kwam ik er achter dat het om een project ging uit de zomer van 2017. Toen kwamen op dinsdag 6 juni ongeveer vijftig bekende en minder bekende mensen in Londen samen en lazen zijn Nineteen Eighty-Four voor. Daarvan werden opnames gemaakt en die staan online (duur: ruim elf uur).
In de tweet kon je doorklikken naar een fragment waarin Ece Temelkuran een stuk voorleest over het ontbreken van privacy (in Oceanië). Hoe actueel.
Citaat uit 1984: De reden was gedeeltelijk dat in het verleden geen regering zo veel macht had dat ze haar burgers voortdurend onder toezicht kon houden. De uitvinding van de boekdrukkunst maakte het echter gemakkelijker de openbare mening te manipuleren, en de film en de radio hebben dit proces bevorderd. Door de ontwikkeling van de televisie en de technische vinding die het mogelijk maakte met eenzelfde apparaat tegelijkertijd zowel te ontvangen als uit te zenden, kwam er een einde aan het privé-leven. Elke burger, of althans elke burger die de moeite van controle waard was, kon vierentwintig uur per dag worden gadegeslagen door de politie en beïnvloed worden door het geluid van officiële propaganda, terwijl alle andere wegen van communicatie waren afgesloten. (pagina 199)
1984-1948-1949
1984 (dat is de Nederlandse titel) speelt in het jaar 1984, maar is geschreven in 1948. Orwell draaide de jaartallen om. Het boek verscheen in 1949, een jaar voor zijn dood.
Op Wikipedia ontdekte ik dat de eerste, Engelstalige editie op woensdag 8 juni 1949 uitkwam.
Hé: zeventig jaar geleden! Daar moeten we iets mee! Als bibliotheek, en als samenleving.
Nineteen Eighty-Four of 1984 is uiterst actueel; zeker als je het betrekt op Verloren land van Ece Temelkuran, naar de huidige samenleving kijkt en je je realiseert dat er dit jaar alom vrijheids-‘momenten’ worden herdacht.
Een sluimerend proces
George Orwell beschrijft in zijn boek een maatschappij die al ‘gevallen’ is voor een dictator. Hij verwijst vaag naar een tijd dat dit nog niet het geval was, maar feitelijk krijg je weinig te horen over die pre-dictatoriale tijden. Zeker is dat de almacht van Big Brother (Grote Broer) niet op één dag is gevestigd.
Fascistische staten ontstaan bijna wetmatig geleidelijk aan. Landen als Turkije (in de jaren nul en tien) én Duitsland (in de jaren dertig) worden geen dictatuur door een clichématige staatsgreep. Op één bepaalde dag. Later zijn er wel specifieke momenten aan te wijzen, maar de meeste dictators moeten er jaren aan trekken om zover te komen. Hitler deed er met zijn trawanten tien jaar over.
Daarom is het boek van Ece Temelkuran ook zo’n must read. Democratische staten vervallen langzaamaan tot politiestaten; en daarin kun je meerdere fases onderscheiden. Zeven stappen, zoals Ece Temelkuran die in Verloren land beschrijft.
Citaat uit Verloren land: Bovendien hadden ze de westerse samenlevingen – die de neiging hebben te denken dat hun fundamenten sterker zijn dan de Turkse, en beter bestand tegen het rechts-populisme – vanuit hun vele jaren ervaring kunnen vertellen dat de uiteindelijke overname niet met één spectaculaire Rijksdagbrand plaatsvindt, maar een martelend, jarenlang proces is van vele verspreide, schijnbaar onbeduidende brandjes die smeulen zonder vuur. (pagina ?)
Zeventig jaar geleden
Dat 1984 een actueel boek is werd ruim twee jaar geleden duidelijk. Na de inauguratie van president Trump op 20 januari 2017 was Nineteen Eighty-Four in the States maandenlang een bestseller. Dat had te maken met gedoe over het aantal mensen dat die inhuldigingsplechtigheid in Washington live had bijgewoond. Volgens de Trump-coterie waren dat er veel meer dan bij die van Barack Obama acht jaar eerder. De woordvoerder van Trump had het over alternative facts. Leugens, want ieder normaal mens kon op die luchtfoto’s zien dat Trump deze ‘wedstrijd’ had verloren.
Alternative facts, fake news zijn woorden die linea recta uit 1984 komen. In 1984 leven mensen in een wereld waarin woorden hun betekenis verliezen, dan wel hun betekenis onderuit wordt geschoffeld.
WAR IS PEACE
FREEDOM IS SLAVERY
IGNORANCE IS STRENGTH
Sinds januari 2017 is het alleen maar erger geworden. Niet alleen in the States, maar in veel meer landen. Overal zijn aankomende sterke mannen (het zijn bijna altijd mannen!) bezig zekerheden onderuit te schoffelen. Bedoeld om verwarring te zaaien, vraagtekens te zetten bij de werkelijkheid.
Er is een raadselachtig woord dat dit proces beschrijft: gaslighting.
Wikipedia: Gaslighting is een een vorm van manipulatie die als doel heeft om mensen te laten twijfelen aan het eigen gezonde verstand door de werkelijkheid ronduit te ontkennen of door zichzelf bloedserieus tegen te spreken zonder een spier te vertrekken.
In 1984 van George Orwell is het natuurlijk nog vele malen erger. Daar wordt doorlopend zelfs het verleden aangepast. Hoofdpersoon Winston Smith is daar dagelijks op het Ministerie van Waarheid actief mee bezig.
2019 : een jaar ‘vol’ vrijheid
Het toeval wil dat dit jaar meer dingen zullen worden herdacht die een relatie hebben met 1984. Beter: met het begrip vrijheid, hoe het onder druk staat en het mogelijke verlies daarvan.
Vijfenzeventig jaar geleden begon dé operatie die uiteindelijk zou leiden tot de bevrijding van West-Europa. Op donderdag 6 juni 2019 zal massaal D-day worden herdacht. En medio september vieren we in onze contreien dat mede daardoor Zuid Nederland werd bevrijd.
Ook zal wereldwijd herdacht worden dat op donderdag 9 november dertig jaar geleden De (Berlijnse) Muur viel en de voormalige Oostbloklanden vrij werden. Dat sommige landen (denk aan Polen en Hongarije) jaren later terugtrekkende bewegingen maken is opmerkelijk; wellicht wrang te noemen.
Ook wordt begin juni massaal stil gestaan bij het neerslaan van de Chinese studentenopstand van 1989. Wereldwijd – behalve in China – is de iconische foto van tankman naar voren gehaald. Tankman is de (nog steeds) onbekende man die op maandag 5 juni 1989 voor een rij aanstormende tanks ging staan en er een ‘dansje’ mee opvoerde. Het heeft weinig effect gehad, maar het beeld is sindsdien een beeld geworden voor ‘de kleine, kwetsbare mens’ die in staat is grote, machtige partijen tegen te houden, dan wel bij te sturen. Naïef? Zeker, maar zo nodig in een wereld vol mensen die naar vrijheid verlangen. Mensen die deugen, om met Rutger Bregman te spreken. Niet allemaal, de meeste.
Donald Duck en Leopold Bloom
Niet toevallig is het jaarthema van de samenwerkende Noord Oost Brabantse Bibliotheken een vraag: Is vrijheid een illusie? En spreekt – niet toevallig – op zondag 24 november filosoof Jelle van Baardewijk over zijn samen met twee collega’s geschreven en bekroonde boek Het goede leven en de vrije markt : een cultuurfilosofische analyse. Een boek waarin zij de vraag opwerpen of de vrije markt ons in wezen niet onvrijer maakt.
Ook wordt wereldwijd op 9 juni stilgestaan bij de 85e verjaardag van Donald Duck. Dat heeft ogenschijnlijk niets te maken met vrijheid, maar wel als u dit personage als symbool ziet voor volwassen mensen die zich als kinderen (blijven) gedragen. Daar is op zich niet veel mis mee; best grappig. Lees het weekblad graag en af en toe zitten er beauties tussen.
Maar het is wel een probleem als u zich realiseert dat we échte volwassenen nodig hebben om de grote problemen, waar de mens(heid) mee worstelt (denk aan ongelijkheid, klimaatproblemen, komst zelflerende systemen), te gaan oplossen. Ook kwam de datum van 16 juni 1904 bovendrijven. Dat is de donderdag waarop je als lezer Leopold Bloom, de hoofdpersoon uit de iconische en schier onleesbare roman Ulysses van James Joyce, een etmaal lang kan volgen. Sinds 1929 wordt jaarlijks de zogenaamde Bloomsday gevierd. Dit jaar voor de negentigste keer.
1984 – herlezen
Het boek van Ece Temelkuran is volgens mij een boek dat door veel mensen gelezen zou moeten worden. Zij beschrijft vervelende ontwikkelingen die je dagelijks om je heen kunt constateren. Via haar tweet kwam ik op het idee om 1984 van George Orwell te gaan herlezen. Voordat ik daaraan begon formuleerde ik vijf thema’s die ik in dat boek zou aantreffen. Thema’s die een relatie hebben met 2019 en de jaren die voor ons liggen.
Slavernij
Een verkruimel(en)de democratie
Menselijke instincten
Ongelijkheid
Een grauwe wereld
Die thema’s kwamen natuurlijk niet zomaar bovendrijven.
SLAVERNIJ
In 1984 is feitelijk sprake van slavernij. Mensen hebben niets te zeggen en zijn als slaven in de hand van Big Brother en zijn makkers.
In onze tijd draait slavernij om iets anders. Grote tech-bedrijven, overheden en andere instanties weten bijna alles van ons en manipuleren ons op allerlei manieren. Privacy bestaat amper meer, dan wel ligt zwaar onder druk.
Artikel: Smart talking: are our devices threatening our privacy? (James Vlahos – The Guardian, maart 2019). Nederlandse versie gepubliceerd onder de titel Big data wordt Big Brother (360 nr. 160 – 30 mei tot 13 juni 2019)
Citaat uit 1984: Het was levensgevaarlijk om je gedachten te laten afdwalen wanneer je in een openbare gelegenheid was of binnen bereik van een telescherm. De kleinste kleinigheid kon je verraden. Een nerveuze tik, een onbewuste angstige uitdrukking, een gewoonte om in jezelf te mompelen – alles wat maar leek te wijzen op abnormaliteit, dat je iets te verbergen had. In elk geval was het op zichzelf al strafbaar je gezicht een ongepaste uitdrukking te geven (bijvoorbeeld ongelovig te kijken wanneer er een overwinning werd bekendgemaakt). Daarvoor bestond in Nieuwspraak zelfs een woord: misblik heette dat. (p 63)
EEN VERKRUIMEL(EN)DE DEMOCRATIE
In 1984 is een democratie om zeep geholpen, bestaat niet meer. In veel democratische landen zijn momenteel ontwikkelingen gaande die leiden tot het verkruimelen van democratische instituties en gebruiken. En sommige landen zijn nog verder afgedwaald; soms heeft een sterke man het daar al alleen voor het zeggen.
Citaat uit 1984: Ten slotte zou de Partij nog gaan verkondigen dat twee plus twee vijf was, en dat zou je moeten geloven. Het was onvermijdelijk dat ze die eis vroeg of laat zouden stellen: hun positie maakte dat een logische noodzaak. Niet alleen de bewijskracht van de ervaring, maar zelfs het bestaan van een uitwendige realiteit werd door hun filosofie stilzwijgend geloochend. De grootste ketterij was gezond verstand. En het schrikbarende was niet dat ze je zouden doden omdat je anders dacht, maar dat zij misschien gelijk hadden. Hoe weten wij per slot van rekening immers dat twee plus twee vier is? Of dat de zwaartekracht niet bestaat? Of dat het verleden onveranderlijk is? Als het verleden en de buitenwereld beide alleen in de geest bestaan, en als de geest beheerst kan worden – wat dan? (p 81)
Artikel: Huxleys schrikbeeld van een bevolking die te zeer gedrogeerd is door ‘onverbloemde trivialiteiten’ om zich als verantwoordelijke burgers in te zetten. (januari 2019)
MENSELIJKE INSTINCTEN
Wellicht is het een boude bewering, maar democratische landen die tot een vorm van dictatuur vervallen hebben dat voor een groot deel aan zichzelf te wijten. In dit soort landen laten té veel burgers zich leiden door hun instincten, en gebruiken te weinig hun ratio.
Volwassen volwassenen kijken dwars door beweringen van aankomende dictators heen; laten zich niets wijs maken. Aankomende dictators weten dat en spelen massaal op instincten van mensen in.
Het kost echter moeite om je als volwassen mens niet te laten bespelen. In Feitenkennis noemt Hans Rosling tien instincten, die door ondemocratisch ingestelde personen worden bespeeld. Dat is ook niet al té moeilijk; mensen hebben nu eenmaal dit soort gevoelens. Denk aan angst-, zondebok-, generaliteits-, lots-, éénperspectief of urgentie-instinct. Als we niet opletten worden we like a fiddle bespeeld.
Citaat uit 1984: Je moest leven – en je leefde ook, vanuit een gewoonte die instinct werd – in de veronderstelling dat elk geluid dat je maakte werd gehoord en dat elke beweging, behalve in het donker, werd nagegaan. (pagina 8)
Artikel: Possibilist Hans Rosling: we moeten ook nieuwsgierig blijven en alert op nieuwe gevaren, zodat we daarop een antwoord hebben. (mei 2018)
ONGELIJKHEID
In 1984 is er een grote kloof tussen een kleine elite aan de top, een iets grotere groep die die elite aan de macht houdt en het overgrote deel van de bevolking – hier de proles – die niets te zeggen hebben.
Momenteel zie je alom eenzelfde trend; die alleen nog niet tot een dictatuur is verworden. Denk in dit verband aan de 1 procent van de 1 procent die evenveel vermogen heeft als de onderste drieënhalf miljard aardbewoners.
Lees in dit verband het boek Moneyland van Oliver Bullough over een fictief land waar de allerrijksten leven en zich feitelijk niets meer aantrekken van de overgrote rest van de mensheid. Opvallend is trouwens dat je steeds vaker woorden leest als plutocratie, kleptocratie, oligarchie, meritocratie …
Feitelijk wordt onze democratie uitgehold en zijn we op weg naar varianten die voor het overgrote deel van de bevolking niet goed zullen uitpakken.
Artikel: Onttrekken of toevoegen? (februari 2019) en Moneyland: het zal nooit makkelijker zijn om ertegen op te treden dan nu. (april 2019)
Citaa uit 1984: Ze werden geboren, groeiden op in de goot, ze gingen op hun twaalfde werken, ze beleefden een kortstondige bloeitijd van schoonheid en seksuele verlangens, ze trouwden op hun twintigste, op hun dertigste waren ze van middelbare leeftijd, voor het merendeel stierven ze omstreeks hun zestigste. Zwaar lichamelijk werk, de zorg voor huis en kinderen, kleinzielige ruzies met buren, films, voetbal, bier en bovenal gokken begrensden hun geestelijke horizon. Het was niet moeilijk ze in toom te houden. Er liepen een paar agenten van de Denkpolitie rond hen heen, die valse geruchten verspreidden en de enkelingen die mogelijk gevaarlijk konden worden, eruit haalden en wegwerkten; maar er werd geen poging gedaan ze de ideologie van de Partij bij te brengen. (p 72-73)
EEN GRAUWE WERELD
In 1984 wil je écht niet leven. Niet alleen omdat je als mens geen rechten meer hebt, maar ook omdat alles grauw is. Grauw in de zin dat alles wat een leven leuk maakt, niet meer bestaat dan wel actief wordt tegengewerkt. Onze huidige wereld staat daar volstrekt haaks op. Veel mensen ‘hollen’ van het ene naar het andere leuke uitje, dingetje.
Maar tegelijkertijd hangt er een grote wolk boven ons aller hoofd. De manier waarop we nu leven kan niet gecontinueerd worden. Onze way of life is véél té uitbundig. Legt een té groot beslag op de aarde. Een veranderend klimaat dwingt ons te gaan veranderen. Om te voorkomen dat we in een wereld terecht komen die onleefbaar dreigt te worden. Een grauwe wereld met miljoenen uitgestorven organismen, overstroomde landen, volop natuurrampen en een happy few die zich in gated communities terugtrekt.
Lees in dit verband het boek De onbewoonbare aarde van David Wallace-Wells.
Citaat uit 1984: Vol wrok dacht hij na over de materiële kant van het leven. Was het altijd zo geweest als nu? Had voedsel altijd zo gesmaakt? Hij keek de kantine rond. Een overvolle zaal met lage zoldering, de muren smoezelig door contact met talloze lichamen; oude metalen tafels en stoelen die zo dicht opeen stonden dat je elkaar met de ellebogen aanraakte; kromme lepels; gedeukte dienbladen, grove witte mokken; alles was vettig, in elke barst zat vuil; en een zurige stank van slechte jenever en slechte koffie en hutspot uit blik en vuile kleren. Altijd kwamen je maag en je huid zo ongeveer in opstand, je had het gevoel dat men je iets onthield waar je recht op had. Hij had geen herinneringen aan volledig andere omstandigheden. (p 61)
Artikel: Het is erger dan je denkt, veel erger (mei 2019)
Voilá: vijf data
5, 6, 8, 9 en 16 juni. Vier daarvan hebben te maken met vrijheid. Het boek van James Joyce (Ulysses) niet; alleen wel als je dit boek ziet als het ultieme voorbeeld van een boek waarin een schrijver alles mag en doet. Zijn vrijheid als schrijver oneindig ver doordrijft; zo ver dat veel lezers ergens onderweg afhaken.
Is vrijheid een illusie?
Natuurlijk leven we anno 2019 niet in een dictatuur. Big Brother bestaat niet, noch hoeft hij door ons of anderen aanbeden te worden. Verre van. Maar tegelijkertijd gebiedt de eerlijkheid dat er overal om ons heen signalen zijn dat onze vrijheid onder druk staat.
1984 van George Orwell is een van de grootste dystopische romans ooit geschreven. Er zijn er meer. Denk aan Brave new world van Aldous Huxley of De cirkel van Dave Eggers. Huxley en Eggers schetsen een heel andere wereld. Een dystopische wereld waarin de meeste mensen het ‘goed’ hebben. Geen grauwe wereld zoals in Nineteen Eighty-Four. Maar vrijheid? Geen sprake van. Mensen in De cirkel en die Dappere nieuwe wereld worden geleefd. Dom en stom gehouden met vermaak. Nadenken is niet nodig, wordt tegengewerkt, ontraden. Systemen boven ‘ons’ weten wat goed voor ons is.
Een apocalyptische codex van onze ergste angsten?
Onlangs betoogde Dorian Lynskey in The Guardian dat vijfendertig jaar geleden – in 1984! – ietwat meewarig werd teruggekeken op het toen vijfendertig jaar geleden verschenen meesterwerk van George Orwell. Toen dachten veel mensen dat zijn ‘oproep’ om waakzaam te zijn voor opkomende dictaturen niet relevant meer was.
In 2019 is dat volgens Lynskey heel anders. Hij vindt het een zeer actueel én noodzakelijk boek. 1984 heeft het in zich tot een – grote woorden – alltime classic (à la Leviathan van Thomas Hobbes of Utopia van Thomas More) uit te groeien. Een boek, maar vooral een beeld van een wereld waarin het niet goed toeven is. Een boek dat in elke tijd en samenleving gebruikt kan worden om ‘de maat’ op te nemen. Waar staan we als samenleving? Zijn we goed bezig? Of wordt het tijd om waakzaam te zijn? Dingen’ aan te passen, dan wel bij te sturen? Weg van een wereld waarin we niet willen eindigen.
Citaat uit dit artikel: Toen Orwell’s 1984 op 8 juni 1949, in het hart van de twintigste eeuw, in het Verenigd Koninkrijk werd gepubliceerd, vroeg een criticus zich af hoe een dergelijk actueel boek mogelijk dezelfde macht zou kunnen uitoefenen over de komende generaties. Vijfendertig jaar later, toen het heden Orwell’s toekomst inhaalde en de wereld niet de nachtmerrie was geworden die hij had beschreven, voorspelden commentatoren opnieuw dat de populariteit ervan zou afnemen. Sindsdien zijn er nog 35 jaar verstreken en 1984 blijft het boek waar we naar toe gaan wanneer de waarheid wordt verminkt, wanneer taal wordt verstoord, wanneer macht wordt misbruikt, wanneer we willen weten hoe slecht dingen kunnen zijn. Het is nog steeds, in de woorden van Anthony Burgess, auteur van A Clockwork Orange, “een apocalyptische codex van onze ergste angsten”.
Uit: Nothing but the truth: the legacy of George Orwell’s Nineteen Eighty-Four (Dorian Lynskey – The Guardian, mei 2019)
201984
Met 1984 moeten we als bibliotheek en samenleving iets. Momenteel broeden enkele medewerkers van de samenwerkende Noord Oost Brabantse Bibliotheken op een plan de campagne. Wordt kortom vervolgd. De werktitel is:201984 (of: Two Thousand Nineteen Eighty-Four).
Youtube – How to Lose a Country – Interview Ece Temelkuran (april 2019)
Citaat 593 (woensdag 5 juni 2019)
Homepage Citaten 2019
