Op zaterdag 3 juli 2010 verscheen in De Volkskrant een opiniërend artikel van econoom Esther-Mirjam Sent onder de verwarrende titel Op weg naar een duurzame samenleving.
Verwarrend was dat het helemaal niet ging over het streven naar en het realiseren van een duurzame samenleving in de zin die de meeste mensen zich daarbij voorstellen: een energie neutrale samenleving vol zonnepanelen en windmolens. De hoofdtitel van haar stuk maakte duidelijk dat het daarover juist niet ging: Laten we onszelf ontregelen. Dit artikel verscheen – toevallig? – in de week dat duidelijk werd dat de Amerikaanse farmagigant Merck hoogstwaarschijnlijk het kennisintensieve Organon in Oss de nek om zal draaien. Eerst zet Mirjam Sent uiteen waarom het voor velen verwarrende en bedreigende tijden zijn. Dat we in een complexe wereld leven, en dat we daar – helaas – mee zullen moeten leren leven. Aan het eind van haar betoog is ze desondanks hoopvol gestemd. Ze ziet om in de stijl van het jaarthema van BasisBibliotheek Maasland te blijven (Tijd voor een nieuwe lente) lentetekens.
Uit het artikel enkele citaten.
Een complexe samenleving, tijd
Onze samenleving is de afgelopen decennia in versneld tempo complexer geworden, in technologisch, sociaal, cultureel en economisch opzicht. We ontmoeten steeds meer mensen met een andere achtergrond, de beurzen in Europa stijgen als China ontkent Europese obligaties te verkopen, we laten onze kinderen massaal inenten als er in Mexico een nieuw griepvirus ontstaat, een rationale keuze voor een zorgverzekering, energieleverancier of telefoonabonnement is de meeste mensen te veel moeite, muziekliefhebbers kiezen via internet hun eigen muzikale helden, een lokaal probleem op de huizenmarkt in Amerika kan tot gevolg hebben dat inwoners van, pakweg, Appelscha zich afvragen of hun pinautomaat nog werkt, tijdens de verkiezingscampagne werd het eerste twitterdebat tussen de lijsttrekkers georganiseerd, er zijn financiële producten op de markt die nog slechts door een enkeling begrepen worden, voor de omvorming van Hoog Catharijne zijn meer dan vierduizend vergunningen nodig, we halen onze informatie van Hyves, Facebook en Twitter, et cetera.
Voordelen, nadelen
De toenemende complexiteit heeft aantoonbaar meer welvaart en welzijn gebracht. Er is echter ook een schaduwzijde. Complexiteit kan leiden tot onbehagen, onbegrip en zelfs angst. Immers, mensen houden doorgaans niet van onzekerheden en ongrijpbaarheid, en het idee dat ze zaken zelf niet meer in de hand hebben. Daarbij is keuzestress een nieuwerwets fenomeen. Complexiteit is naast een kwaliteit dus ook een bron van negatieve emoties.
Een complexe wereld maakt dat de toekomst van Nederland afhangt van tal van zaken die we niet of slechts ten dele zelf kunnen beïnvloeden. Een voorbeeld: zelfs als Nederland klimaatneutraal wordt, is dat op wereldschaal een druppel op een gloeiende plaat.
Twee reacties
() Er zijn twee reacties op toegenomen complexiteit te onderscheiden. De eerste is te typeren als de ‘heimwee-naar-vroeger’-beweging. De leidende gedachte hierbij is dat we in staat zijn de complexiteit weer te reduceren. () De onderliggende emotie is steeds dezelfde: de behoefte aan overzicht en geborgenheid. Het is uiteindelijk een weinig realistisch perspectief. Het ontkennen van complexiteit als fenomeen wil niet zeggen dat het daarmee niet bestaat. Het is sterker dan onszelf, al willen velen dat liever niet horen.
De tweede reactie is het continue streven grip te krijgen op de complexiteit, de overheersende inzet in de westerse wereld gedurende de afgelopen decennia. Waar gespecialiseerde wetenschappers op zoek gingen naar steeds kleinere deeltjes, ontwikkelde de politiek steeds meer verfijnde institutionele arrangementen. Denk hierbij aan de toegenomen hoeveelheid wetten en regels, het steeds intensiever organiseren van toezicht, het oprichten van tal van inspecties, het invoeren van protocollen als het Nationaal Hitteplan van het RIVM, en zo kunnen we nog wel even doorgaan.
Behoefte aan zekerheid, beheersing
Al deze institutionele arrangementen hebben één ding gemeen: de behoefte aan beheersing, dan wel het uitsluiten van fouten en risico’s. Maar hoe kan je toezicht houden op bijvoorbeeld financiële producten waarvan nog slechts een enkele specialist snapt hoe ze in elkaar zitten? Omdat de toenemende complexiteit steeds weer weet te ontsnappen aan onze ambitie in control te zijn, belanden we in een vicieuze cirkel waaruit geen ontsnapping mogelijk lijkt.
Een dubbele moraal
In onze pogingen om de toegenomen complexiteit te controleren en te beheersen hebben burgers, belanghebbenden en beleidsmakers, overigens vaak last van een dubbele moraal. Bij elk incident klinkt onder burgers al snel de roep om betere wetgeving, meer toezicht, meer controle, et cetera. Zelden of nooit zal een politicus reageren met: ‘Heel triest, maar risico’s behoren nu eenmaal bij het leven, wen er maar vast aan.’
Tegelijkertijd klagen diezelfde burgers over de brij aan regelgeving die over hen wordt uitgestort. () Maar het een is het gevolg van het ander. Je kunt als burger niet én de overheid opdragen elk risico uit te sluiten én gelijktijdig handelingsvrijheid claimen. Dat gaat niet samen.
Een weg terug is zinloos
We kunnen nog zoveel heimwee hebben naar een wereld die nog overzichtelijk was, pogingen de huidige complexiteit te reduceren zijn zinloos. Een weg terug is er niet. Tegelijkertijd loopt de weg van het steeds verder verfijnen van onze regelsystemen en het trachten grip te krijgen op een complexe samenleving dood. Erger: de pogingen grip te krijgen op complexiteit veroorzaken vaak weer extra complexiteit, uitmondend in een uitzichtloze regelcyclus.
Ergens diep van binnen voelen we met ons allen dat er ‘iets’ moet veranderen. Verwarring en vluchtigheid regeren, angst en onbehagen zijn groter dan ooit. En dat terwijl hoop de emotie is die positieve energie losmaakt en ondernemerschap stimuleert. Hoop, dat is nu juist de overheersende emotie in landen als China, India en Brazilië. De grote vraag is dus niet of we aan het einde van een cyclus zitten, maar hoe de volgende fase in de samenleving eruit zou kunnen zien.
Een duurzame samenleving als oplossing
De huidige economische situatie kan ons een zetje in de richting van een duurzame toekomst geven. Immers, we kunnen het ons niet langer permitteren onze samenleving te verlammen met procedures, rapporten en protocollen. We zullen op een duurzame wijze moeten omgaan met de toegenomen complexiteit, willen we collectief een stap vooruit zetten.
Rol van burgers
Een duurzame samenleving vraagt van het onderwijs om aandacht voor het ontwikkelen van waarden en het vermogen daarop te reflecteren. Zo kan de maatschappij (lees: burgers onderling) een beroep doen op het zelfreflecterende vermogen van de burger. Deze is geen consument, maar eerst en vooral medeproducent van de samenleving. En deze burger zal moeten accepteren dat de complexiteit en onzekerheid de basis zijn van onze samenleving, dat risico’s tot op zekere hoogte bij het leven horen en dat we de toekomst maken door te handelen en niet door te procederen.
Rol van het bedrijfsleven
Een duurzame samenleving vraagt van het bedrijfsleven om aandacht voor de lange termijn. Dit hoeft zeker niet te botsen met het baatzuchtige eigenbelang van ondernemingen. Het nodigt vooral uit om verder te kijken dan successen op de korte termijn. () Een duurzame organisatiestructuur doet ook een beroep op de verantwoordelijkheid van de medewerkers. Deze worden zo medeschepper van waarden die in een bedrijf actueel zijn. Overigens dragen ook burgers medeverantwoordelijkheid voor deze cultuuromslag in het bedrijfsleven: zij nemen producten af, ook die van BP.
Opgave voor dé politiek
Een duurzame samenleving vraagt van de politiek dat ze – ook de angstige – kiezers duidelijk maakt dat het verleden nooit meer terugkomt. Complexiteit en onzekerheid zullen ons blijven omringen. Ook ‘de politiek’ kan ons daar niet tegen beschermen. De toekomst is aan ons allen en vraagt dus ook van iedereen een bijdrage. Enerzijds betekent het dat we moeten blijven investeren in het verder weerbaar maken van mensen in een onzekere wereld, waarbij iedereen een bijdrage moet leveren. Anderzijds moet duidelijk zijn dat in the end niemand aan zijn lot wordt overgelaten.
Knopen doorhakken
() We zijn niet naïef: bestaande machtsverhoudingen bedreigen de transitie naar een duurzame samenleving. Veel mensen verdienen een goede boterham aan de gegroeide complexiteit. Het doorbreken van die macht vraagt om radicale ingrepen, waarbij burgers, bedrijven en overheid weer verantwoordelijk worden voor de gemaakte keuzes en waarbij niet langer de juridische arena als scheidsrechter fungeert.
Een duurzame samenleving kan niet gestoeld zijn op angst en onbehagen. We hebben onszelf steeds verder ingekapseld in een net van regels en toezicht in onze uitzichtloze beheerszucht. Dit zelf gesponnen web ontneemt daarnaast ook nog het zicht op de weg naar een duurzame toekomst. Het is tijd dat we dit web afschudden. We moeten onszelf radicaal ontorganiseren en ontregelen. Alleen dan kan een duurzame toekomst dichterbij komen.
(maandag 5 juli 2010)
