De laatste tijd verschijnen er opvallend veel boeken over onze hersenen.
Op maandagavond 1 november (2010) verzorgde Didier Rammers van De Hersenstichting in de Openbare Bibliotheek van Oss een goedbezochte lezing over de werking van onze hersenen, de meest voorkomende hersenproblemen en manieren om de hersenen fit te houden.
Veel nieuwe boeken
De laatste jaren verschijnen er opvallend veel boeken over onze hersenen. Hersenonderzoek boekt op vele terreinen vooruitgang en deskundigen en/of wetenschapsjournalisten doen kond van die opgedane kennis. In sommige boeken zit een filosofische ondertoon. De belangrijkste reden daarvoor is dat veel hersenwetenschappers inmiddels de stelling betrekken dat we onze notie van bewustzijn in een ander licht moeten gaan zien. Iedereen heeft de illusie dat hij of zij als het ware aan het ‘roer van zichzelf staat’. Dat hij of zij degene is die beslissingen neemt over de meest uiteenlopende zaken. Wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat daar op zijn minst vraagtekens bij gezet kunnen en moeten worden.
Nieuwe inzichten
Kort door de bocht geformuleerd wijst onderzoek er op dat er binnen onze hersenen al een beslissing over iets is genomen voordat de persoon in kwestie (Wij dus) die beslissing ervaart en ‘neemt’. Over dit onderzoek wordt door verschillende wetenschappers – zoals dat hoort – met elkaar van gedachten gewisseld. Wordt aanvullend onderzoek opgestart. Om uiteindelijk ‘de’ waarheid omtrent het bewustzijn te kunnen achterhalen. Maar … als maar een deel van hetgeen nu naar buiten komt waar is … dan staan we aan de vooravond van een grote doorbraak. Een doorbraak die past in het rijtje waarbij de mensheid er achter kwam dat de aarde niet plat is, de zon niet om de aarde draait, er meer sterrenstelsels zijn, dat het heelal ooit is ontstaan, er zoiets bestaat als evolutie, wat ons DNA te maken heeft met doorgegeven van erfelijke eigenschappen enzovoorts.
Een paradigma-verschuiving?
Er zit – om met een groot, duur woord te spreken – een paradigma– ‘shift’ aan zitten te komen. Een paradigma-verschuiving die heel veel terreinen van ons leven zal (gaan) raken. Een verschuiving die waarden en gewoontes die eeuwenlang hebben ‘geregeerd’ zullen ondermijnen. Kortom, een wereld waarover veel geschreven is maar waar nog veel meer over zal worden geschreven. Een spannende, nieuwe wereld. Met kansen en bedreigingen.
Kris Verburgh
In oktober 2008 sprak de jonge Belg Kris Verburgh in de reeks De latten verleggen. De ondertitel van zijn lezing was Wetenschap als bron van inspiratie in de 21e eeuw. Kris Verburgh was in 2008 20 jaar oud en had reeds twee dikke boeken gepubliceerd. In het eerste boek (Schitterend : laten we ons met wetenschap amuseren uit 2003 – toen hij 17 jaar oud was) vertelde hij het verhaal over het ontstaan van de moderne natuurkunde. Wat er sinds de oude Grieken over het heelal is ontdekt. Veel. Dus een lang verhaal. Maar een verhaal dat reeds veel vaker – en eerlijk is eerlijk, beter – door anderen is verteld. Maar – dat moet gezegd – Kris Verburgh liet weinig steken vallen in zijn boek. Het enthousiasme voor de natuurkunde spatte er vanaf en was – en is – een prima introductie voor iedereen die wil weten wat de wetenschap in 25 eeuwen heeft ontdekt.
Kris Verburgh werd vooral uitgenodigd vanwege zijn tweede boek – Fantastisch : over het universum in ons hoofd. Daarin vertelt hij nog eens kort het verhaal uit zijn eerste boek na, maar gaat hij vooral in op het onderzoek dat plaatsvindt op het gebied van de hersenen. Veel dus. Hij had dat als jongeman van twintig al in de gaten. Hij heeft bewust gekozen om geneeskunde te gaan studeren aan de Universiteit van Antwerpen. Hij wil geen natuurkundige worden, maar een medicus die zich met hersenonderzoek gaat bezig houden. Dit boek loopt als het ware vooruit op boeken die de laatste twee jaren in het Nederlandse taalgebied zijn verschenen. Hij is een aankomend onderzoeker en kan niet tippen aan mensen met de statuur van de Nederlander Dick Swaab of de Portugees Antonio Damasio. Maar – het is een prima introductie tot de wereld van de hersenen. En hij snapt – hoe jong hij ook nog is – dat de resultaten van hersenonderzoek raken aan filosofische, ethische en morele vragen. Klik hier voor zijn website
Enkele uitspraken van Kris Verburgh
Vroeger meenden we te begrijpen dat er alleen maar grenzen zijn aan wat we allemaal konden ontdekken, terwijl we juist moeten ontdekken dat er grenzen zijn aan wat we allemaal kunnen begrijpen.
We zijn letterlijk denkend sterrenstof.
Men kan stellen dat dankzij dat universum in ons hoofd, het universum rondom ons eigenlijk al de hemel op zich is.
We lijden eigenlijk dertigduizend levens, want elke ochtend, elke keer wanneer we ontwaken en dat bewustzijn weer via onze ogen binnensluipt, kunnen we ons weer verwonderen over de werkelijkheid, over het reilen en zeilen van deze maatschappij te midden van sterren en melkwegen.
Victor Lamme
Victor Lamme introduceert zichzelf op zijn eigen website als volgt. Die tekst spreekt voor zich. Zijn boek De vrije wil bestaat niet : over wie er echt de baas is in het brein is in Nederland zeer goed verkocht.
Ik ben Victor Lamme, hersenonderzoeker bij de afdeling Psychologie van de Universiteit van Amsterdam. Ik onderzoek het bewustzijn. Waar ik achter probeer te komen is wat bewustzijn nou eigenlijk precies is, waar het vandaan komt, en welke rol het speelt bij ons handelen.
Hersenonderzoek zal ons denken over de mens radicaal gaan veranderen. Op deze site vind je columns daarover, maar het meeste daarover heb ik geschreven in mijn boek De Vrije Wil Bestaat Niet – over wie er echt de baas is in het brein. Misschien wel de spannendste ontwikkeling is dat we steeds beter in staat zijn om met hersenscans te meten wat iemand denkt, voelt of vindt. Zo komen er achter wat iemand werkelijk ‘bezielt’ vaak beter dan hij of zij dat zelf weet.
Dick Swaab
Hersenonderzoeker Dick Swaab ging in het voorjaar van 2010 met pensioen. In het najaar van 2010 verscheen Wij zijn ons brein : van baarmoeder tot Alzheimer. Een dikke pil voor een algemeen publiek. Waarin hij zijn bevindingen over de hersenen bij elkaar brengt. Dick Swaab is een vooraanstaand wetenschapper die bij verschillende doorbraken op het terrein van het hersenonderzoek betrokken is geweest. Alhoewel hij de pensioengerechtigde leeftijd heeft bereikt gaat hij (toch) door met hersenonderzoek. Wij zijn ons brein trekt in Nederland een groot publiek.
Klik hier voor enkele optredens in de media
Profiel Dick Swaab (Humanistisch Verbond 8 november 2009)
Afscheidsrede Dick Swaab staat in het teken van de dood (Trouw 18 juni 2010)
God bestaat niet (Reeks van de RVU uit 2005)
Bij Pauw & Witteman (7 oktober 2010)
De knobbel van Swaab (Andere tijden 26 februari 2009)
Profiel Pim van Lommel (Humanistisch Verbond 26 maart 2008)
Antonio Damasio
In oktober 2010 verscheen de Nederlandse vertaling van Self comes to mind onder de titel Het zelf wordt zich bewust : hersenen, bewustzijn, ik.
Wetenschapsjournalist Hendrik Spiering sprak in oktober met hem. Uit dat interview onderstaande vraag en antwoord.
Vraag: Nog maar zes jaar geleden zei u dat bewustzijn maar een kleine rol speelde in menselijke beslissingen. Biologie bepaalde 90 procent. Nu beschrijft u bewustzijn als een echte leider, een dirigent. Wat is er veranderd?
Damasio: “Heb ik toen echt 90 procent gezegd? Veel te veel. Ik zal wel wijn hebben gedronken. Het is ook onzinnig zoiets in een getal uit te drukken. Maar goed, ik benadruk nog steeds dat we ons in veel situaties laten leiden door snelle niet-bewuste processen. Anders zou het leven een puinhoop worden!
“Wat wel nieuw is in mijn denken, is het inzicht dat het bewustzijn een heel belangrijke rol speelt door wat ik noem: ‘traag denken’. Dat is de overlegmodus van het brein. Daarmee wordt juist de basis gelegd voor die latere snelle, vaak onbewuste reacties.
“Het zit zo. In ons brein worden voortdurend heel veel voorstellingen met elkaar verbonden door disposities, het onbewust verbinden van voorstellingen. Dat is de essentie van denken: het verbinden van voorstellingen. Er is dus bijna voortdurend een enorm onbewust proces in het brein aan de gang, dankzij disposities die vaak genetisch zijn vastgelegd, met basale emoties en motivaties als seks en honger. Die verbindingen worden razendsnel gemaakt. De meeste kleine dieren stellen nooit een reactie uit; ze hebben geen tijd, ze hebben geen kennis en ze hebben niet de mentale ruimte om te reflecteren.
“Wat er in je geest gebeurt zónder ordening door bewustzijn kun je vergelijken met wat er gebeurt in een droom. Dan gaan de disposities helemaal hun eigen gang.
“Maar bij de mens is er een tweede systeem, dankzij het bewustzijn. En dat is veel trager. In die overlegmodus haal je jezelf uit de ‘online-modus’ van grotendeels automatische reacties op het hier en nu. In het ‘offline-denken’ creëer je in je hoofd een grote ruimte met voorstellingen waarin je allerlei mogelijkheden gaat oefenen en uitspelen. Bijvoorbeeld het plannen van een dag of beslissen wat je met je geld gaat doen. Je moet je dan wel losmaken van je omgeving. You go blank, je wordt uitdrukkingsloos. Het heeft allemaal te maken met een evolutionair heel belangrijke functie: het uitstellen van een reactie.” Klik hier voor het volledige interview .
Op Youtube staan twee filmpjes waarin Antonio Damasio probeert uit te leggen waar zijn boek overgaat (deel 1 Self comes to mind) (deel 2 What is this thing called mind).
Bert Keizer
Op uitnodiging van het VU medisch centrum verbleef Keizer drie maanden op de afdeling neurochirurgie om te onderzoeken wat de impact is van snijden in iemands hersenen: ‘Er is een onontkoombare samenhang tussen brein en geest’. Over zijn ervaringen schreef Keizer het boek Onverklaarbaar bewoond – het wonderlijke domein van onze hersenen.
Bert Keizer (1947) werkte na de middelbare school, met weinig plezier, als research-assistent in een glaslaboratorium. In 1968 ging hij filosofie studeren in Engeland. Terug in Nederland studeerde hij geneeskunde. Na zijn artsexamen in 1981 werkte hij kort in Kenia, sindsdien werkt hij in een verpleeghuis in Amsterdam. Keizer schreef al heel lang maar trad er pas in 1994 mee naar buiten. Met zijn boek over het leven in een verpleeghuis Het Refrein is Hein verwierf hij grote bekendheid. Sindsdien publiceerde hij de roman Tijdelijk Feest (1998), een introductie op het denken van Wittgenstein (2000) en Alles Wordt Niets (2002) een bundeling van columns, essays en verhalen. Keizer vertaalde bovendien brieven van Emily Dickinson en hij is columnist van Trouw en Medisch Contact. Ook schreef hij het libretto voor De Alzheimer Opera.
Met Onverklaarbaar bewoond schreef Bert Keizer niet alleen een kroniek van onthutsende gebeurtenissen maar ook een filosofische excursie rond ons onvermogen om te zeggen hoe wij onze hersenen bewonen. Een mens zit anders vast aan zijn hersenen dan aan zijn benen of galblaas. Dat blijkt wel uit de gevolgen van chirurgische ingrepen. Wie zijn galblaas kwijtraakt, zal als mens niet veranderen. Maar wie een deel van zijn hersenen moet prijsgeven door een ongeluk, tumor of bloeding, kan met een ernstig verdraaide versie van zichzelf eindigen. Een beschadigd brein is een beschadigde ziel.
Douwe Draaisma
Psycholoog en filosoof Douwe Draaisma behoeft weinig introductie. De laatste vijftien jaar heeft hij verschillende boeken geschreven over het geheugen en de manieren waarop onze hersenen ons (soms) voor de gek houden. Eind oktober 2010 verscheen zijn Vergeetboek. Een poging uit te leggen waarom mensen dingen vergeten. Zijn bekendste en (vaak vertaalde) boek is Waarom het leven sneller gaat als je ouder wordt. In een recent vraaggesprek gaf hij aan dat zijn boeken als het ware gelijk oplopen met zijn eigen leeftijd. Toen hij rond de veertig was schreef hij zijn grootste ‘hit’. Nu hij een goede vijftiger is schrijft hij over heimwee en vergeten.
Andere titels
Hieronder worden enkele boeken aangestipt. Allen aanwezig in de collectie van BasisBibliotheek Maasland.
Boeken waarin sec wordt uitgelegd hoe de hersenen werken zonder al te diep in te gaan op filosofische, ethische, morele, juridische en andere ‘maatschappelijke’ vragen worden hier niet genoemd.
Zoekt u in de webcatalogus op het trefwoord hersenen dan treft u alle boeken aan.
Lees van William H. Calvin vooral ook zijn magistrale De rivier die tegen de berg opstroomt : een reis naar de oorsprong van de aarde en de mens (uit 1990 over evolutie – van o.a. de mens en het ontstaan van het intellect)
Toekomst
De komende jaren (decennia?) zal het hersenonderzoek meer en meer raadsels rondom de verbluffende werking van onze hersenen ontrafelen. Daarover zullen nog zeer veel boeken verschijnen. En zult u in kranten en tijdschriften, op tv en internet steeds vaker artikelen, programma’s en ‘statements’ tegenkomen waarin op bepaalde aspecten van deze ontdekkingen zal worden ingegaan. Vaak serieus, soms minder en af en toe zelfs met een lach. Hieronder een typisch voorbeeld. Uit een sector van de samenleving die nadrukkelijk na zal moeten gaan denken over haar rol en manier van werken. Naarmate duidelijker zal worden dat aan de hersenen die we bij onze geboorte hebben gekregen door opvoeding en onderwijs niet al te veel kan worden veranderd. De discussie tussen nature en nurture (aanleg of opvoeding) zal wederom gevoerd (moeten) worden.
(dinsdag 2 november 2010)
