De afgelopen dagen is weer eens duidelijk geworden dat we letterlijk op vuur leven. En dat dit vuur indirect af en toe grote rampen veroorzaakt.
In dit artikel worden enkele boeken gepresenteerd die nader op dit ‘vuur’ ingaan. Vuur dat indirect ook de grote golven teweegbrengt. Golven die in de 19e eeuw verbeeld zijn door de Japanse kunstenaar Hokusai (de grote golf van Kanagawa). Ook wordt u attent gemaakt op een tentoonstelling die het schone, het mooie uit de wetenschap wil belichten.
Het veertiende hoofdstuk uit Bill Bryson’s Een kleine geschiedenis van bijna alles heet Het vuur onder onze voeten.
Dat hoofdstuk maakt deel uit van het deel De gevaarlijke planeet, waarin hij op zijn manier vertelt dat het leven op onze aarde af en toe erg gevaarlijk kan (en zal) zijn. In hoofdstuk 13 (Bang!) gaat het over grote rotsblokken die ‘af en toe’ vanuit het heelal op aarde inslaan. In hoofdstuk 15 (Gevaarlijke schoonheid) zoemt hij in op supervulkanen die ook ‘af en toe’ uit zullen barsten. In hoofdstuk 14 gaat het over aardbevingen. Dit boek is sinds het verschijnen in 2003 (en 2004 in Nederland) een absolute best- en steady seller. Dit boek komt keer op keer (weer) van pas. Als de mensheid ‘overvallen’ wordt door een ramp zoals die zich nu in Japan voltrekt.
Bill Bryson
Bill Bryson is van huis uit een auteur van reisboeken. Die zich op zeker moment realiseerde feitelijk weinig te weten van de wereld waarin hij zoveel rondreisde. Dat was voor hem de aanleiding om een stuk of vierhonderd boeken te (gaan) lezen over uiteenlopende aspecten van de ‘harde’ wetenschap : natuurkunde, geologie, evolutieleer, biologie enzovoorts. Dat leidde tot A short history of nearly everything. Een prachtige titel, met het grappige nearly in de titel. Inmiddels is het boek in tientallen versies en talen uitgebracht. Het wachten is nog op een verfilming, maar feitelijk is dat overbodig. Op National geographic en Discovery worden dagelijks documentaires uitgezonden waarin onderdelen die hij ook behandeld heeft worden besproken.
Maar de reden waarom keer op keer teruggegrepen kan worden op juist dit boek is dat Bill Bryson een verhaal kan vertellen. Een verhaal blijft beter hangen. Beter als een doorwrochte wetenschappelijke verhandeling van de een of andere professor. Die zijn er wel, professoren die (ook) een goed verhaal over hun vak kunnen vertellen, maar in Een kleine geschiedenis van bijna alles komen heel erg veel, uiteenlopende disciplines op een perfecte manier samen.
Boekenweek 2011
Mocht u dit boek nog niet in uw bezit hebben dan is dit misschien zo’n moment om het aan te schaffen. Lenen kan uiteraard ook.
De omvang van de ramp in Japan
Die is – als je de drie genoemde hoofdstukken hebt gelezen – feitelijk kinderspel. De aarde heeft veel grotere rampen meegemaakt. En, ook dat is zeker, er zullen nog veel heel erg grote rampen op de aarde afkomen. Het is alleen de vraag wanneer en of WIJ het (nog) mee zullen maken. In 2008 publiceerde de Nederlandse wetenschapsjournalist Maarten Keulemans het boek Exit mundi : de 50 beste scenario’s. Waarin hij vijftig scenario’s presenteert hoe de wereld aan haar einde kan komen. In dat boek gaat het niet over aardbevingen. Die zal geen einde aan (het leven op de) aarde maken, maar wel zaken die indirect verantwoordelijk zijn voor het ontstaan van aardbevingen. Te weten de manier hoe het binnenste van de aarde functioneert. Zaken als plaattektoniek, gloeiend heet magma en vulkanisme. Een supervulkaanuitbarsting kan het leven op aarde wél zware schade toebrengen.
Tijdsbesef
De ramp in Japan heeft iets te maken met tijd, toeval en lot. Door de eeuwen en langere tijdsbestekken heen vinden er rampen plaats. Het toeval bepaalt wanneer en voor een belangrijk deel waar. Japan ligt in een deel van de wereld waar vulkanisme en aardbevingen regelmatig voorkomen. Nederland kent dit niet, maar heeft rekening te houden met het feit dat het een laaggelegen gebied is dat zich te weer moet stellen tegenover het opkomende water. Maar Nederland zal als een supervulkaan uitbarst feitelijk niets kunnen doen tegen de super-super tsunami die dan ongetwijfeld ook onze kant op zal komen.
Tienduizend jaar
Dat is het tijdsbestek dat de mensheid zo’n beetje kan behappen. Acht eeuwen voor Christus kwamen de eerste gemeenschappen op en in 10.000 jaar heeft de mensheid zich ontwikkeld tot waar we nu zijn. In geologisch (tijds)perspectief is dat minder als niets. De aarde bestaat circa 4,5 miljard jaar. Het heelal 13,7 miljard jaar. De aarde heeft er als het ware 4,5 miljard jaar voor nodig gehad om de omstandigheden te ‘scheppen’ waarin een diersoort zich kon evolueren die tijdsbesef kreeg en in staat was te ontdekken hoe alles zo’n beetje in elkaar zit. Alhoewel diezelfde mensheid veel zaken nog steeds niet snapt en sommige filosofen zich op het standpunt stellen dat sommige dingen niet zijn te achterhalen.
In 2008 verscheen van de Nederlandse geoloog Salomon Kroonenberg De menselijke maat : de aarde over tienduizend jaar. Daarin doet hij geen onverdienstelijke poging het verhaal van Bill Bryson, Maarten Keulemans en vele anderen op een andere manier te vertellen. Dat de mens een nietig wezen is en dat de krachten die aarde en heelal regeren veel sterker zijn als hetgeen de mensheid heeft opgebouwd. Op de lange termijn is de mensheid een voorbijgaand verschijnsel en zullen de natuurkrachten er voor zorgen dat we terugvallen naar een stadium van volstrekt wanorde (entropie).
Schoonheid
Iedereen die de beelden uit Japan heeft gezien zal enerzijds ontzet zijn door de ellende die er achter schuil gaat, maar anderzijds met open mond staan te kijken hoe krachtig ‘De natuur’ is. En inzien dat er schoonheid in deze beelden zit. Toevallig is er op dit moment in Boymans-Van Beuningen, het museum in Rotterdam, een tentoonstelling onder de titel Schoonheid in de wetenschap. Daar worden beelden getoond die door oud-hoogleraar humane genetica Hans Galjaard geselecteerd zijn op basis van hun schoonheid. In tien zalen en evenzovele ‘hoofdstukken’ krijgt de bezoeker een beeld van terreinen waarop wetenschappelijk onderzoek zich beweegt. In deze tentoonstelling zijn veel bewegende beelden te bewonderen. Verschijnselen als vulkanen, aardbevingen en andere ‘grote’ geologische verschijnselen worden niet getoond. Er wordt ingezoomd van het heel kleine naar het heel erg grote. In de voorlaatste zaal zijn unieke beelden te zien van de menselijke foetus in de baarmoeder.
Op de website van het museum wordt het zo aangekondigd
Wetenschap is een zoektocht, aan de hand van verifieerbare feiten, naar nieuwe kennis van de werkelijkheid. Kunst schept zijn eigen werkelijkheid en roept daarmee bij de toeschouwer emotie en vaak een gevoel van schoonheid op. Speelt bij fundamenteel wetenschappelijk onderzoek ook esthetica een rol? Prof. dr. Hans Galjaard (1935) stelt een tentoonstelling samen waarin de schoonheid van de wetenschap centraal staat.
Tien disciplines
De uitdaging voor deze tentoonstelling was te onderzoeken of ook in de natuurwetenschappen beelden voorkomen van grote schoonheid. Daartoe zijn de laatste twee jaar circa honderd onderzoekers in een dertigtal instituten benaderd. De disciplines betroffen fysica, chemie, geologie, microbiologie, mariene biologie, botanie, schimmeldiversiteit, celbiologie van hogere organismen, menselijke voortplanting en astronomie.
Van plint tot plafond
In Museum Boijmans Van Beuningen zijn nu eens geen kunstwerken te zien, maar in een aantal zalen zijn op de muren en plafonds beelden en films geprojecteerd uit de wetenschap. Prachtige beelden van (sub)atomaire deeltjes, het effect van geluid op materie, kristallen van kleine en grote moleculen en veelkleurige slijpsels van gesteenten. Maar ook een indrukwekkende diversiteit van eencelligen, planten en schimmels. Met moderne technologie werden in hogere organismen de geboorte van een stamcel, de cel- en chromosoomdeling en celdood zichtbaar gemaakt. Tenslotte zijn er ontroerende beelden van de menselijke foetus en overweldigende opnamen van het heelal.
‘Stendhal moment’
Hans Galjaard schrijft in zijn essay over zijn ontroering door het zien van het 4d ultrageluidsonderzoek van de menselijke foetale ontwikkeling. Een film van vrouwenarts Stuart Campbell. Dit was het begin van een plan om esthetisch mooie beelden te verzamelen. In zijn zoektocht naar beelden heeft hij vele onderzoekers gevraagd of zij ook zo’n moment van overweldigende schoonheidsbeleving hebben gekend, een zogenaamd ‘Stendhal moment’. Dit bleek niet zo te zijn. Verreweg de meeste onderzoekers blijken volledig gericht op het verwerven van nieuwe kennis en inzichten.
Deze instituten en onderzoekers hebben bijgedragen aan deze unieke verzameling van verrassende beelden die wellicht bij u een vergelijkbare schoonheidsbeleving, een ‘Stendhal moment’, veroorzaken. Laat u meenemen in de wereld van de Schoonheid in de Wetenschap.
Bill Bryson als bron om op terug te vallen
Als u deze tentoonstelling bezoekt en/of zich verbaast over de gebeurtenissen in Japan (en andere zaken die onze wereld ‘regeren’) is en blijft het boek van Bill Bryson een perfect startpunt. Na lezing van het boek en bezichtiging van de tentoonstelling in Rotterdam (die tot 5 juni loopt en al heel erg veel bezoekers heeft getrokken) realiseert u zich wellicht dat in onze wereld de mens het niet altijd voor het zeggen heeft.
Who’s in control? Nou, vaak ‘De Natuur’.
Meer weten
Klik hier voor meer informatie over De grote golf van Kanagawa
Klik hier voor informatie over een lezing die Salomon Kroonenberg op 15 april 2007 hield in de Groene Engel (de ontnuchteringsjaren)
Klik hier voor informatie over een lezing die Maarten Keulemans op 19 januari 2009 hield in de Openbare Bibliotheek van Oss
Website Boymans-Van Beuningen
Website Bill Bryson
(maandag 14 maart 2011)
