Beelden, quotes en ideeën voor Oefenen voor een andere tijd

In het najaar van 2013 stond binnen de samenwerkende Noord Oost Brabantse Bibliotheken het jaarthema ‘Oefenen voor een andere tijd’ centraal. In die periode kwamen bijna dertig begrippen bovendrijven die daar ene link mee hebben. Deze begrippen worden hieronder samengebracht en toegelicht.

In datzelfde najaar werd in het Belgische Eos het nieuwste boek van filosoof Daniel Dennett besproken: Gereedschapskist voor het denken. In die recensie werd via ‘de grot van Plato’ een stapje gemaakt naar ‘de intuïtiepomp’.

Een intuïtiepomp is een opstapje voor het denken: een gedachte-experiment dat op je intuïties inspeelt, waardoor je moeiteloos een nieuw intellectueel perspectief verwerft. 

4 uur en 22 seconden – 85 mensen – Bouwgesprek – Bubbel  – Burgerschap  –  Corvette  –  Creativiteit  –  Cruiseschip  –  Drifting  –  Eenzaamheid  –  Ford  –  Go  –  Gokkast  –  Humans   –  Kantelaar  –  Klein  –   Legostenen   –  Occupy  –  Onwetendheid  –  Overview  – Raam van Overton –  Speedboot  –  Staan  –  Stam  –  Stavast  –  Value  –  Veerkracht  –  Vuurtoren – Zaaier – Zeeppompje

4 uur en 22 seconden

Op zondag 26 januari 2014 deed Tegenlicht in De biecht van de bankier een poging de kijkers inzicht te geven in de banksector. En vooral wat alle jongens en meisjes in de jaren voorafgaand aan de val van Lehman Brothers en het begin van een financiële en economische crisis – die tot vandaag de dag aanhoudt – zoal deden.  In de uitzending stond een (inmiddels ontslagen) Duits bankier centraal. Die op het hoogste niveau aan dit ‘spel’ meedeed. Er veel geld aan had overgehouden (hij werd aan het eind weggezet als een rentenier) maar die tóch ietwat berouw had over zijn gedrag en dat van zijn collega’s. Tegenlicht maakte niet duidelijk dat de fragmenten waarin deze Rainer Voss in een desolate, want leegstaand flat zijn verhaal deed afkomstig waren uit een anderhalf uur durende documentaire: Masters of the universe. Waarin hij als enige aan het woord wordt gelaten. En desondanks toch spannend en ‘onderhoudend’ was. In de Tegenlicht-uitzending werden een aantal deskundigen aan het woord gelaten. Om te reageren op deze Duitse bankier.

Rainer Voss maakte meer dan duidelijk dat wat hij gedaan heeft in die tijd volstrekt normaal was. Veel geld verdienen door slimme financiële producten te bedenken en die ‘slijten’ aan argeloze klanten. Op zeker moment komt hij met de opmerking dat aandeelhouders steeds korter hun waardestukken aanhouden. Vroeger (zeg twintig jaar geleden) gemiddeld vier jaar; en nu – anno 2013 – gemiddeld 22 seconden.
De tijd dat een aandeelhouder bezorgd was om het bedrijf waar hij of zij aandelen van aankocht is daarmee definitief voorbij. De enige reden om een aandeel te kopen is om er zo snel mogelijk met winst van af te komen. Het fragment zit op circa 16:50.

85 mensen

De 85 allerrijkste mensen ter wereld bezitten bij elkaar even veel geld als de 3,5 miljard armste mensen. Dat blijkt uit een nieuw rapport van Oxfam Novib. De organisatie voor ontwikkelingssamenwerking waarschuwt dat de kloof tussen arm en rijk in de wereld steeds groter is geworden door een soort machtsovername van rijke elites, die het politieke proces naar zich toe hebben getrokken en regels van het economische systeem in hun voordeel gebruiken.

Deze boodschap werd medio januari 2014 bekendgemaakt. De aanleiding was het rapport Working for the few : political capture and economic inequality van Oxfam Novib. Klik hier voor een korte samenvatting (in het Engels) en hier voor het hele rapport.

Bouwgesprek

In de zesde TrendRede, die op dinsdag 12 januari 2016 in Pakhuis De Zwijger in Amsterdam werd gepresenteerd, constateren de dames en heren TrendRedenaren ‘dat het debat dood is’. Een treffende opmerking. Een debat is hun ogen verworden tot een bijeenkomst waar (zeg) een viertal mensen naar toe gaan. Ieder van hen heeft een bepaalde mening over een bepaald probleem of thema. Spreekt zijn of haar mening daarover uit. Luistert keurig naar de anderen. En men gaat weer naar huis. ‘Ik heb het toch maar mooi weer eens gezegd!’. Maar aan het eind van het debat er is niets constructiefs tot stand gekomen. Het debat is dood.

De TrendRedenaren roepen 2016 uit tot het jaar van het bouwgesprek. Hopen als optimistisch ingestelde personen dat die overal in Nederland gaan plaatsvinden. Ze verwoorden het als volgt:

HET DEBAT IS DOOD
We willen niet debatteren, we willen construeren. Van belang is niet een woordenstrijd te winnen, maar om grip te krijgen op de materie. Het huidige debat is een eindeloze herhaling van meningen en gemeenplaatsen, waarin deelnemers geen centimeter bewegen. Waarom zouden we de kloof tussen partijen verder uitdiepen?
Liever bevragen we elkaar op de afwegingen die we maken, zonder direct tot conclusies te hoeven komen. Het Socratische gesprek is in opkomst. We zoeken naar inzicht in het proces dat tot een keuze leidt. Dat vergt geduld. Luisteren, de tijd nemen, oefenen, zonder elkaar weg te zetten of los te laten. We willen geen ruzie over verschillen, maar een gedeeld aanknopingspunt vinden. Bouwstenen willen we plaatsen.



We bouwen het samen in de samenleving opnieuw op, met individuele betekenis als bouwsteen. We betreden, als ijsmeesters, stap voor stap nieuwe grond, onderling afstemmend welke beweging mogelijk is. We bouwen nog even niet voor de eeuwigheid, experimenteren binnen de vrije ruimte.
De holistieke benadering gaat de komende jaren vooral om de uitwisseling van gedachtegoed. Elk bouwoverleg heeft als uitgangspunt dat we gezamenlijk willen en kunnen bouwen. We wonen het gesprek niet bij als vertegenwoordiger van een groep of gedachte, maar als bouwsteen, elk met een deel van het wetenschappelijke, professionele of publieke weten.
Belangrijke voorwaarde voor een bouwoverleg is het loslaten van het zekere weten.
Niemand heeft het definitieve antwoord op de vragen die voor ons liggen. Door middel van zelfonderzoek en gezamenlijke exploratie komen we dichter bij een voorlopig – en gedeeld – antwoord. Kunnen we als burger, als consument en als mens, vanuit autonomie, met onze unieke competentie, verbinding maken met elkaar?
Ons kantoor, onze levensloop, onze samenleving, ze worden flexibeler van opzet, en kunnen dat ook worden, zolang we grip op onze eigen kern hebben en het geheel in ogenschouw durven nemen. Wat ons bindt is de wens verbinding te maken.

In 2016 gaan we vanuit persoonlijke betekenis het gesprek aan. Niet om te winnen, maar om het nieuwe in onze samenleving te interpreteren en implementeren.

We krijgen grip door begrip.
2016 wordt het jaar van het Bouwgesprek.

Artikel: TrendRede – 2016 wordt het jaar van het Bouwgesprek.

Bubbel

Ruim 2,5 jaar geleden trok een optreden van ene Eli Pariser op een TED-bijeenkomst veel bekijks en aandacht. Hij sprak over bubbels. Internet bubbels. Waarin we allemaal terecht kunnen komen. Tenzij we ons bewust zijn van dat gevaar. Sinds die tijd is zijn oproep alleen maar urgenter geworden. Iedereen die ‘iets’ op internet doet loopt het levensgrote gevaar alleen die informatie te vinden die bij jouw levensstijl past. Brokken informatie die daar haaks op staan worden door ‘slimme’ algoritmes van je weggehouden. Wat leidt tot een krant waarin dagelijks alleen onderwerpen staan die bij je (vermeende) leefstijl en ideeën aansluiten. In zijn boek (The filter bubble : what the internet is hiding from you) werkt hij deze hypothese verder uit. En schuwt grote woorden niet. Deze filter bubbels ondermijnen op termijn in zijn ogen zelfs het democratisch proces.

http://embed.ted.com/talks/eli_pariser_beware_online_filter_bubbles.html

Klik hier voor een artikel over dit praatje, zijn boek, de vraag wie er in control is en de rol van een Openbare Bibliotheek (De internet bubbel).

Burgerschap

Our challenges may be new.
The instruments with which we meet them may be new.
But those values upon which our success depends — hard work and honesty, courage and fair play, tolerance and curiosity, loyalty and patriotism — these things are old.
These things are true.
They have been the quiet force of progress throughout our history.
What is demanded then is a return to these truths.
What is required of us now is a new era of responsibility — a recognition, on the part of every American, that we have duties to ourselves, our nation, and the world, duties that we do not grudgingly accept but rather seize gladly, firm in the knowledge that there is nothing so satisfying to the spirit, so defining of our character, than giving our all to a difficult task.

This is the price and the promise of citizenship.

Op dinsdag 20 januari 2009 hield Barack Obama zijn inauguratietoespraak.

Klik hier voor de inauguratie toespraak (20-1-2009).
Klik hier voor een artikel over deze toespraak en een liedje van Bob Dylan.

Corvette

Een Corvette moet rood zijn. Klein en kittig. Little red Corvette. Zo’n autootje hoort bij een rijke man, die nergens op hoeft te letten. Kan laten en doen wat hij wil. De Amerikaanse singer-songwriter Sam Baker voert zo’n man op in het liedje Odessa van zijn (beste en) tweede cd: Pretty world. Een rijke stinkerd die geboren werd  in een rijk gezin. Zijn vader deed iets in de olie, die jaar na jaar werd opgepompt. Toen hij rijk stierf had hij feitelijk zijn hele leven niets substantieels gedaan. Een zinloos leven. Temeer daar hij op zeker moment met zijn Corvette een vrouw dood reed. De enige vrouw waarmee hij had willen trouwen. Hij bleef haar zijn hele leven herinneren (Her face was blood and diamonds, he remembers her that way).

Een liedje voor deze tijd?
De man uit Odessa lijkt op ons allen in het rijke Westen. Iedereen die hier woont is als het ware die man. De meesten van ons zijn opgegroeid in een periode van vrede en welvaart. Een plaats waarin het ons aan niets ontbrak. We moesten er wel voor werken – dat wel. Maar iedereen die na WWII is opgegroeid leeft in relatieve welvaart. Zeker vergeleken met anderen in bijvoorbeeld Afrika of Azië.

Ons speeltje – onze Corvette – is onze levensstijl. Die is zo exuberant, zo uitbundig dat we daarmee planeet Aarde bedreigen. Het is het verhaal van Jan Juffermans dat als we onze levensstijl niet aanpassen we twee tot drie aardes nodig hebben om aan alle behoeften kunnen voldoen. Niemand is daar doelbewust mee bezig maar het gevolg van ons uitbundig consumptiegedrag is wel dat grondstoffen opraken, veel soorten uitsterven en we daardoor wellicht het klimaat veranderen. Met vervelende gevolgen. Een proces dat in een turbostand door zal gaan als voormalige ontwikkelingslanden hetzelfde consumptiegedrag gaan vertonen. Hetgeen momenteel volop aan de gang is in China, India of Brazilië. Er zijn ontelbare signalen die er op wijzen dat ons rijgedrag verkeerd is, maar het is o zo aanlokkelijk om in die Corvette te blijven doorsjezen.

Klik hier voor een lang artikel over deze auto en onze levensstijl.

Creativiteit

Sir Ken Robinson behoeft waarschijnlijk weinig introductie. Hij is een beroemd persoon geworden. Door een praatje van bijna twintig minuten. Dat hij in februari 2006 hield. Voor TED. Toen TED nog niet zo veel voorstelde. Niet qua inhoud, maar bereik. Inmiddels is dat heel anders. TED heeft zich als een epidemie (positief bedoeld!) over de aardbol uitgestrekt. Er zijn vele spin offs. Of alternatieven die er op lijken. Onlangs startte in Nederland bijvoorbeeld de Universiteit van Nederland.

Sir Ken Robinson is niet verantwoordelijk voor deze golf. Maar hij heeft door zijn optreden in 2006 de kracht van een spreker op een podium laten zien. Waar mensen graag naar willen kijken. Luisteren. Als het tenminste een boeiend verhaal is. En de spreker kan … spreken. Dat is niet iedereen gegeven. Er staan vele voorbeelden op het net.

Creativiteit
Sir Ken Robinson sprak in 2006 over schoolsystemen die kinderen van alles leren; maar ze niet creatiever maakt. Integendeel, en dat is zijn centrale punt, scholen maken kinderen minder creatief. Als ze als peuter het systeem binnenkomen zijn ze highly creatief. En in groep 8 hebben we het er uit-geleerd (unlearned).

Een definitie
Iedereen die sir Ken Robinson volgt en hem op andere plekken tegenkomt zal zijn definitie van creativiteit inmiddels wel kennen: Creativity is the process of having orginal ideas, that have value.
Het stukje ná de komma staat er niet voor niets. Het Ministerie van Silly walks (voorgedaan door John Cleese in Monty Python, in 1970) is een perfecte illustratie van deze definitie. Een zeer origineel idee, echter zonder waarde voor de samenleving.

How schools kill creativity (19.861.245 views op 2-11-2013)

http://embed.ted.com/talks/ken_robinson_says_schools_kill_creativity.html

Klik hier voor een artikel uit februari 2012: Samenwerking in de 21e eeuw

Cruiseschip

The world’s countries no longer resemble “a flotilla of more than 100 seperate boats”, rather, “they all live in 193 seperate cabins on the same boat”.

In het Engelse tijdschrift The Economist werd in februari een recensie geplaatst van het toen nog niet vertaalde nieuwste boek van de diplomaat en wetenschapper Kishore Mahbubani. Inmiddels is dat verschenen onder de titel Naar éen wereld : een nieuwe mondiale werkelijkheid. Het boek is een lang pleidooi om onze mondiale problemen op een meer mondiale schaal te gaan oplossen. Om dat duidelijk te maken haalt hij enkele keren het beeld aan van een schip. Een cruiseschip. Met 193 cabines. Elke cabine stelt een land voor. Met een eigen kapitein en bemanning. Stel dat die Titanic dreigt te zinken. Wat is dan wijsheid? Dat elke bemanning haar eigen hut probeert te redden? Of wellicht dat alle kapiteins gaan samenwerken om ‘hun’ Titanic drijvend te houden.

Column van Kishore Mahbubani: Keeping the ship on course (in The World Today, december 2012/januari 2013)

Floating hope, is een artikel uit februari 2013 over dit boek.

Drifting

They think we’re driving, I know we’re drifting

Deze regels komen uit het liedje Idlewild van de Amerikaanse singer-songwriter Gretchen Peters. Dit nummer staat op haar beste cd (tot nu toe): Hello cruel world.
Hoofdpersoon in dat liedje is een jong meisje (Gretchen?) dat achter in een auto zit; haar ouders denken dat ze slaapt, maar niets is minder waar. Ze registreert wat er voor in de auto plaats vindt. Daar steggelen haar ouders en op de radio wordt gerept van een grote gebeurtenis. Jaren later herinnert ze zich dit autoritje en blaast het op tot iets groots. Een kantelmoment. Dat velen die toen leefden zich nu nog herinneren. De dag dat John F. Kennedy op 22 november 1963 in Dallas werd vermoord.

Oók kwam dat jonge meisje er toen al achter dat haar ouders niet bij elkaar pasten en uit elkaar zouden gaan. De cruciale zin uit dit liedje is: they think we’re driving, (maar) I know we’re drifting. Of anders geformuleerd: de meeste mensen denken dat ze aan het stuur staan. Bepalen wat er gebeurt. Welke kant een auto heenrijdt, of dat ze rationeel beslissingen nemen. Maar dat kleine meisje ervoer op dat moment (die 22e november) al dat ‘de mens’ niet in control is. Nee, dat we geleid worden door onze emoties, innerlijk, onbewuste of hoe je ook wil noemen. We gaan met ons zelf op de loop. Vertonen meestal gedrag dat haaks staat op wat een mens doet die rationeel handelt.

Deze twee regels pakken perfect alle boeken samen die de afgelopen vijf jaar zijn verschenen waarin wetenschapsjournalisten en/of onderzoekers proberen uit te leggen dat we als mens meestal niet in control zijn. Integendeel. Meestal heeft Systeem 1 (Kahneman) , ons onbewuste (Dijksterhuis) of ons brein (Swaab) het voor het zeggen en hobbelt ons rationele deel er achter aan. Ontluisterend?
Het is maar net hoe je met deze informatie wenst om te gaan. Aanvaarden dat het zo is, en er het beste van proberen te maken? Of, (blijven) ontkennen dat ‘de mens’ zo in elkaar zit, en in de gelukkige waan blijven leven dat je als mens wél in control bent. Feitelijk doet het er niet zo veel toe. Iedereen die even over de regels van Gretchen Peters nadenkt zal toe moeten geven dat het in de praktijk meestal zo is. En dat zo’n meisje van een jaar of zes het nog niet zo slecht heeft gezien.

Klik hier voor een ander artikel over dit liedje in relatie tot andere zaken (op het blog Who’s in control?)
Klik hier voor een boekenlijst over dit onderwerp.

Eenzaamheid

Af en toe is eén woord genoeg om iets uit te leggen. Zo’n moment deed zich voor tijdens de eerste uitzending van Brands Boeken in het seizoen 2012-2013. Toen schoof de Belgische psychiater Paul Verhaeghe aan om te komen praten over zijn recent verschenen boek Identiteit. Wim Brands stelde de vraag of hij in één zin kon uitleggen waarover dat boek ging. Wat in zijn ogen het grootste maatschappelijke probleem in onze samenleving is. Of beter, voegde hij toe: kunt u het in één woord samenvatten. Dat kon Paul Verhaeghe.

Eenzaamheid.

Er zijn circa 1,5 miljoen mensen die eenzaam zijn.  We willen dat uiteraard niet, maar we zijn op allerlei manieren onbedoeld hard bezig om het aantal eenzame mensen nóg groter te maken. Het boek is in België en Nederland uitgegroeid tot een kleine bestseller. Wordt vaak geciteerd. Verhaeghe zet zeer grote vraagtekens bij het neoliberale model.

Ford

Een weddenschap. Het zit er dik in dat de komende jaren, door verschillende mensen op uiteenlopende plekken de naam Ford zal worden genoemd.
Henry Ford. De grote man van de gelijknamige autofabriek in Detroit. De man die op zeker moment inzag dat zijn omzet alleen kon groeien – écht groeien – als gewone mensen in staat waren ook een T-Fordje te kopen. Maar daarvoor heb je inkomen (wages) nodig. Niet alleen om te kunnen overleven (de basisbehoeften). Nee, meer om ‘leuke’ dingen te kunnen aankopen. Klik hier voor een artikel (Henry Ford’s tragically forgotten insight).

What good is industry if it be so unskillfully managed as not to return a living to everyone concerned? No question is more important than that of wages — most of the people of the country live on wages. The scale of their living — the rate of their wages — determines the prosperity of the country.

If we can distribute high wages, then that money is going to be spent and it will serve to make storekeepers and distributors and manufacturers and workers in other lines more prosperous and their prosperity will be reflected in our sales. Country-wide high wages spell country-wide prosperity, provided, however, the higher wages are paid for higher production.

The kind of workman who gives the business the best that is in him is the best kind of workman a business can have. …[I]f a man feels that his day’s work is not only supplying his basic need, but is also giving him a margin of comfort and enabling him to give his boys and girls their opportunity and his wife some pleasure in life, then his job looks good to him and he is free to give it of his best. This is a good thing for him and a good thing for the business.

Robots en de afname van betaald werk
De komende jaren zullen op de meest uiteenlopende en onverwachte plekken in de samenleving robots – of beter: zelflerende systemen – opduiken. Die betaald werk overbodig zullen maken. Indien de theorie van Joseph Schumpeter (creatieve destructie) dit keer niet opgaat (dat door technologische ontwikkelingen werkloos geworden mensen ander werk gaan doen), dan zitten we als samenleving en de opvolgers van Ford met een groot probleem. Wie gaat hun product of dienst afnemen? Niet langer de middenklasse, die nu nog voldoende omvangrijk en koopkrachtig is.

Een debat dat in de kinderschoenen staat
Onlangs schreef Rutger Bregman op De Correspondent een artikel over een wereld waarin robots zullen zorgen voor massawerkloosheid. Hij noemt in De race tegen de klok circa 50 procent in de komende twintig jaar. Een Amerikaans publicist (Kevin Kelly) noemt in zijn artikel Better than humans: why robots will -and must – take our jobs een getal van zeventig procent. Volstrekt ondenkbaar voor velen. Zeker voor politici die nog steeds geloven dat we na ‘de crisis’ terug zullen keren naar een tijd zoals we die hadden in de jaren negentig en de beginjaren van de 21e eeuw. Een tijd van bijna volledige werkgelegenheid met veel koopkrachtige burgers. Voor het gemak vergeten we dan (even) dat de aarde dat (ook) niet zou trekken. Klik hier voor een ander artikel.

De Wet van Moore
Helaas is (voor die politici) sinds de crisis van 2007 de Wet van Moore geldig gebleven, waardoor er elke 18 maanden snellere chips komen voor hetzelfde bedrag. Chips die overal ingebouwd worden. Software die steeds beter wordt en ‘dingen’ kan regelen. Deze autonome (niet te stoppen) (Kevin Kelly!) ontwikkeling zorgt er voor dat op dit moment al enkele zelflerende systemen binnen onze samenleving actief zijn. Klik hier voor een Tegenlicht uitzending over de manier waarop dit soort systemen nu al actief zijn op de beurs.

Waarom zal Ford worden aangehaald, genoemd?
Hij wist dat een bedrijf alleen kan floreren als consumenten genoeg geld in hun zak hebben om spullen te kunnen aankopen. Valt daar inkomen weg, dan heeft niet alleen de persoon in kwestie een probleem maar uiteindelijk ook het bedrijfsleven. En de overheid. Belastinginkomsten vallen terug. Er zijn steeds meer mensen die in leven moeten worden gehouden.

De Skidelsky’s
In 2013 verscheen de vertaling van een invloedrijk boek van vader en zoon Skidelsky: Hoeveel is genoeg? Daarin stond centraal een artikel van de Engelse econoom John Maynard Keynes. Die voorzag midden in de Grote Depressie een tijd waarin we als mens nog maar drie uur per dag zouden hoeven te werken. Hij dacht aan 2030. Maar, stellen de Skidelsky’s, anno 2013 zijn we nog niet zo ver. Maar door de komst van die zelflerende systemen (zeg: robots) zouden we het nog kunnen halen. Over vijftien jaar werken we gemiddeld nog maar drie uur per dag.
Moeten we nog wel een klein probleempje oplossen! Hoe zorgen we ervoor dat we allemaal een inkomen hebben om de Fords van die tijd draaiende te kunnen houden. Dat is andere koek als minister van financiën Dijsselbloem. Die onlangs in Spanje de burgers opriep harder en langer te gaan werken. Een land waar – zoals wordt beweerd – de helft van de jongeren werkloos thuis zit. Of onze pensioenleeftijd blijven verhogen.

http://www.youtube.com/embed/BLqN8mj17hU

Go

Het motto van Seth Godin. Een kreet die je steeds vaker in andere bewoordingen tegenkomt. Daan Roosegaarde: Iedereen kan maar wat roepen, maar meedoen, ho maar. Flikker op met je mening, kom met een voorstel. Wat gaan we DOEN? Roosegaarde citeert Marshall McLuhan: ‘There are no passengers on Spaceship Earth. We are all crew.’ Klik hier voor een artikel over deze jongeman.

Gokkast

In het centrum van mijn tekening staat een gokkast. Daaruit blijkt meteen al dat de modernistische maatschappij het karakter van een casino heeft.  Het gaat maar om één ding: met zo weinig mogelijk kosten een zo groot mogelijke hoeveelheid geld in de wacht te slepen.

Het lijkt wel een perpetuum mobile, zo’n apparaat dat eeuwig door kan draaien op een minieme hoeveelheid energie. Eeuwenlang hebben de knapste geleerden geprobeerd om op die manier, uit het niets, energie te produceren. Maar helaas, inmiddels is de eerste hoofdwet van de thermodynamica tussenbeide gekomen. Daaruit volgt dat het hele modernisme gebaseerd is op een bijgeloof, namelijk dat je geld, of liever waarde, kunt maken uit niets.

Die wolk stelt het dominante, modernistische wereldbeeld voor. Daarmee bedoel ik de geestelijke oriëntatie die ervoor zorgt dat het bijgeloof in brede kring wordt geaccepteerd.

Het antwoord is dat zich een verborgen waardebron in de gokkast bevindt waaruit de hele machinerie kan putten. Die bron is de aarde, want die levert de energie, de grondstoffen, het water, de lucht, de levende have, de ondergrond en het milieu waarvan de hele modernistische onderneming afhankelijk is. En de eigenaar? Dat is de gokkast zelf, de modernistische civilisatie met heel haar organisatie, machtsstructuur en wereldbeeld. Het modernisme eigent zich de aarde toe, zuigt hem leeg om zelf almaar verder op te kunnen zwellen. Wat er van onze planeet overblijft, is een zielige globe van papier-maché, gips en drukinkt. Op de tekening is zelfs geen planeet meer te zien. Waarschijnlijk hebben ze de globe veilig opgeborgen in de gokkast.

Toelichting
Bovenstaande zinnen komen uit een artikel van Peter Westbroek in de Groene Amsterdammer van 10 oktober 2013. Het is feitelijk een bewerking van een nieuw hoofdstuk uit zijn boek De ontdekking van de aarde : het grote verhaal van een kleine planeet. Klik hier voor een (lang) artikel over dit artikel, boek en zaken die daarmee samenhangen.

Humans

Real humans

Äkta människor (Echte mensen) is een Zweedse sciencefictionserie. Die in het najaar van 2013 door de VPRO werd uitgezonden onder de Engelse titel Real humans.

Toeval bestaat niet. Dat wil zeggen. Sommige ontwikkelingen hangen in de lucht en komen samen. In deze 10-delige serie leven mensen in een niet nader aangeduide toekomst samen met zogenaamde hubots. Robots die mensen overal in het dagelijks leven helpen. Het zijn overduidelijk slimme wezens. Ze kunnen veel meer als lassen of het gras maaien. Nee, het zijn – zoals onlangs de Nederlandse psycholoog en informaticus Henny van der Pluijm aangaf – zelflerende robots. Die zodanig geprogrammeerd en gemaakt zijn dat ze in staat zijn zich aan veranderende situaties aan te passen.

Science fiction?
Uiteraard is het science fiction. Het is nog niet zo ver. De real humans uit deze serie bestaan nog niet. Alleen in de gedachten van de scenaristen én onderzoekers die bezig zijn met kunstmatige intelligentie. Toch staan we volgens insiders aan de vooravond van de komst van zelflerende robots én systemen die zelfstandig besluiten kunnen nemen. In sommige sectoren zijn ze al actief, maar dat is onzichtbaar voor de gemiddelde burger. Grote banken werken al met computersystemen die zelfstandig, op basis van (heel erg veel) input besluiten om aandelen wel of niet te verkopen.

Een zekere Marcel Heerink formuleerde het onlangs in zijn boek als volgt:
Het gaat gebeuren, mensen. U vroeg zich af waar die robots bleven, nou, u zult het weten. Alle mogelijkheden van robots stijgen in een tempo dat vergelijkbaar is met de stijging van het aantal MB’s van een USB-stick in de afgelopen jaren. Dat betekent niet dat we praten over tien jaar of vijf jaar, maar over drie jaar. Dan domineren robots onze samenleving.
Ach, het ging met computers ook ineens heel snel. En ook met internet. En uiteindelijk met mobiele telefoons. En tablets. Hoeveel tablets zag u drie jaar geleden om u heen? En nu?
Dus waarom niet?
Kortom, zet u schrap.

Rechten en plichten voor robots
Dat is de titel van het boek van Henny van der Pluijm. Met als ondertitel: Burger ze in nu het nog kan!.
Het klinkt onwaarschijnlijk. Flauwekul. De ver van ons bed show, maar Van der Pluijm maakt aannemelijk dat we als samenleving onze wetten zullen moeten gaan aanpassen. Omdat er door de komst van deze real humans situaties zullen ontstaan waarin de huidige wetten niet voorzien.

Artikel: Boude bewering – Het gaat gebeuren, mensen. U vroeg zich af waar die robots bleven, nou, u zult het weten. (juli 2013)

Op zondag 17 november spreekt Henny van der Pluijm in de reeks Oefenen voor een andere tijd

Kantelaars

Vorkhefchauffeurs weten al heel lang wat een kantelaar is. Mensen die zich op andere manieren door het leven voortbewegen en wel eens naar Tegenlicht kijken en/of opiniërende artikelen in kranten of tijdschriften lezen denken de laatste tijd aan iets anders. Aan mensen die in staat zijn een bepaalde club mensen een andere richting in te laten bewegen. Het kan binnen een branche zijn, een regio, ja zelfs een hele samenleving. De Rotterdamse hoogleraar transitiekunde Jan Rotmans is dé man die dit begrip heeft gemunt. In april 2013 werd hij in een Tegenlicht-uitzending aan het woord gelaten. Daarin liet hij mensen vertellen over de omgeving waarin zij bezig waren (of zijn) de bakens drastisch te verzetten. Hij riep op zeker moment uit dat hij (slechts) vijf van zo’n kantelaars nodig heeft om heel Nederland op de schop te nemen. Klik hier voor een artikel over Rotmans en het boek waarin hij zijn visie neerlegt (In het oog van de orkaan : Nederland in transitie).

Klein

Veranderingen beginnen altijd met mensen die -om met Stéphane Hessel te spreken – op zeker moment tot de conclusie komen dat ‘iets’ niet deugt. Die zich herkennen in de titel van een van zijn boekjes: Doe er iets aan! Ze nemen een standpunt in en proberen dat naar voren te brengen. Ze starten een debat op. Of gaan ‘iets’ doen. De laatste maanden zie je dat verschillende mensen vanuit verschillende achtergronden en op uiteenlopende platforms een debat willen opstarten over het nut van reclame in onze westerse wereld. Het meest uitgesproken is de econoom Henk van Tuinen die in zijn onlangs verschenen Ons land kan menselijker : naar een economie die de samenleving verbetert de instelling van een ‘Ontplooiingsfonds’ bepleit, als tegenwicht tegen de alom aanwezige macht van de reclame, marketing en pr-wereld. Anderen zijn o.a. ‘de’ Skidelsky’s en Rutger Bregman.

Maar?
Maar af en toe komen reclame-uitingen voorbij waar je als burger een goed gevoel aan over houdt. Alhoewel, dat dachten we als burgers enkele jaren geleden ook over de Rabo-bank commercials (remember Jochem de Bruin?). Maar in de nazit van Zomergast Daan Rosoegaarde (op 1 september 2013) kocht een andere bank bijna twee minuten zendtijd bij de Ster. Een lange commercial. Mag wat kosten. Maar wel goed gepositioneerd. Op dat tijdstip zaten waarschijnlijk mensen voor de buis die ontvankelijk zouden kunnen zijn voor de boodschap van die reclamefilm.

Klein. Het nieuwe groot
Het filmpje is in wezen een lang uitgesponnen mission statement van die bewuste bank. Hoe kijken ze naar de wereld, wat voor trends zien ze en hoe wil die bank daar in mee gaan. Het filmpje trok ook de aandacht omdat hier op een prachtige manier het jaarthema Oefenen voor een andere tijd in beeld wordt gebracht. Kern van het filmpje én de notie achter Oefenen voor een andere tijd is dat de veranderingen die op ons afkomen vooral van onderaf zullen komen. De tijd waarin een hoofdkantoor, de baas of de regering met zinvolle veranderingen kwam lijkt voorbij. Overal zijn in de samenleving mensen binnen hun eigen omgeving bezig ‘iets’ anders te proberen. En alles wat aanslaat of succesvol is, zou groter kunnen worden.
Klein. Het nieuwe groot.

Klik hier voor een ander artikel over dit filmpje

http://www.youtube.com/embed/PV8qKJDt6EI

Legostenen

Onlangs vierde het Amerikaanse blog Brain Pickings haar zevenjarig bestaan. Maria Popova – samenstelster en driving force achter dat blog – stond daar in het artikel Happy Birthday, Brain Pickings: 7 Things I Learned in 7 Years of Reading, Writing, and Living bij stil.

In een ander artikel probeert ze te formuleren waar Brain Pickings voor staat. Centraal staat bij haar de notie dat in een tijd waarin mensen geacht worden creatief te zijn het ERG belangrijk is veel ‘ervaringen’ op te doen. Die je vervolgens zodanig weet te combineren dat iets nieuws kan ontstaan. Om dat duidelijk te maken heeft ze het over legostenen. Het hele citaat is als volgt:

The core ethos behind Brain Pickings is that creativity is a combinatorial force: It’s our ability to tap into the mental pool of resources — ideas, insights, knowledge, inspiration — that we’ve accumulated over the years just by being present and alive and awake to the world, and to combine them in extraordinary new ways. In order for us to truly create and contribute to culture, we have to be able to connect countless dots, to cross-pollinate ideas from a wealth of disciplines, to combine and recombine these ideas and build new ideas — like LEGOs. The more of these building blocks we have, and the more diverse their shapes and colors, the more interesting our creations will be.

Klik hier voor een artikel over dit citaat (Lego – The more of these building blocks we have, and the more diverse their shapes and colors, the more interesting our creations will be).

Occupy

Tijdens een lezing in de bibliotheek van Veghel betrok trendpsycholoog (en initiator van de Trendrede) Tom Kniesmeijer in november 2013 het verrassende standpunt dat de Occupy-beweging wél degelijk zinvol en invloedrijk was en is. Niet in de betekenis dat alle Occupy-kampementen over de hele wereld veel hebben veranderd. Integendeel. Het is weer business als usual. Maar Occupy zal in zijn ogen later in de geschiedenisboeken terechtkomen. Zoals Provo in Amsterdam. Of de Dolle Mina’s. Die in hun tijd even actief waren, maar toen ook niet veel veranderingen konden afdwingen. Het waren toen en nu (Provo en Occupy) kleine groepen. Een handjevol mensen die zich boos maakten. Zich afzetten tegen de heersende moraal.
Geen goed uitgewerkt alternatief hadden, maar vooral wilden laten merken dat ze het met sommige zaken in hun tijd en land niet eens waren. Je kunt dit soort bewegingen zien als clubs die een zaadje (van ongenoegen) planten, kort leven en opbranden en niet meer bestaan als anderen op hun gedachtegoed voortborduren én er wel in slagen substantiële veranderingen in een samenleving voor elkaar weten te krijgen.

Maar later, aldus Tom Kniesmeijer, zullen ze door historici en andere duiders van de tijdgeest uitgeroepen worden als tribes die verantwoordelijk waren voor het aansteken van het lontje dat leidde tot veranderingen.

In het najaar van 2011 maakte de Amerikaanse kunstenares Rachel Schragis een “tekening” van alle grieven die de New Yorkse Occupyers tijdens hun openbare bijeenkomsten naar voren brachten. Klik hier voor een lang artikel over dat pamflet (met een transcriptie van alle grievances) (of “facts”) (Let these facts be known)

Onwetendheid

In de nazomer van 2011 verscheen van stand-up comedian Raoul HeertjeMark Rutte is lesbisch. Een vlot geschreven, af en toe hilarisch boek waarin hij ingaat op de mediawereld waarin we terecht zijn gekomen en waarvan hij als Bekende Nederlander deel uitmaakt. Om Raoul Heertje over te halen om voor een ‘lezing’ naar Oss af te reizen moesten we iets bijzonders bedenken. Raoul ging in op ons voorstel om hem op een zondagmiddag in december van dat jaar fragmenten voor te leggen, waarop hij zou reageren. Fragmenten die op een bepaalde manier aansloten bij zijn boek en het jaarthema van dat seizoen: Who’s in control?
Iedereen die een beetje de mediawereld volgt weet dat je als consument niet in control bent. Integendeel je wordt doorlopend belazerd. Bijna alles is geregisseerd en redacties zijn vaak (altijd?) bewust bezig je bepaalde boodschappen door de strot te dringen. Zie: DWDD, P&W, ja zelfs Buitenhof maakt van tevoren afspraken met gasten over welke vragen ze wel of niet zullen krijgen.

Die middag lieten we een liedje horen. Van Rodney Crowell. Maar Raoul Heertje weigerde er op in te gaan. Hij vond het niets. Sloot niet aan bij zijn muzikale smaak. Was er allergisch voor, waardoor hij ook niet naar de tekst had geluisterd. Terwijl het daar juist over ging. Een liedje over onwetendheid. Mensen die er bewust voor kiezen om niet te willen weten. Die er geen moeite voor willen doen. Niet uit onkunde, nee, doelbewust feiten of informatie willen negeren. Dat kan, maar is op termijn vervelend voor henzelf. En de samenleving. Zeker als het gaat over de grote onderwerpen van onze tijd en samenleving.

Ignorance is the enemy
Is een liedje van Rodney Crowell. Uit 2005. Van de cd The outsider. Een liedje waaraan twee bijzondere artiesten deelnemen. Bewust gekozen vanwege de zeggingskracht van hun stem: John Prine en Emmylou Harris. De titel van dit liedje zou het motto voor een Openbare Bibliotheek kunnen zijn. Waartoe is een bieb op aarde? Om eraan bij te dragen dat onwetendheid minder wordt, afneemt. Hoe? Op duizenden manieren.

Ignorance is the enemy
Oh mother oh father in our time of fear
Grant us the wisdom your message for to hear
Send down your angel band to fill your hearts with power
Oh mother oh father in our darkest hour

Ignorance is the enemy and it fills your head with lies
It’s the kind of bliss that can make you miss the very truth before your eyes
It’s not who’s right or wrong weak or strong black or white you see

Ignorance is the enemy and it’s keeping you from me
Forgive me all my pettiness forgive me all my greed
Forgive me for I know not how to live this life I lead

Ignorance is the enemy lets set the record straight
If history must repeat itself why worry while you wait
It’s a perfect blue and beautiful world you treat with such disdain

Ignorance is the enemy / It can only bring you pain
Forgive me all my vanity forgive me my conceit
Forgive me when I’m crawling like a beggar at your feet

Ignorance is the enemy and it wields a mighty sword
It can cut you down in a blaze of glory it can nail you to a board
If mercy and compassion only had a chance
It could fill these holes you’ve dug
But ignorance is the enemy and it’s working like a drug

Oh mother oh father in our time of fear
Grant us the wisdom your message for to hear
Send down your angel band to fill your hearts with power
Oh mother oh father in our darkest hour

The outsider (Columbia 2005)

Klik hier voor een ander artikel over dit nummer.

Overview

Op zondag 1 september 2013 was Daan Roosegaarde de laatste Zomergast. Hij sloot zijn avond af met een lang fragment uit een korte film. Daarin worden mensen aan het woord gelaten die geraakt zijn of worden door het beeld dat de bemanning van de Apollo 8-missie voor het eerst zag: de opkomende aarde boven de dorre maan. Rond kerstmis 1968 draaide een astronaut aan boord van de Apollo-capsule op zeker moment de camera – die op de maan was gericht – om. En kwam de blauwe aarde in beeld. In een gitzwart universum lag een kleine, fragiele planeet met talloze kleuren, vormen en sferen. Van dat moment is ook een foto gemaakt die bekend is geworden als Earthrise.

In de film – die Daan Roosegaarde gedeeltelijk liet zien  – komen verschillende mensen aan het woord die nog steeds vol ontzag over dat beeld.praten. Het was voor hen én de mensheid een kantelpunt. Voor het eerst zagen aardbewoners zichzelf van buitenaf. En moesten tot de conclusie komen dat onze aarde aan de ene kant erg groot is, maar aan de andere kant (vanaf een verre afstand bezien) erg kwetsbaar. En zij realiseerden en realiseren zich door dit beeld dat we als mensheid maar één aarde hebben. Dat we het hiermee moeten doen.
Die documentaire heeft als titel Overview. Een prachtige titel: vanuit een heel erg hoge positie heb je een totaalbeeld over alles. Waardoor je een beter inzicht hebt of krijgt in onze wereld. Hoe die in elkaar zit. En vooral dat je eigen kleine beslommeringen redelijk triviaal zijn bezien in het licht van die kleine aarde in dat ontzaglijk grote heelal.

Overview slaat ook nog op iets anders. De notie dat je als mens bijna altijd op basis van onvolledige data of informatie beslissingen neemt.Stelling inneemt. En iedereen die zich dat realiseert zal tot de conclusie (moeten?) komen dan het zinvol is om je eigen overview breder te maken. Je zult nooit volledig geïnformeerd kunnen zijn, maar het is belangrijk om je daarvan bewust te zijn.

Iedereen die zich bewust is van deze twee aspecten van Overview staat anders in het leven. Ietwat bescheidener. En blijft bezig om zich breed (vooral dat) te oriënteren. Kijken buiten je eigen specialisme of tak van ‘sport’.

Klik hier voor een artikel over Daan Roosegaarde en Overview  en hier voor een ander artikel over Overview in relatie tot geoloog Peter Westbroek die een heel boek ‘ophing” aan Earthrise en de betekenis daarvan van ‘de mens’ in relatie tot onze mondiale problemen.


http://player.vimeo.com/video/55073825?badge=0
OVERVIEW from Planetary Collective on Vimeo.

Raam van Overton

Op kerstavond 2015 verscheen op De Correspondent een artikel van Rutger Bregman waarin het Overton Window naar voren werd gebracht. Deze manier om naar de wereld te kijken die bedacht is door ene Joseph P. Overton (1960-2003). Een Amerikaans politicoloog die het inzicht lanceerde dat er in een samenleving altijd thema’s zijn waar de mensen het niet over eens zijn. Waarover gesproken wordt. Vaak zijn het het ideeën waar mensen in een bepaalde omgeving en tijd aan moeten wennen. De meeste mensen staan er meestal niet voor open. Sterker: vaker wijst men zoiets pertinent af. ‘Dat kan niet!” Of “Dat mag niet! 

In de praktijk zie je vervolgens dat er na kortere of langere tijd toch anders tegenaan gekeken wordt. En vaak kan men zich tientallen jaren later  amper meer voorstellen dat de mensen van toen er heel anders over dachten. Dit Raam van Overton kun je leggen over zaken die tot het verre leden behoren (slavernij, vrouwenkiesrecht), het iets recentere verleden (krakers als vrije jongens) en op thema’s die nu (Zwarte Piet, het veranderende klimaat) of in de toekomst (basisinkomen, mogen robots mensen aannemen?) (gaan) spelen.

In het artikel van Rutger Bregman (Wie de wereld wil veranderen moet onredelijk, onrealistisch en onuitstaanbaar zijn) is een illustratie opgenomen  die perfect laat zien wat het Raam van Overton is. Niet alleen mooi en helder gedaan, maar vooral belangrijk is dat dit raam verticaal is getekend. En niet horizontaal, waardoor het meteen in het links-rechts-denkkader terecht komt.

Artikel: You can blow out a candle, but you can’t blow out a fire (december 2015)

Speedboot

Iedereen herkent het als je iemand een verhaal hoort vertellen, dat die persoon meerdere keren heeft verteld. Waardoor dat verhaal loopt. Goed in elkaar zit. Met een kop en staart. Kort en krachtig. Een statement. Waardoor je als toehoorder meteen weet wat hij of zij bedoelt. De Belgische psychiater Dirk de Wachter is zo’n man. Die je in 2013 op verschillende plaatsen op tv (en internet) zijn verhaal kon horen vertellen. Over die speedboot. Die in zijn verhaal een metafoor is voor onze huidige Westerse samenleving. Het verhaal van die speedboot is een korte, krachtige samenvatting van zijn boek Borderline times : het einde van de normaliteit.

Op 24 maart 2013 was hij te gast bij Wim Brands, bij diens wekelijkse Boekenprogramma. Klik hier voor een artikel over dat optreden.

Het citaat uit die uitzending
De samenleving lijkt een speedboot te zijn. Die steeds sneller vooruitgaat omdat de economische druk daar is. En wat men niet ziet is dat er steeds meer mensen uit de boot vallen. Letterlijk. Die dan door de psychiatrische reddingsboten worden opgevangen. En meer en meer mensen in de reddingsboten. En die psychiaters die roeien maar, met korte riempjes. En dan zegt men: Hoe komt het toch dat jullie deze mensen niet onmiddellijk terug in die speedboot krijgen. Maar onze riempjes zijn zo kort. En de speedboot gaat altijd sneller.

Wat zegt de overheid dan, die reddingsboten raken te vol, het is te veel in de reddingsboten. Wij zullen nu zwemvesten leveren en voedselpakketten. Want het wordt te duur, het wordt te veel. En men bedenkt zich niet dat de vele mensen in de reddingsboten ook  te maken heeft met de snelheid van de speedboot.

Dus de efficiënte, meritocratische maatschappij creëert eigenlijk psychiatrie. Een veelheid aan psychiatrie. Waar men dan geen weg meer mee weet. Dan zegt men: Het is zoveel, zoveel miserie, zoveel psychiatrie. En dan wijst men naar de psychiater. Jullie kunnen dat niet oplossen. En ik wijs naar de wereld terug en ik zeg van laat ons toch eens kijken van waar het komt.

Het citroenpers-model maakt dat mensen niet meer kunnen volgen, dat ze teveel hebben, dat het niet meer gaat en dat de psychiaters dat niet onmiddellijk kunnen oplossen in een wereld die veel te snel gaat. ‘t is nogal evident.


http://www.youtube.com/embed/YzumSmL0e_c

Klik hier voor een ander artikel (Borderline times)

Staan

De Britse beeldhouwer Antony Gormley heeft iets met staande mensen. Over de hele wereld staan zijn beelden in de publieke ruimte opgesteld. Manshoge beelden. Op pleinen, parken. In zee. Of hoog op een gebouw. Overduidelijk mensen die staan. Die niet zo maar staan. Nee, zijn mensen staan ergens voor. Nemen positie in. “Wie doet me wat!” Kijk maar, ik sta hier en ben zomaar nog niet weg!

Deze mensen had wellicht Stéphane Hessel, de Franse diplomaat die in 2013 op 93-jarige leeftijd stierf, voor ogen toen hij in de laatste fase van zijn lange leven enkele korte boekjes publiceerde. Met aansprekende titels: Neem het niet!, Doe er iets aan! en De weg van de hoop. Boeken waarin hij de jongeren onder ons oproept stelling te nemen. Iets te doen aan zaken die in zijn ogen in onze huidige maatschappij scheef zijn gegroeid.

De Gormley-mannen figureren ook prominent in een filmpje over een aankomende directeuren die een eed afleggen om in hun beroepsleven integer te handelen. Overal duiken ze op.

In 2013 kwamen op een andere plek andere staande mensen naar voren. In Turkije. Mensen die zomaar stil gingen staan op een plein. Als protest. Ze deden niets, maar bleven stilstaan. Staan als daad van verzet. Klik hier voor een artikel over dit (tijdelijke?) fenomeen.

Slotopmerking
Antony Gormley heeft ook andere mensen gemaakt. In 2010 werd in de nabijheid van Enkhuizen aan het water een stalen beeld van circa 20 meter onthuld. Iedereen herkent er een poepende man in.

Stam

In 2008 verscheen van de Amerikaan Seth Godin zijn boekjeTribes : we need you to lead us. In 2009 verscheen de vertaling. Een oproep aan iedereen om als je ‘iets’ met je passie of deskundigheid wilt doen een stammetje te starten. Mensen om je heen verzamelen die in hetzelfde onderwerp geïnteresseerd zijn of daar meer van willen weten. Zich voor hetzelfde in willen zetten. Als je dat doet – zo’n stammetje opzetten – dan ben je uiteraard de leider, de voorman. Die volgelingen om zich heen gaat verzamelen. Later in het proces kunnen de rollen veranderen, maar in een tribe heb je altijd voorlopers en volgelingen. En een idee of onderwerp waarvoor de groep zich wil inzetten. Op de achterflap van de Nederlandse editie wordt het als volgt verwoordt:

Een tribe is een groep mensen die verbonden is met elkaar, een leider en een idee. Het zit in onze aard om aansluiting te zoeken bij een tribe – of deze groep nu ene religieuze, etnische, economische of zelfs muzikale (denk aan fanclubs) basis heeft.

Dankzij internet zijn veel geografische, economische en tijdsgrenzen verdwenen. Nieuwe tribes ontstaan en bestaande tribes groeien door blogs en sociale netwerken – groepen van tien of tien miljoen die bezorgd zijn over klimaatverandering, een politiek doel nastreven of helemaal gek zijn van de iPhone.

Wie gaat al deze tribes leiden?
Het web is fantastisch, maar het biedt geen leiderschap. Dat moet nog steeds van  individuen komen – mensen zoals jij die gepassioneerd zijn over iets. Iedereen die nu een verschil wil maken heeft de instrumenten tot zijn beschikking.


http://embed.ted.com/talks/seth_godin_on_the_tribes_we_lead.html

Stavast

Een collega die de jaren zeventig en tachtig bewust heeft meegemaakt dacht toen het begrip stavast werd genoemd meteen aan het Oud-Strijders Legioen van o.a. Prosper Ego. Een andere, die veel weet van kinderboeken, moest denken aan Johan Fabricius en zijn De scheepsjongens van Bontekoe, waarin de jeugdige hoofdpersonen zich als jongens van Stavast manifesteren.

En dat het nieuwe jaar jou, schipper, en ons allemaal en ook de koopman en ook de opperstuur, die… die aan je zijde zitten, voorspoed mag brengen, en dat, om ‘t nou maar eens voor de vuist weg te zeggen, schipper, dat we in ‘t nieuwe jaar geen ouwe koeien meer uit de sloot moeten halen en niet mieren over wat er dit jaar verkeerd is gebeurd; dat we wat voor mekaar over moeten hebben; dat we alle herrie vergeten en vergeven moeten: dat we kerels van stavast moeten zijn, van één zin en van één hart! Zie je, schipper, dát wens ik!’ ‘Zo hoor ik je graag spreken, vadertje,’ zei Bontekoe.

In september 2011 werd Stavast in een nieuwe context geplaatst. Door een groep mensen die redelijk in de gaten heeft hoe de tijdgeest, onze tijdgeest zich ontwikkelt. Sinds 2010 komen een tiental trendwatchers samen om na te denken over de grote trends in onze maatschappij. Aan het eind van deze sessie(s) schrijft initiator Tom Kniesmeijer dé TrendRede op. Die op de tweede dinsdag van september wordt voorgelezen en als pdf op het internet wordt geplaatst. Als een cadeautje voor het Nederlandse volk.

In de tweede TrendRede (van 2012) werd in september 2011 het begrip Burger van Stavast geïntroduceerd. Dat is een burger die zij zagen opkomen. Die her en der al bezig was. Om in zijn of haar omgeving ‘iets’ te gaan doen aan of tegen een bepaalde (negatieve) ontwikkeling. Bescheidenheid is een woord dat bij deze Burger van Stavast past, Hij of zij weet dat er iets moet veranderen, maar deze burger weet ook dat de tijd van grote idealen, gebaren voorbij is. Het heeft weinig zin om de hele wereld te (gaan) veranderen. Blijf realistisch en verander iets in de omgeving waar je zelf woont, werkt of leeft. Dat is al heel wat. Dé wereld kan en zul je niet kunnen veranderen. Maar je kunt wel lokaal in werk, buurt of familie het verschil maken. Althans, dat proberen. En  die trendwatchers zagen overal om zich heen mensen die daarmee bezig waren. Ze voerden in hun TrendRede 2012 een uitspraak van tien jaar eerder op, die haaks op de levenshouding van de Burger van Stavast staat (Pim Fortuyn’s quote: “Ik zeg wat ik denk, en doe wat ik zeg”). Deze Burger van Stavast heeft ook wel iets weg van de burger die de Franse diplomaat Stéphane Hessel toeroept “Doe er iets aan!“. Of Seth Godin die mensen voorhoudt: “Go, make something happen“.

Ruim twee later is die Burger van Stavast niet verdwenen. Integendeel, maar Tom Kniesmeijer gaf onlangs tijdens een spreekbeurt in de bibliotheek van Veghel aan dat de groep burgers die bezig zijn om lokaal iets anders te realiseren erg groot is geworden. Hij bezigde het woord stuwmeer. Er is een stuwmeer aan initiatieven, om Nederland op onderdelen op de schop te gaan nemen.

En een kenmerk van een stuwmeer is dat het óf doorbreekt óf wordt leeggepompt. In beide gevallen sijpelt de content van dat stuwmeer de samenleving in. Mission accomplished. In de laatste Trendrede (van 2014) bezigen de verzamelde dames en heren het woord ‘oefenen’. Overal zien zij mensen die aan het oefenen zijn. Voor een andere tijd. Klik hier voor een vergelijking tussen Troonrede 2013 en de Trendrede 2014. En hier voor een spinoff van de Burger van Stavast.

Value

Create real value

Deze zin pakt perfect samen wat bedrijven, instellingen of organisaties in de 21e eeuw moeten doen. Slagen ze er niet in iets van waarde of waardevols te laten ontstaan dan zullen ze niet overleven. Ingehaald worden door de tijd(geest). In de 20e eeuw werden bedrijven vooral afgerekend op het zwarte bedrag onder de streep. Winst. Uit te drukken in geld. In de 21e eeuw zal dat voorlopig nog wel zo blijven, maar bedrijven, instellingen of organisaties die alleen maar bezig zijn met het zo hoog mogelijk opdrijven van die winst zullen het loodje leggen. Waarom? Omdat die winst alleen behaald kan worden ten koste van zaken die door de omgeving steeds belangrijker zullen worden gevonden. Denk aan respect voor werknemers, maatregelen om het milieu te ontzien, zuinig omgaan met grondstoffen en energie, nadenken over het nageslacht. En bedrijven die zich daarin niet positief onderscheiden zullen op den duur door klanten gemeden worden. En het helpt niet door er een PR-‘sausje’ overheen te gooien.

MBA Oath
In de tijd dat de bankencrisis begon (2007-2008) ontstond in de Verenigde Staten een initiatief dat resulteerde in de “MBA Oath”. Dat is een eed die afgestudeerde MBA’ers kunnen afleggen. Op de bijeenkomst waar ze hun diploma in ontvangst nemen, leggen ze de MBA eed af. Een eed waarin ze plechtig beloven als directeur of leidinggevende in een bedrijf, instelling of organisatie integer te  handelen. Met respect voor werknemers, het milieu, nageslacht enzovoorts.
In die eed komt het woord value enkele keren voor, maar niet de zin create real value.

MBA Oath 2011
Die zin zit opgesloten in een filmpje dat in 2011 op YouTube is gezet. Een filmpje van drie minuten waarin die eed visueel in beeld wordt gebracht en aan het eind die cruciale zin in beeld verschijnt. Een zin die in drie woorden de missie voor alle MBA’ers samenbalt, die met die eed in hun hoofd in de samenleving aan het werk gaan: laat echte waarde ontstaan. Draag daar aan bij. Maak het mogelijk dat anderen waardevolle dingen doen of produceren.

Create real value -> Echte waarde(n)
Dit filmpje en die zin leidde in het voorjaar van 2011 tot de titel van het jaarthema van de Noord Oost Brabantse Bibliotheken: Echte waarde(n).
Het gaat niet alleen om het feit dat er iets waardevols tot stand komt, maar in the end draait het ook om sommige waarden die iets belangrijker zijn als andere. 


http://www.youtube.com/embed/1knEtXEEIZ4
Meer informatie
Waarden, alom waarden (en geen normen) – een artikel uit januari 2012 waarin dit filmpje gekoppeld wordt aan zaken die hiermee te maken hebben (o.a. Downton Abbey, Ap Dijksterhuis, Deirdre McCloskey)

Veerkracht

Dat onze samenleving en tijdsgewricht complex zijn is een dooddoener. Iedereen kan talloze zaken noemen om dat duidelijk te maken. Toch zullen we als mensen het ermee moeten doen. Het is nu eenmaal zoals het is. Ik kan op mijn eigen manier proberen ermee om te gaan, wellicht her en der wat vervelende kanten bijsturen maar im großen Ganzen moeten we ermee leren leven.

Dit inzicht bracht waarschijnlijk de bekende filosoof Alain de Botton tot een artikel dat hij in februari 2013 op de website van ‘zijn’ School of Life plaatste. De School of Life is een plek in Londen waar mensen samenkomen om met elkaar van gedachten te wisselen over uiteenlopende aspecten van onze moderne tijd. Hoe kun je als mens daarmee om gaan. De naam is goed gekozen.

In Ten virtues for the modern age doet hij een voorstel voor een tiental deugden die volgens hem in de moderne tijd (zeg: de 21e eeuw) van belang zijn. Deugden, of houdingen van waaruit je de ‘boze’, ingewikkelde buitenwereld tegemoet kunt treden. Dat zijn andere deugden als in de jaren vijftig van de vorige eeuw. Toen het belangrijk was dat je gehoorzaam was (aan het gezag, of de zuil), deemoedig, bescheiden. Je kop niet boven het maaiveld uitstak. Of de jaren zestig toen andere waarden boven kwamen drijven, zoals opkomen voor je zelf, vrijheid.

Zijn lijst van tien deugden is hiërarchisch opgezet. Nummer tien is minder belangrijk als negen. In de lijst staan voor de hand liggende deugden zoals hoop, vertrouwen of empathie, enkele waarvan je denkt “Mwa” zoals hoffelijkheid of geduld maar zijn nummer een is zeer opmerkelijk. Én wijs. Die keuze (resilience in het Engels) getuigt van een groot inzicht in de samenleving waarin we terecht zijn gekomen. Een maatschappij vol onzekerheden (qua werk, baan, relatie, toekomstperspectief). Dan is het belangrijk dat je als mens over veerkracht beschikt. Om mee te kunnen bewegen met de woeste golven die elk van ons in die 21e eeuw zal gaan meemaken. Er zit ook humor in de aanvullende teksten (zie het gele plaatje).

Klik hier voor een artikel over deze Ten virtues for the modern age. Klik hier voor het oorspronkelijke artikel.

Vuurtoren

Die waarden zag ze als de stralen die een vuurtoren aan zee doorlopend uitstraalt.

Deze regel komt uit een blogartikel waarin gepoogd wordt een verhaal van Roos Vonk te koppelen aan het jaarthema Who’s in control? (van de Noord Oost Brabantse Bibliotheken, seizoen 2011-2012). Dat artikel heeft als titel: Waarden, alom waarden (en geen normen).

Roos Vonk sprak in januari 2012 in de reeks Who’s in control? Tijdens haar verhaal gaf ze aan dat de mens meestal op zijn of haar gevoel door het leven ‘hobbelt’. Slechts heel af en toe wordt er bewust nagedacht. Daar is an sich niet zo veel fout mee. Zie hoe ver we als mens zijn gekomen. Waar we staan. Maar aan de andere kant is het ook niet verkeerd om je als mens te realiseren dat we meestal Systeem 1 (zoals Daniël Kahneman dat noemt) gebruiken, en Systeem 2 (dat we gebruiken als we bewust nadenken) er een beetje bijhangt. Terecht, want Systeem 2 (het denksysteem)  ‘aanzetten’ kost veel energie, terwijl Systeem 1 weinig moeite kost en ons veilig door het dagelijks bestaan heen loodst.

Nadat ze de bezoekers had bijgepraat over deze laatste inzichten van vele wetenschappers (inclusief sociaal psychologen) kwam ze met het beeld van de vuurtoren. En het bootje op zee. De mens zit in een bootje op zee. Die wisselvallig is. Kalm, kabbelend maar af en toe is er ook storm. De mens heeft tijdens zo’n storm – vooral dan! -houvast aan het guiding light van die vuurtoren. Je weet als bootbewoner waar je bent, en – vooral dat – waar je naartoe wilt of moet.

Voor Roos Vonk staat  die straal vuurtorenlicht voor onze waarden. Niet té veel. Nee, ze noemde die middag een drietal waarden die er voor die mens in dat bootje toe doen. Iedereen kiest voor andere waarden. Daar is niets mis mee. We verschillen van elkaar, zo simpel is het. Maar ieder mens zou in moeilijke situaties zich moeten richten op die (drie) waarden die er voor hem of haar toe doen. Wat moet ik in deze individuele moeilijke situatie doen wat past bij mijn (drie) waarden.

Ze merkte ook nog iets op over normen. Daar moet je jezelf als mens volgens Roos Vonk niet té veel aan vastklampen. Dat leidt vaak tot een vervelend gevoel, want de mens is nu eenmaal geneigd om van die stelregels of eisen (wat een norm feitelijk is) af te wijken. Er tegenin te gaan. Te zondigen. Als je afwijkt van een veel vagere en ‘hogere’ waarde dan is dat niet zo erg, want je weet dat die waarde slechts een globaal richtsnoer is, waar je – als het goed – je hele leven aan vast zult houden. En meestal leef je consistent in het licht van die waarde, maar nu effe niet. Morgen wel.

Zaaier

Op dinsdag 25 februari 2014 sprak hoogleraar transitiekunde Jan Rotmans voor een bijna volle zaal in theater Markant in Uden. Het eerste ‘kantelcollege‘ in de regio Noord Oost Brabant. Na afloop van die bijeenkomst schreef ik de dag er na een lang artikel over zijn spreekbeurt onder de titel Een zadenkoopman in Uden. Ruim drie maanden later sta ik nog steeds achter de inhoud en teneur van het artikel, alleen is het woord zadenkoopman ietwat oneerbiedig. Ongelukkig. Iets té zwaar aangezet. En feitelijk ook niet correct. Hij koopt niets op. Noch verkoopt hij iets.

Wat ik wilde aangeven was dat Jan Rotmans die avond in die zaal met ruim 650 mensen veel informatie aanreikte om anders naar onze sterk veranderende samenleving te kunnen kijken. Elk brokje info zou je als een zaadje kunnen beschouwen. Hij was die avond vooral een zaaier. Die zijn gedachten over onze huidige tijd en samenleving over de zaal uitstrooide. In de hoop dat dit of dat zaadje bij of in de aanwezigen zou (gaan) ontkiemen. Rotmans is weliswaar een wetenschapper, maar evengoed iemand die wel degelijk wil dat er in onze maatschappij dingen gaan veranderen. Hij noemt zich zelf professor, progressor, friskijker en dwarsdenker.

Hij weet waarschijnlijk ook dat sommige opmerkingen van hem wrevel opwekken. Hij schopt tegen het zere been. Van mensen. Belangengroepen. Politici. Cynici. Pessimisten. Hij weet ook dat hij niet zo maar wat roept. Dat soms mensen, die ietwat sceptisch of vijandig tegenover zijn gedachten staan,  op zeker moment toch zullen moeten toegeven dat er wellicht ‘iets’ inzit. Voilá: het zaad van de twijfel. Jan Rotmans preekt niet alleen voor eigen parochie. Nee, overal zitten mensen die nog niet overtuigd zijn van zijn stellingen en de manier waarop hij de samenleving zou willen veranderen.

Een andere wetenschapper, oud-econoom Henk van Tuinen, wil dat er een ‘Ontplooiingsfonds’ komt om met geld dat daaruit vrij komt mensen te voeden met de dilemma’s waar we voor staan. Op een andere manier gaat het hier ook over zaad, zaaien en zaaiers. 

Zeeppompje

Onlangs heeft journalist Joris Luyendijk een tweejarig project in de Londense City afgesloten. Als antropoloog bestuurde hij daar een stam die hij alleen vanuit de krant kende, de wereld van de high finance. Die verantwoordelijk wordt gehouden voor de financiële (en banken) crisis van 2007/2008. Hij wilde door er te gaan wonen en werken ontdekken hoe die wereld in elkaar zit. Wat er gebeurd. Wat voor mensen er werken. Wekelijks deed hij verslag in The Guardian en in NRC Handelsblad en Next. Goed geschreven artikelen. Hij voerde veel mensen sprekend op. Bijna altijd anoniem. De meesten schaamden zich voor hun werk en gedrag en waren benauwd voor repercussies. Momenteel is Luyendijk bezig om zijn ervaringen te verwerken in een boek. Een werktitel zou kunnen zijn: “Het zeeppompje”.

Op 4 april 2013 voerde hij een man op die bij een multinational verantwoordelijk was voor de zeeppompjes. En hij moest natuurlijk (!?) jaar na jaar meer winst zien te realiseren. Moeilijk, want we gaan niet vaker onze handen wassen. Toch? Dus besteedde hij zijn tijd door samen met techneuten zeeppompjes te ontwerpen die ongemerkt meer zeep afgeven als strikt nodig. Deze man walgde van de mores binnen zijn bedrijf en stapte er uit. Dit zeeppompje is een beeld van wat er wereldwijd in veel bedrijven en banken gebeurd: mensen iets aansmeren wat niet deugt. Klik hier voor een artikel over deze man en een verwijzing naar andere zaken.

(woensdag 13 november 2013), aangepast en uitgebreid op donderdag 28 januari 2021