Sinds enige weken draait in enkele bioscopen in Nederland de laatste speelfilm van de Duitse regisseur Edgar Reitz. Een lange zit. Die andere Heimat : Chronik einer Sehnsucht duurt bijna vier uur. En wordt in Lux (Nijmegen) helaas met pauze gedraaid. Deze speelfilm en de drie veel eerder uitgebrachte tv-films (Heimat) sluiten op een bepaalde manier aan op een opmerking van de jonge historicus en publicist Rutger Bregman. Die hij de laatste maanden regelmatig bezigt, nl. dat vroeger “één bak ellende” was.
Dat wil zeggen: de tijd waarin Die andere Heimat : Chronik einer Sehnsucht speelt is één bak ellende en iedereen die naar dát vroeger terugverlangt is niet goed wijs. Terwijl iedereen die de eerste drie ‘Heimats’ heeft gezien regelmatig bevangen kan worden door een terugverlangen naar een tijd waarin … Tja, wat gebeurde er in die drie lange series. Eigenlijk zie je daar wat Rutger Bregman betoogt. In het Westen is het de afgelopen decennia alleen maar beter geworden. We werden welvarender, lieten kommervolle tijdperken achter ons en zijn nu op een bepaalde manier terechtgekomen in wat de mensen in de Middeleeuwen Luilekkerland noemden.
In de eerste drie ‘Heimats’ volgt de kijker mensen uit de Schahbach, een niet bestaande streek in West-Duitsland. Ter hoogte van Luxemburg. Een arm gebied waar het ná de Eerste Wereldoorlog langzamerhand steeds beter werd. Mensen zich ontworstelden aan achterstand, armoe en ‘hun milieu’. Uiteraard is de Tweede Wereldoorlog een fase waarin het niet alleen vooruit ging. Maar daarna komt het Wirstschaftswunder en worden de meeste Duitsers rijk en welvarend. Toch zal bijna iedereen die de moeite heeft genomen om de lange serie uit te kijken op een bepaalde manier terugverlangen naar vooral de tijd kort na de eerste wereldoorlog of de jaren vijftig. Toen er nog sprake was van een gemeenschapsgevoel, vertrouwen dat het in de toekomst beter zou worden. Schouders er onder en dan komt het wel goed.
“Één bak ellende!”
Deze korte zin spreekt de jonge historicus/publicist Rutger Bregman (1988) op zondag 23 februari 2014 ook enkele keren uit in de Tegenlicht-uitzending met als titel De noodzaak van utopie. Hij is de hoofdgast. Laat verschillende fragmenten zien en praat ze aan elkaar. Zijn centrale stelling is dat ‘de mens(heid)’ het nog nooit zo goed heeft gehad als vandaag de dag. Sterker. Vroeger was het voor de gemiddelde mens ‘één bak ellende’. Leefde in kommervolle omstandigheden. Moest veel, hard en lang werken. Ontbeerde alle luxe waaraan we nu gewend zijn. Werd niet oud. Voilá: Die andere Heimat, dat speelt in de jaren 1842/1843. In een tijd dat de gemiddelde burger in Duitsland weinig te zeggen had. Er veel kindersterfte was. Elk begin van kritiek of dreigend oproer de kop werd ingedukt. Mensen niet konden stemmen. Hongersnood. Ook een tijd waarin veel Duitsers hun streek ontvluchtten. Naar Brazilië of Amerika. Zoals in de film, waarin twee broers elk op hun eigen manier nadenken over emigreren. Eén bak ellende. Maar wel ‘mooie’ beelden en een ‘warme’ film.
Terugverlangen
Bregman zet grote vraagtekens – zonder ironisch of cynisch over te komen – bij mensen die terugverlangen naar vroeger. Toen we kleinschaliger leefden, meer bezig met het deels zelf regelen van ons voedsel en spullen. Zijn verhaal is niet uniek; hij is (als veellezer) een van de eersten om dat toe te geven. Door talloos veel schrijvers, cineasten en andere kunstenaars is die periode vol ellende beschreven, in beeld gebracht of anderzins neergelegd in een kunstwerk. Uniek is wel dat hij deze bevinding koppelt aan een pleidooi om als mens in de 21e eeuw een stip op de horizon te gaan zetten. Waar willen we over pakweg dertig jaar staan. In deze Tegenlicht-aflevering stipt hij enkele onderwerpen aan waarover we als samenleving een debat zouden moeten gaan voeren. In andere artikelen voert hij doorlopend onderwerpen voor een maatschappelijk debat aan. Tot nu toe is men in Den Haag en omstreken redelijk doof. Té veel bezig om de problemen met 20e eeuwse middelen op te lossen. Niet bereid na te denken over een andere samenleving, waarin veel zekerheden van nu weg zullen vallen. Althans veranderen. Bregman wil dat we als samenleving een stip op de horizon gaan zetten. Waar willen we over pakweg dertig jaar staan. Ons oude model loopt op haar laatste benen. We moeten op zoek naar een ander. De noodzaak van (een) utopie.
Sommige mensen zullen Bregman wegzetten als een dromer. Sterker: enkele jaren gelden hield een andere (internationaal gelauwerde) historicus ons op zijn doodsbed voor op te passen. Deze Tony Judt voorzag dat er tendensen in onze maatschappij zijn aan te wijzen die – als ze doorzetten – kunnen leiden tot “19e eeuwse” toestanden. Zoals in Die andere Heimat. Eén bak ellende. Mensen van de 21e eeuw: let op uw zaak! Dat hield Judt ons voor. De waarheid ligt waarschijnlijk in het midden. Er zijn tegelijkertijd signalen op te pikken die die wijzen op een nog beter leven als een terugvallen in die bak ellende.
Klik hier voor de Tegenlicht-uitzending van 23 februari 2014 met Rutger Bregman.
Meer zien?
Heimat 1 (1984) (940 minuten) – Heimat : eine deutsche Chronik
Heimat 2 (1992) (1.532 minuten) – Die zweite Heimat : Chronik einer Jugend
Heimat 3 () (658 minuten) – Heimat 3 : Chronik einer Zeitenwende
Heimat 4 : Fragmente die Frauen (2007) (206 minuten) (twee documentaires)
Enkele boeken
Rutger Bregman. De geschiedenis van de vooruitgang (2013)
Auke van der Woud. Het lege land : de ruimtelijke orde van Nederland 1798-1848 (1987/2007)
Auke van der Woud. Een nieuwe wereld : het ontstaan van het moderne Nederland (2006)
Auke van der Woud. Koninkrijk vol sloppen : achterbuurten en vuil in de negentiende eeuw (2010)
Tony Judt. Het land is moe : verhandeling over onze ontrevredenheid (2010)
Zupfgeigenhansel. Volkslieder III (1978) (ein stolzes Schiff over emigranten)
# – Les chants des émigrants Italiens/Songs of the Italian emigrants (1970/71)
Citaat 112 (dinsdag 25 februari 2014)
Homepage Citaten 2014
