Deze rubriek had en heeft als doel u attent te maken op interessante ‘stukken’. Het bruggetje is altijd een bepaalde zin. Kort en bondig.
“Dit móet je lezen!”
Af en toe komt er een ‘stuk’ langs waarvan je meteen weet dat het belangrijk is. Zal worden. Een ‘stuk’ dat doorgespeeld wordt naar anderen: “Dit móet je lezen!”. Een stuk dat in de weken of maanden daarna door velen zal worden aangehaald. Een ‘stuk’ dat leidt tot een debat. Zou moeten leiden tot een breed debat. Zo’n artikel verscheen op donderdag 29 mei 2014. Geschreven door Rob Wijnberg. Gepubliceerd op ‘zijn’ De Correspondent. Titel van dit lange essay: Hoe waarheid een product werd.
Enkele maanden daarvoor stond op hetzelfde platform een ander artikel. Uit die categorie: Al onze theorieën over het kapitalisme weerlegd in één grafiek. Een artikel waarin historicus Rutger Bregman een boek naar voren haalt dat inmiddels is uitgegroeid tot hét boek van 2014. En – volgens sommigen – de years to come. Het ging over Thomas Piketty en zijn Capital in the twenty-first century.
Waarom op dit platform?
Rob Wijnberg en Rutger Bregman zijn jonge, hoogopgeleide mannen die perfect de tijdgeest aanvoelen. Zich – in mijn perceptie – suf lezen. En over de gave beschikken die leesstof te verbinden met alle thema’s (of problemen) die in onze tijd vol crises (meervoud) spelen.
Inleidende woorden
Rob Wijnberg introduceert zijn essay als volgt:
In de premoderne tijd bood Waarheid hoop op verlossing in een hiernamaals. In de moderne tijd bracht Waarheid hoop op een betere wereld voor ons nageslacht. In de postmoderne tijd bevrijdde waarheid ons van valse autoriteiten en pretentieuze ideologieën. Maar wat beoogt ónze waarheid nog, behalve dan het eindeloos bevredigen van onze behoeften?
De tijdgeest ‘pakken’
In dit artikel probeert Wijnberg onze tijdgeest in een korte zin te ‘pakken’. Hij weet dat er meer beelden of verhalen zijn die wellicht ook onze tijd en tijdgeest ‘weergeven’. Hij formuleert het als volgt:
Is dit het tijdperk van globalisering, verdwijnende grenzen en Europese integratie? Of juist van groeiend nationalisme, immigratiebeperking en eigen land eerst? Is dit de tijd van multinationals, het grootkapitaal en de 1 procent? Of juist van de start-up, crowdfunding en de 99 procent? Is het de tijd van revolutie, opstand en protest? Of juist van technocratie, onverschilligheid en apathie? Is dit de tijd van duurzaam, ambachtelijk en lokaal? Of juist van fossiel, massaproductie en outsourcing?
Allemaal waar, maar …
Iedereen die iets-je meer dan gemiddeld de maatschappelijke ontwikkelingen volgt (en daarover meer als vluchtig leest) zal bovenstaande elementen herkennen en toe moeten geven dat die allemaal te maken hebben met onze sterk veranderende wereld. Rob Wijnberg neemt die beelden mee maar komt toch uit op: Wat voor soort waarheid karakteriseert onze tijd? Daarmee aangevend (Dat klinkt als een potsierlijke vraag) dat er meerdere soorten waarheid zijn. Voordat hij met zijn analyse door de eeuwen heen begint, merkt hij op dat hij het vooral over het westerse denken heeft.
Waarheid als Geloof
Het premoderne tijdperk van de derde eeuw v. Chr. tot het einde van de 16e eeuw.
Een periode waarin de meeste mensen geloofden dat er een wereld naast de onze was: het hiernamaals.
In het eerste tijdperk wordt Waarheid niet gevonden in de schijnwerkelijkheid om ons heen, maar gegeven vanuit een ‘hogere’ werkelijkheid boven en buiten ons.
Waarheid als Kennis
Aan het eind van de 16e en begin van de 17e eeuw komt er een breuk. Niet langer werd Waarheid opgevat als iets metafysisch en buiten ons bereik, maar als iets vindbaars in het aardse hier en nu. () De hoop op Verlossing werd ingeruild voor hoop op Vooruitgang. De ellende die eeuwenlang onontkoombaar leek, bleek opeens geen gegeven.
Waarheid als constructie
Aan het eind van de 19e en begin 20e eeuw begon de deconstructie van het voorgaande tijdperk. In dit derde tijdperk werd waarheid gegeven noch gevonden: waarheid – nu voor het eerst zonder hoofdletter – werd door de mens gemaakt. () Werd de premoderniteit dus nog gekenmerkt door hoop op Verlossing en de moderniteit door hoop op Vooruitgang, de postmoderniteit werd juist gekenmerkt door scepsis over beide. De werkelijkheid werd ‘tussen haakjes’ gezet en ‘het einde van de geschiedenis‘ werd afgekondigd.
Een vierde tijdperk?
Rob Wijnberg weet dat hij zich op glad ijs beweegt. Een nieuw tijdperk aankondigen. Hij, als jonge blaag. Dus neemt hij wat slagen om de arm. En vraagt zich af: Zijn we aanbeland in wat je het post-postmodernisme zou kunnen noemen?
En wie die vraag ontkennend wil beantwoorden, heeft daartoe argumenten genoeg. Tóch zet hij door:
En toch zou ik hier de stelling aandurven dat we wel degelijk zijn aanbeland in een tijdperk van een nieuw type waarheid. Het tijdperk van de waarheid als product.
Waarheid als product
Rob Wijnberg situeert de opkomst van dit ‘model’ vanaf de jaren zestig, maar weet dat het pas groot werd in en na de jaren tachtig. De jaren waarin het neoliberale model kwam bovendrijven. Hij formuleert het zo:
In de politiek, de zorg, het onderwijs, de wetenschap, de media en de kunst: overal werden economische criteria de maatstaf voor alles. Burgers werden klanten, patiënten zorgconsumenten, studenten afnemers van het onderwijsaanbod, immigranten goedkope arbeidskrachten, bejaarden groeiende kostenposten, kunstenaars creatieve ondernemers en het bbp de graadmeter van ons collectieve welzijn.
We zijn in een samenleving terecht gekomen waarin bijna alles terug gebracht wordt tot cijfers, meten=weten, geld, commercie, fusies en overnames, reclame, marketing, pr.
De economisering van ons wereldbeeld, de vermarkting van de samenleving, de commercialisering van de informatievoorziening en de professionalisering van de communicatie vormen tezamen de vier pijlers op grond waarvan je het nieuwe tijdperk zou kunnen onderscheiden: het tijdperk van waarheid als product. Waarheid wordt niet langer gegeven (premodern), gevonden (modern) of gemaakt (postmodern), waarheid wordt verkocht. Of, anders geformuleerd: we gingen van de openbaring, naar de ontdekking, naar de constructie, naar de productie van waarheid. Van Preek naar Presentatie naar *Pauze* naar Pitch.
() Toch is er wel een verschil tussen het soort maakbare waarheid dat wij postmodern zijn gaan noemen en de maakbare waarheid waarmee wij tegenwoordig omringd worden. Waarheid als constructie had als doel de mens te bevrijden van onheuse autoriteiten en de universele pretenties van Waarheid met een hoofdletter W, teneinde het individu zichzelf te laten creëren. Waarheid als product heeft dezelfde filosofische wortels, maar een ander doel: het wil ons niet bevrijden, maar onze behoeften bevredigen.
Anders gezegd, alles wat we tegenwoordig doen of maken luistert naar de logica van een product. Of het nu politiek bedrijven, informatie verstrekken, onderwijs geven, wetenschappelijk onderzoek doen of kunst creëren is: alles wordt getoetst aan de vraag welke behoefte ermee wordt bevredigd.
Alles is product geworden. Prima toch?
Dus niet. Rob Wijnberg noemt enkele gebieden waar dingen gebeuren waar we als samenleving vraagtekens bij zouden moeten willen zetten. Politiek is verworden van opkomen voor een ideaal (of het algemeen belang) naar het peilen, verwoorden en uitvoeren van wat een bepaald segment van het electoraat (de ‘doelgroep’) denkt en wil. Rob Wijnberg gaat er niet té diep op in, maar hij weet dat met uiteenlopende communicatietechnieken dit ‘denken en willen’ gemanipuleerd kan worden. Sterker: wordt gemanipuleerd.
Google en andere internet-bedrijven zijn verworden tot leveranciers van informatie die nauw aansluit bij jouw wereld. Waardoor mensen in een filter bubbel leven en amper meer buiten hun eigen kringetje (kunnen) kijken. Hetzelfde geldt voor nieuws en hoe dat tot ons komt. Sterk gefilterd, aansluitend op jouw eigen “visie”. Tot slot noemt hij het onderwijs. Die jongelui niet meer klaarstoomt voor de arbeidsmarkt door ze breed op te leiden, maar meer en meer door hen alleen dat aan te bieden wat de arbeidsmarkt vraagt.
Met andere woorden: had waarheid als constructie nog een emancipatoire en bevrijdende kern, waarheid als product is in hoofdzaak een vorm van behoeftebevrediging en zelfbevestiging.
Einde van emancipatie, bevrijding? – Waarheid zonder waarom
Rob Wijnberg maakt duidelijk dat de eerste drie tijdperken wél een emancipatoire dan wel bevrijdende doelstelling hadden.
Het ontbreken van zo’n bevrijdende, emancipatoire kern is in mijn ogen de belangrijkste eigenschap waarmee het soort waarheid dat onze tijd typeert zich onderscheidt van de soorten waarheid hiervoor. Al die waarheden hadden namelijk wél een emancipatoire dan wel bevrijdende doelstelling.
Waarheid als Geloof beoogde mensen te bevrijden van een onveranderlijke, door ziekte en gebrek geteisterde wereld door ze een transcendente wereld voor te spiegelen waar verlossing in het verschiet lag. Waarheid als Kennis beoogde mensen te bevrijden van de onderdanigheid en passiviteit die dit geloof in transcendentie met zich meebracht door ze een kenbare en maakbare wereld voor te spiegelen waar vooruitgang mogelijk was. En waarheid als constructie beoogde mensen te bevrijden van de destructieve krachten van het universalisme en utopisch denken die het geloof in Waarheden met een hoofdletter W met zich mee hadden gebracht door ze een gedeconstrueerde wereld voor te spiegelen waar het individu het voor het zeggen had.
Onze waarheid beoogt verlossing noch vooruitgang noch verandering, alleen verzadiging
Maar wat beoogt onze waarheid? Wat beoogt waarheid als product anders dan de bevrediging van reeds bestaande en steeds weer nieuwe behoeften − ad infinitum?
Je zou kunnen stellen: het soort waarheid dan onze tijd typeert heeft weliswaar een nieuwe vorm gekregen, maar geen nieuwe inhoud. Het beoogt verlossing noch vooruitgang noch verandering, alleen verzadiging.
Waar is wat verkoopt
Toch? Rob Wijnberg is het daar in ieder geval niet mee eens. Hij zal de eerste zijn om toe te geven dat we niet terug moeten naar de tijd van ‘de grote verhalen’, die uiteindelijk tot grote rampen leiden (fascisme, communisme). Maar aan de andere kant weet hij dat we in het Westen op zoek moeten naar een ander model. Een ander leidend ‘verhaal’. Een wereld waarin het niet louter draait om consumeren.
Waarheid als product reduceert alles – van politiek tot informatie tot wetenschap tot onderwijs tot kunst – tot een vorm van behoeftebevrediging zonder onderliggend doel.
Het maakt van politiek een ‘pitch’, van informatie een ‘format’; van kunst een ‘concept’, van onderwijs een ‘formule’. Niet om te overtuigen, te informeren, aan het denken te zetten of te leren, maar om ‘te bevredigen’.
Hierin schuilt, volgens mij, de kern van onze tijd. Het verklaart waarom de meeste politieke partijen nauwelijks nog van elkaar verschillen, behalve in koopkrachtplaatjes. Het verklaart waarom onderwijsinstellingen zijn uitgegroeid tot diplomafabrieken op zoek naar de hoogste score in de ‘rankings’. Het verklaart waarom solidariteit afbrokkelt en winstbejag op korte termijn regeert.
En, het verklaart waarom 80 procent van de (westerse) burgers zo tevreden is met het eigen leven en een even groot percentage zo bezorgd over de samenleving als geheel: onze behoeften worden ruimschoots bevredigd, maar we hebben nauwelijks een idee van het waarom en waartoe.
Oefenen voor een andere tijd
Zoals bekend organiseren de Noord Oost Brabantse Bibliotheken vanuit een jaarthema uiteenlopende activiteiten. Bedoeld om mensen in onze regio te laten nadenken over ‘dingen’ die met dit thema te maken hebben. Niet bedoeld om voor te schrijven (“zo zit het het!”), maar om u attent te maken op uiteenlopende brokken informatie over onze sterk veranderende samenleving en tijd. Informatie die u kunt gebruiken om zelf een (beter?) gefundeerd standpunt over deze ontwikkelingen te kunnen innemen. Het ‘verhaal’ van Rob Wijnberg sluit nauw aan op het huidige thema (Oefenen voor een andere tijd) én bij de thema’s daarvoor: Who’s in control? én Echte waarde(n).
Hoogleraar transitiekunde Jan Rotmans is hier al vaker naar voren gehaald, maar zijn uitspraak dat we in een verandering van tijdperk zitten (en niet in een tijdperk waarin zoals altijd ‘dingen’ veranderen) sluit aan op het pleidooi van Rob Wijnberg om op zoek te gaan naar een andere vorm van Waarheid. Rob kan zich waarschijnlijk vinden in de stelling dat wij als mensen in het Westen moeten gaan oefenen voor een andere tijd (op weg naar het vijfde tijdperk met als mogelijke titel: Waarheid als doel). Wat mij betreft met een hoofdletter. Of Rob Wijnberg ook gaat voor die hoofdletter wordt in zijn essay niet duidelijk. Wellicht haalt u het er uit.
Veel leesplezier. Én her-leesplezier, want dat is nodig.
Ga vervolgens na hoe ‘het’ er binnen uw eigen branche of werksoort voor staat. Bent u bezig om zomaar een product te verkopen (het doet er niet toe wat, als het maar verkoopt) of loopt u op de tijdgeest vooruit door iets aan te bieden waarmee mensen écht vooruit geholpen worden. Binnen onze regio opteren we als bibliotheek voor de laatste optie. Of we daarin slagen?
Toevoeging: TL;DR
Too Long; Didn’t Read. Toevallig stond op maandag 2 juni 2014 in de NRC een vertaling van een artikel van ene Karl Taro Greenfield, een Amerikaans journalist. Die zich realiseert dat hijzelf en veel anderen in zijn omgeving van heel veel dingen op de hoogte zijn. Prima, nietwaar? Maar Greenfield weet dat zij op een bepaalde manier een charlatans zijn, die alleen op de hoogte zijn van de highlights van heel vele ‘dingen’. Hij geeft toe amper meer een lang artikel, laat staan een boek van begin tot eind te lezen. Kan het eigenlijk ook niet meer. Hij neemt de hele dag via Twitter, Facebook, Teletekst en op andere manieren korte brokjes informatie over de meest uiteenlopende zaken tot zich. En kan daarom over bijna alles met iedereen meepraten. Valt zelden door de mand, als die hierboven genoemde charlatan. Logisch, want de mensen met wie hij praat doen hetzelfde. En zijn (ook) niet in staat te beoordelen of gesprekspartners echt iets weten (diepgaand) of net als hijzelf hetzelfde mediaconsumptiegedrag hebben.
Dit artikel (Niks meer écht lezen – geen tijd en toch lekker meepraten) is een illustratie van het verhaal van Rob Wijnberg, waarin nieuws en informatie tot een product zijn geworden. Het artikel van Rob Wijnberg vergt wel de gave om enige tijd stil te zitten. Gadgets weg. Concentratie. En later in de week nog eens. Dit artikel (ruim 3.700 woorden) moet je meerdere keren lezen. De oorspronkelijke titel van het artikel van deze Greenfield is Faking cultural literacy.
Meer lezen?
Rob Wijnberg haalt in zijn artikel een schrijver/boek aan:
Willem Schinkel. De nieuwe democratie : naar andere vormen van politiek (2012)
Maar je voelt aan dat Rob Wijnberg meer heeft gelezen. Klik hier voor de literatuurlijst voor de zogenaamde Lezers van Stavast (boeken waarin zeer uiteenlopende aspecten van onze veranderende samenleving worden aangestipt). Hoogstwaarschijnlijk zal Rob Wijnberg het gros van deze boeken kennen én een groot deel ook hebben gelezen.
Alicja Gescinska. De verovering van de vrijheid : van luie mensen, de dingen die voorbijgaan (2011)
Willem Schinkel. De nieuw democratie : naar andere vormen van poltiek (2012)
Rob Wijnberg. De nieuwsfabriek : hoe media ons wereldbeeld vervormen (2013)
Citaat 140 (maandag 2 juni 2014)
Homepage Citaten 2014
