Hallo? Is daar iemand?

Met de vakantie in het vooruitzicht kun je leesvoornemens maken. Alle tot nu toe vertaalde boeken van Knausgard? Alles van Jane Austen, eindelijk! Om te beginnen Pride & Prejudice. Anna Karenina, Oorlog en vrede of toch maar Leven & lot? Non-fictie mag ook. Bill Bryson’s Een kleine geschiedenis van bijna alles nog een keer? Of een (soort) Nederlandse tegenhanger: Geschiedenis van de vooruitgang? 

In het zomernummer van New Scientist, de opvolger van Natuur, Wetenschap & Techniek, staat een lang artikel van ene Graham Lawton. Een vertaling. Over religie. Is daar iemand? Een goed geschreven stuk waarin de auteur ingaat op de vraag waarom steeds meer mensen – wereldwijd – zich atheïst noemen. De intro is als volgt:
Ons brein lijkt perfect gemaakt om te geloven in God. Toch gaat de leegloop van kerken onverminderd door. Kan een mens wel zonder het goddelijke? En is een wereld zonder religie wel echt zoveel beter?

Hieronder enkele citaten uit dat goed geschreven stuk. Daarna een verwijzing naar andere boeken waarin dieper op deze tendens – dat steeds meer mensen zich atheïst noemen – wordt ingegaan. En tot slot een citaat uit een column, die hier wonderwel op aansluit.
Boeken voor deze zomer? Een leesproject?

Religie als bijproduct
Sinds kort weten we waar die vanzelfsprekendheid vandaan komt. Cognitieve wetenschappers zijn onlangs met een verklaring gekomen waarom de menselijke geest zo ontvankelijk is voor religieuze ideeën. Die verklaring stelt dat religie ontstond als bijproduct van bepaalde psychologische eigenschappen die zich tijdens de evolutie ontwikkelden voor niet-religieuze doeleinden. Het gevolg van die ontwikkeling was dat mensen als het ware voorgeprogrammeerd zijn om in een god te geloven. Mensen zijn daardoor van nature geneigd om religieuze verhalen of beweringen aansprekend en geloofwaardig te vinden.

() Mensen bezitten van nature nog meer eigenaardigheden die de verspreiding van religieuze opvattingen in de hand werken. Geloven in een goedaardige god, een hoger doel en een hiernamaals verlicht bijvoorbeeld de angst en onzekerheid van het bestaan – emoties waarmee ieder mens vroeg of laat te maken krijgt.
Een ander punt is onze neiging om sociaal vooraanstaande personen te imiteren; denk maar aan de moderne sterrencultus. Ook onze neiging om ons te conformeren aan sociale normen speelt een rol.

() Ten slotte geldt dat mensen die denken dat ze bekeken worden, zich gewoonlijk beter gedragen en samenwerken.

() Maar je kunt het ook gebruiken om de tegenovergestelde vraag te beantwoorden: als wij voorgeprogrammeerd zijn om in een god te geloven, waarom bestaan er dan atheïsten? Tot voor kort dachten religie-onderzoekers dat atheïsten rationeel dachten: ze analyseerden religieuze stellingen en wezen die af op grond van hun ongeloofwaardigheid.

Niets in het bijzonder
() Het lijdt weinig twijfel dat dat ‘analytische arheïsme’ inderdaad een veel bewandelde route is naar ongeloof, en ten grondslag ligt aan een deel van de recente secularisering. Atheïsme floreert in wetenschappelijke kringen, evenals in andere kringen van analystisch denkende mensen. Maar het is zeker niet de enige vorm van ongeloof. Van de 20 procent van de Amerikaanse bevolking die aangeeft niet religieus te zijn, blijkt maar een op de tien atheïst. De overgrote meerderheid, zo’n 71 procent, is naar eigen zeggen ‘niets in het bijzonder’.

Een van de belangrijkste redenen om God de rug toe te keren is dat steeds meer mensen niet langer het comfort nodig hebben dat het geloof in een god met zich meebrengt. Religie vaart wel bij een zekere mate van overlevingsangst, Maar in een tijd dat samenlevingen steeds welvarender en stabieler worden, hebben mensen die angst niet meer.

Vanuit dat perspectief lijkt het geen toeval dat de minst religieuze landen ter wereld ook de landen zijn met de meeste sociale zekerheid.

() Een andere belangrijke bron van ongeloof is dat zichtbare uitingen van religiositeit schaarser worden. ‘Dat soort uiterlijk vertoon heeft een sterk effect op de aanstekelijkheid van geloof.

() Welke van deze routes tot atheïsme het belangrijk is, durft Norenzayan niet te zeggen, vooral niet omdat de factoren elkaar kunnen versterken. Maar als hij een keuze zou moeten maken, gaat hij voor apatheïsme. () Maar het bewijs dat secularisering hoofdzakelijk voorkomt in samenlevingen waar de sociale zekerheid stijgt, is overtuigend.

Zelfs in Ierland
() De leegloop van de Ierse kerken toont aan dat zelfs de plaatsen waar je dat het minst zou verwachten, niet immuun zijn voor atheïsme. () En dan is er nog het gegeven dat de Verenigde Staten eveneens afstand lijken te nemen van God. Sinds een jaar of twintig zijn de nones daar de snelgroeiendste religieuze groepering, vooral onder jongvolwassenen. 

() Bullivant denkt dat er nog een reden is waarom de secularisering door zal zetten. ‘De beste voorspeller of een persoon gelooft of niet, is of de ouders geloven zegt hij. ‘Een kind van wie beide ouders actief het geloof belijden, heeft 50 procent kans om hen daarin te volgen. Voor een kind wiens ouders niet gelovig zijn, is de kans dat hij of zij later gelovig wordt maar 3 procent. Zo bekeken houden niet-religieuze groeperingen hun leden inderdaad beter vast dan religieuze groeperingen.

() Hoe zal een wereld zonder God eruit zien? Een veelgehoorde stelling is dat religies maatschappijen bijeenhouden, en dat zonder religies maatschappijen ineen zullen storten. ‘In de Verenigde Staten blijft men dat maar herhalen zegt socioloog Phil Zuckerman. ‘Zelfs ongelovigen geloven dat daar een kern van waarheid in schuilt.’

Stabiliteit van een land versus mate van religiositeit
De praktijk wijst echter anders uit. In 2009 voerde Zuckerman een wereldwijde analyse uit waarin hij de mate van religiositeit van landen vergeleek met sociale maatstaven. Hij lette daarbij onder meer op welvaart, verdeling van rijkdom, vrouwenrechten, scholing, levensverwachting, kindersterfte, tienerzwangerschappen, seksueel overdraagbare aandoeningen, criminaliteitscijfers, aantal zelfmoordpogingen en moorden. ‘Voor vrijwel elk van die maatstaven van maatschappelijke stabiliteit gold dat een land beter scoorde naarmate het geseculariseerder was’, zegt Zuckerman. Datzelfde verband blijkt te bestaan voor de 50 staten van de VS. 

(Klik hier voor een artikel over Wilkinson/Pickett, die met dezelfde data op een ander kenmerk inzoomen – hd)

() Zuckerman gaat zelfs nog een stapje verder, door te beweren dat samenlevingen baat kunnen hebben bij secularisering. () ‘Wanneer je gelooft dat dit de enige wereld is en het hiernamaals niet bestaat, vormt dat een extra stimulans om die ene wereld een betere wereld te maken. Ten tweede leggen geseculariseerde samenlevingen meer nadruk op wetenschap, educatie en het rationeel oplossen van problemen. Bidden we bijvoorbeeld om criminaliteit terug te dringen, of proberen we door te dringen tot de kern van het probleem?

() Maar ook als je denkt dat een goddeloze wereld een paradijs is van rationaliteit en rede, zit er naast. ‘Als mensen niet langer in God geloven, betekent dat nog niet dat ze intuïtief al het bovennatuurlijke afwijzen’, zegt Norenzayan, ‘Zelfs in overwegend atheïstische samenlevingen gelooft men in paranormale verschijnselen als astrologie, karma, buitenaards leven – allemaal zaken waarvoor geen wetenschappelijk bewijs bestaat, maar die op ons gevoel werken.’ 

Meer lezen?
Richard Dawkins. God als misvatting (2006)
John Cornwell. Darwins engel : een repliek op God als misvatting (2007/2008)
Karen Armstrong. Een geschiedenis van God : vierduizend jaar jodendom, christendom en islam (1993/1995)
Karen Armstrong. Compassie (2011)
Karen Armstrong. De kwestie God : de toekomst van religie (2009)
Klaas Hendrikse. Geloven in een god die niet bestaat : manifest van een atheïstische dominee (2007)
Klaas Hendrikse. God bestaat niet, en Jezus is zijn zoon (2011)
H.M. Kuitert. Het algemeen betwijfeld christelijk geloof : een herziening (1992)
H.M. Kuitert. Alles behalve kennis : afkicken van de godgeleerdheid en opnieuw beginnen (2011)
dominee die niet gelooft
# – Godsdienstige veranderingen in Nederland : verschuivingen in de binding met de kerken en de christelijke traditie (2006)
# – Nederland seculier! : tegen religieuze privileges in wetten, regels, praktijken, gewoonten en attitudes (2003)
# – Radicale secularisatie : tien hedendaagse filosfen over religie en moderniteit (2013)
Floris van den Berg. Hoe komen we van religie af? : een ongemakkelijke liberale paradox (2009)
Pascal Boyer. Godsdienst verklaard : de oorsprong van ons godsdienstig denken (2000/2002)
Paul Cliteur. Moreel Esperanto : naar een autonome ethiek (2007)
Daniel C. Dennett. De betovering van het geloof : religie als een natuurlijk fenomeen (2005/2006)
Eugen Drewermann. Over moed, mededogen en menselijkheid : een bloemlezing van kernteksten (2010)
Sam Harris. Van God los : de gevaren van religie en de toekomst van de rede (2004/2007)
Chris Hedges. Ik geloof niet in atheïsten (2008)
Christopher Hitchens. God is niet groot : hoe religie alles vergiftigt (2007/2008)
Guus Kuijer. Hoe een klein rotgodje God vermoordde (2006)
Frédéric Lenoir. God? (2011/2013)
Multatuli. O God, er is geen God! : Multatuli over geloof en godsdienst (2008)
Herman Philipse. Atheïstisch manifest : drie wijsgerige opstellen over godsdienst en moraal (1995/2004)
Fernando Savater. Lof der godlososheid : kleine filosofie van ongeloof en twijfel (2007/2010)
Marcel Hulspas & Jan-Willem Nienhuys. Tussen waarheid & waanzin : een encyclopedie der pseudo-wetenschappen (1997)

Wanneer is het project Ik eigenlijk af?
Op zaterdag 5 juli had Aleid Truijens het in haar VK-column op een andere manier over hetzelfde. Met name over de vraag of mensen die niet gelovig zijn rationeel door het leven gaan. Enkele quotes.
Eén ding hebben alternatieve genezers gemeen met traditionele gelovigen. Het zijn beelddenkers. Komen de laatsten steevast aanzetten met hun gaapverwekkende Smalle Pad, grazige weiden en eeuwige jachtvelden óf de aanlokkelijke Brede Weg met zijn dobbellokalen en bordelen, uitmondend in verzengende vuiren – ook de alternatieven zijn dol op metaforen.
Die kunnen heel plat zijn, zoals de therapeut van Arjen Robben die het godenlichaam van de voetballer vergeleek met een auto die pas lekker liep nadat híj de smeerbeurt had verricht. Of akelig letterlijk: mensen met een hersentumor die unverfroren wordt verteld dat ze ‘te veel in hun hoofd hebben geleefd’.

() Zonder gelovigen geen gemeente voor wauwelaars als Scholten. Wat ik echt griezelig vind, is dat er altijd weer een afzetgebied is voor zulke praatjes. Veel mensen, ook als ze God allang hebben afgezworen, kunnen niet leven met het idee dat ernstige ziektes gewoon pech zijn. Stomme, botte pech. Dat idee is kennelijk onverdraaglijk: er moet niet alleen een oorzaak zijn – genen, geniepige bacteriën en virussen – maar ook een reden. Een Reden.

() Scholtens geloof, en dat van alle ‘tussen-de-oren’-predikers, is nog uitzichtlozer dan het zwaarste christendom. Hier is de mens zijn eigen tempel én levensdoel. Niet alleen leidt dat tot een ziekelijke preoccupatie met jezelf, je weet ook nooit wanneer het goed genoeg is. Wanneer is het project Ik eindelijk af? Als je nooit meer woedend, ongelukkig of teleurgeseld bent? Dat is niet te doen. Dus gestraft worden we, ooit. Zelfs Scholten.

Citaat 147 (zaterdag 5 juli 2014)
Homepage Citaten 2014