Bovenstaande zin is afkomstig uit een inleiding in de filosofie. Een van de vele boeken waarin een schrijver een poging doet de grootste filosofen, hun werk en betekenis neer te zetten. Bedoeld voor een lekenpubliek die meer wil weten over een Plato, Aristoteles, John Locke of Martin Heidegger. Vaak vallen dit soort boeken tegen. Het boek dat hier naar voren wordt gehaald is echter niet dor geschreven. Integendeel: Fernando Savater, een Spaans filosoof en schrijver, verstaat de kunst om moeilijke materie goed toegankelijk te maken. Verderop enkele (iets) langere citaten om dat te bewijzen.
Fernando Savater
Is in zijn geboorteland Spanje een fenomeen. Een BS’er, een Bekende Spanjaard die al ruim veertig jaar nadrukkelijk aanwezig is. Hij heeft tientallen boeken geschreven, zich gemengd in het publieke debat, tv-series gemaakt en lesgegeven. Ook in Nederland is hij in kleine kring een bekende naam. De Utrechtse uitgever Bijleveld (directeur: historicus Bastiaan Bommeljé) heeft verschillende van zijn boeken in Nederlandse vertaling uitgebracht. Ruim tien titels van hem zijn nog steeds leverbaar.
Fernando Savater is een humanist die nadrukkelijk aangeeft niet (meer) te geloven. Hij gelooft wel heilig in de democratie en mensen die open staan voor anderen. Is wars van nationalisme en kortzichtig denkende mensen.
Een inleiding in de filosofie
Fernando Savater weet als geen ander dat er voor hem door talloze mensen inleidingen in de filosofie zijn geschreven. Hij noemt nadrukkelijk Geschiedenis der westerse filosofie van de Britse filsooof Bertrand Russell. Een boek dat bij velen (dankzij een inmiddels ter ziele gegane boekenclub) in de kast staat te verstoffen. Ten onrechte, volgens Savater én Rob Wijnberg (Zes dikke pillen om te lezen tijdens je vakantie). Savater behandelt in Het avontuur filosofie : denkers die de wereld veranderden (uit 2008/2012) 26 filosofen. Chronologisch van Plato tot Michel Foucault. In elk hoofdstuk stipt hij honderden andere filosofen aan. De opzet van elk hoofdstuk is redelijk hetzelfde: wie was de man (vrouwen doen niet mee). Waar en vooral in welke omgeving groeide hij op. Wat is de belangrijkste bijdrage aan het ‘gesprek’ en hoe bouwt hij voort op het werk van voorgangers. En hoe wordt er tegenwoordig (nog) over deze filosoof gedacht. Ook laat Savater soms doorschemeren hoe hij zelf over de filosoof denkt. Zoals al eerder gezegd kan Savater goed schrijven.
24 bekende en twee onbekende namen
Het gros van de namen klinkt bekend in de oren. Alleen neemt hij als Spanjaard drie Spanjaarden op. Waarvan er slechts een redelijk bekend is: José Ortega y Gasset (van Opstand der horden uit 1930). Maar George (Jorge Agustín) Santayana (1863-1952) en Miguel de Unamuno (1864-1936) zijn onbekende namen. Toch maakt hij aannemelijk dat het belangrijk is om (ongeveer) te weten wie ze waren en waar ze voor stonden.
Een lang citaat
Komt uit het hoofdstuk over Miguel de Unamuno, die aan het eind van zijn leven de Spaanse Burgeroorlog meemaakte én positie moest kiezen.
Nog op 15 september (1936) ondersteunde hij de nationalistische beweging van Franco. Op 12 oktober bleek hij echter van mening veranderd te zijn. […] Op die datum, de herdenking van de ontdekking van Amerika door Columbus, die gevierd werd als de ‘Dag van het ras’, werd een plechtigheid georganiseerd in de grote aula […] van de universiteit van Salamanca. Aanwezig waren daar dr. Plá y Deniel, bisschop van Salamanca, en generaal Millán Astray, de grondlegger van het (Spaanse) vreemdelingenlegioen, die destijds een belangrijke, zij het ook onofficiële adviseur van Franco was. Zijn zwarte ooglapje, zijn ene arm, zijn verminkte vingers maakten hem tot held van het moment. En dan was er nog Unamuno, de rector van de universiteit.
De bijeenkomst werd gehouden binnen twintig meter van Franco’s hoofdkwartier, dat zich sinds kort bevond in het bisschoppelijk paleis in Salamanca, op uitnodiging van de prelaat. Na de openingsplechtigheid werden er toespraken gehouden door de dominicaner pater Vicente Belrán de Heredia en door de monarchistische schrijver José María Pemán. Beiden hielden een vurige speech. Dat gold ook voor professor Francisco Maldonando, die een rauwe aanval deed op het Catalaanse en Baskische nationalisme, dat hij beschreef als ‘kankergezwellen in het lichaam van de natie’. Hij riep dat het fascisme, de ‘genezer’ van Spanje, wel wist hoe daaraan een eind te maken was: ‘Door te snijden in het levende vlees, als een vastberaden chirurg, vij van vals sentiment.’
Daarop schreeuwde een man achter in de zaal de leuze van het vreemdelingenlegioen: ‘Via la Muerte!’ – Leve de dood! Generaal Millán Astray liet vervolgens de inmiddels gebruikelijke opruiende leuzen horen: ‘Spanje!’ riep hij, en als vanzelf riep een aantal mensen ten antwoord: ‘Eén!’ – Spanje!’ schreeuwde Millán opnieuw, en zijn gehoor antwoordde in koor: ‘Groot!’ En voor een laatste keer klonk de laatste kreet van Millán Astray: ‘Spanje!’ Zijn lijfwacht brulde: ‘Vrij!’ Daarop brachten diverse falangisten in hun blauwe hemden de fascitische groet naar de sepiakleurige foto van Franco die aan de wand boven het podium hing.
Aller ogen gingen vervolgens naar Unamuno. Van hem was bekend dat hij een hekel had aan Millán, en nu stond hij op om de bijeenkomst af te sluiten. Hij zei; ‘U hangt allemaal aan mijn woorden. U kent me allemaal en u bent zich ervan bewust dat ik niet in staat ben te zwijgen. Soms is blijven zwijgen een leugen. Zwijgen kan immers worden geïnterpreteerd als instemming. Ik wil commentaar leveren op de toespraak – om het zo te noemen – van professor Maldonado. Laten we afzien van de persoonlijke belediging die impliciet verwerkt was in zijn plotselinge uitbarsting vol beschuldigingen van de Basken en de Catalanen. Zelf ben ik natuurlijk geboren in Bilbao. De bisschop […] is, of hij het leuk vindt of niet, een Catalaan, afkomstig uit Barcelona.
Unamuno zweeg even. Er viel een angstige stilte. Dergelijke woorden waren nog nooit openlijk gesproken in Spanje onder Franco. Wat zoui de rector vervolgens zeggen? De filosoof sprak zonder een blad voor de mond te nemen verder:
‘Zojuist […] heb ik een necrofiele en zinloze kreet gehoord: “Leve de dood!” En ik, die mijn leven heeft doorgebracht met het geven van vorm aan paradoxen die de niet-begrijpende boosheid van anderen hebben gewekt, ik moet u vertellen, als deskundige en autoriteit, dat die excentrieke paradox mijn weerzin wekt. Generaal Millán Astray is een invalide. Laat dat gezegd worden zonder enige beledigende ondertoon. Hij is een oorlogsinvalide. Dat was Cervantes ook. Helaas zijn er momenteel maar al te veel invaliden in Spanje. En binnenkort zullen dat er zelfs nog veel meer zijn, als God ons niet te hulp komt. Het doet mij pijn te denken dat generaal Millán Astray het patroon van massapsychologie dicteert. Een invalide die het ontbreekt aan de spirituele grootheid van een Cervantes is gewend te zoeken naar gevaarlijke bevrediging door om zich heen verminkingen te veroorzaken.’
Op dat punt kon Millán Astray zich niet meer beheersen en sprong op: ‘Mueran los intelectuales! – Dood aan de intellectuelen! schreeuwde hij. ‘Lang leve de dood!’ Deze woorden werden enthousiast begroet door de falangisten, met wie de eenvoudige militair die Millán Astray was, in feite weinig gemeen had. ‘Weg met valse intellectuelen! Verraders! schreeuwde José María Pemán, die de scheuren in het nationalistische front maar al te graag wilde dichten.
Maar Unamuno sprak onverstoorbaar verder:
‘Dit is de tempel van het intellect. En daar ben ik de hogepriester. U bent degenen die deze heilige plaats ontwijden en bezoedelen. U zult winnen, want u beschikt over meer dan genoeg brute kracht. Maar overtuigen zult u niet. Want om te overtuigen moet u kunnen overreden. En om te overreden zou u nodig hebben wat u ontbreekt: redelijkheid en rechtvaardigheid in de strijd. Ik acht het nutteloos u op te roepen om aan Spanje te denken. Ik heb gezegd wat ik te zeggen had.’
Er viel een langdurige stilte. Enkele legionairs rond Millán Astray begonnen het platform dreigend te naderen. De lifwacht van Millán Astray richtte zijn machineweer op Unamuno. Op dat moment van grote spanning liep Franco’s echtgenote, Dona Carmen, naar Unamuno en stond erop dat de rector haar een arm gaf. Dat deed hij, en het tweetal schreed langzaam de zaal uit. Maar dit was de laatste openbare toespraak van Unamuno gweest.
Unamuno werd onder huisarrest geplaatst. Hij zou zeker gevangen zijn gezet als de nationalisten niet bang waren geweest voor de consequenties. Hij stierf met een gebroken hart op de laatste dag van 1936. (pagina 256-258)
Een kort citaat (over José Ortega y Gasset)
Wellicht is de meest intrigerende gedachte van Ortega het onderscheid tussen ideeën en overtuigingen. Overtuigingen betwijfelen en bekritiseren we niet, we beschouwen ze als vanzelfsprekend en baseren ons bestaan erop. Over ideeën denken we na, zij zijn wel betwijfelbaar. We kunnen zonder ideeën leven, maar niet zonder overtuigingen. Soms veranderen ideeën op den duur in overtuigingen. Zo was de wettelijke gelijkheid van man en vrouw aanvankelijk ene idee dat maar weinigen aanhingen. Maar tegenwoordig is die gelijkheid voor de meesten onder ons onbetwistbaar, het is een overtuiging geworden. (pagina 281)
Een kort citaat (over Michel Foucault)
Als Foucault mij iets heeft geleerd, dan is dat een les die ik ook de lezer van dit boek in alle bescheidenheid zou willen voorhouden. Filosofie is er niet om zich bezig te houden met wat er is gebeurd of met wat er mogelijkerwijs zou kunnen gebeuren, maar om te onderzoeken wat er nu gebeurt en wat er morgen zal gebeuren. (pagina 335)
Boeken van Fernando Savater
Het avontuur filosofie : denkers die de wereld veranderden (uit 2008/2012)
Ethiek nu! : een filosofie voor het moderne leven (2012/2013)
Goed samen leven : politiek voor mensen van morgen (1992/1998)
Het goede leven : ethiek voor mensen van morgen (1991/1996)
Lof der godloosheid : kleine filosofie van ongeloof en twijfel (2007/2010)
De moed om te kiezen : een filosofie van de vrijheid (2003/2005)
De tien geboden : handleiding voor de 21st eeuw (2004/2006)
De vragen van het leven : een uitnodiging tot filosoferen (1999/2004)
Vrijheid, gelijkheid, burgerschap : zakwoordenboek voor mensen van morgen (2007/2009)
De waarde van opvoeden : filosofie van onderwijs en ouderschap (1997/2001)
De zeven hoofdzonden : handleiding voor de 21ste eeuw (2005/2008)
Enkele andere inleidingen in de filosofie
Bertrand Russell. Geschiedenis der westerse filosofie (1945)
Hans-Joachim Störig. Geschiedenis van de filosofie (1950)
# – Filosofen van deze tijd (2000/2014)
Roger Scruton. Moderne filosofie : van Descartes tot Wittgenstein : een korte geschiedenis (1995/2006)
Fernando Savater ontving ooit de zogenaamde Van Praag prijs. Klik hier voor een artikel over deze prijs.
Citaat 155 (vrijdag 8 augustus 2014)
Homepage Citaten 2014
