Deze uitspraak komt uit een artikel dat eind mei door Sheryl Sandberg op haar Facebook-account werd geplaatst en inmiddels door honderdduizenden mensen is gedeeld. Sheryl Sandberg heeft een leidinggevende topfunctie binnen Facebook. Onlangs verongelukte tijdens een vakantie in Mexico haar man, ene David Goldberg. Begin juni plaatste ze na een maand rouw een tekst op Facebook, waarin ze probeert te verwoorden waar mensen die zo’n (onverwacht en tragisch) verlies meemaken, zoal tegenaan lopen. Op zaterdag 6 juni verscheen een vertaling in de NRC onder de titel ‘Zeg me vooral niet dat het wel weer goed zal komen‘.
I have learned
Keer op keer begint ze zinnen met deze woorden: I have learned. Moraal: door deze tragische gebeurtenis heb ik in korte tijd veel geleerd. Heb ik ervaren dat mensen willen helpen, vaak met de mond vol tanden staan, het met de beste bedoelingen toch verkeerd aanpakken, een mens over veerkracht beschikt, het helingsproces tijd kost etcetera. Op zich geen revolutionaire uitspraken, bevindingen; maar wel mooi opgeschreven en waarschijnlijk troostrijk voor mensen in vergelijkbare omstandigheden. Dat I have learned en de zin die ik er hier naar voren wil halen (Ik heb geleerd dat ieder kleed waar je op staat zonder enige waarschuwing onder je vandaan getrokken kan worden) geven aan dat hier een volwassen persoon aan het woord is. In het Engels is de zin: That whatever rug you are standing on can be pulled right out from under you with absolutely no warning.
Systeem 1 en 2
In 2011 verscheen van de bekende Israëlische psycholoog Daniel Kahneman Ons feilbare denken. Dit boek is een samenballing van alle inzichten die deze Nobelprijswinnaar (voor economie!) in zijn lange leven samen met anderen heeft opgedaan. Heel zijn leven heeft hij onderzocht hoe mensen hun hersenen gebruiken. Dat leverde verrassende inzichten op, die vaak haaks staan op ‘waarheden’ die ons al jaren omringen. Binnen de economische wereld is zijn werk ook niet onopgemerkt gebleven. Sterker: zijn centrale verhaal dat de mens allesbehalve een zogenaamde homo economicus zou zijn, heeft geleid tot aanpassing van veel aannames.
Zijn centrale verhaal is dat wij mensen feitelijk met twee denksystemen werken: Systeem 1 en 2. Systeem 1 heeft de overhand. In vijfennegentig procent van de gevallen en tijd werkt dit systeem. Het zorgt ervoor dat we niet verongelukken en we automatisch doen wat nodig is. Voor Systeem 2, dat maar heel af en toe werkt, moeten we als mens moeite doen. Systeem 2 gebruiken we als we na moeten denken, afwegen wat wel of niet te doen, een bewuste beslissing moeten nemen. Gebruik van Systeem 2 kost echter moeite, en daarom doen we het ook maar zo weinig. Kahneman beweert niet dat Systeem 1 niet goed zou zijn. Integendeel. Het is prima dat we met dit systeem op de automatische piloot vaak zo veel en goed doen. Maar. Uiteraard is er een maar. Het probleem met Systeem 1 is dat het feitelijk werkt op ‘gevoel’ én – centrale these – ons gevoel houdt ons vaak voor de gek. Of ‘regelt’ dat we verkeerde dingen doen. Dingen waar we later spijt van hebben. Waardoor we ons afvragen waarom we niet meer, van tevoren hadden nagedacht.
Zonder enige waarschuwing
Sheryl Sandberg realiseert zich nu, een maand na die tragische gebeurtenis, dat zomaar, opeens je hele leventje overhoop kan worden geschopt. Sterker: geschopt zal worden. Ze zag het zoals de meesten van ons absoluut niet aankomen. Ze is in korte tijd ietsje volwassener geworden en houdt ons lezers voor dat ons hetzelfde kan overkomen. Zo maar, ineens verandert je leven compleet, dramatisch, drastisch. En alle zekerheden die je had, waar je nooit zo veel over nadacht (met je Systeem 1), stellen op zich niet zo veel voor.
Een staatslot
Deze zin van Sheryl Sandberg heeft iets te maken met het kopen van een staatslot en een column die een week eerder mijn aandacht trok. Maar eerst dat staatslot. Miljoenen mensen doen mee aan loterijen. Betalen maandelijks of wekelijks een klein bedrag. In de hoop één keer een grote klapper te maken. De kans daarop is echter ontiegelijk klein. Verwaarloosbaar. Ons Systeem 1 ‘regelt’ echter niet alleen dat we in ons normale leven bijna automatisch kunnen functioneren, maar is ook verantwoordelijk voor ons vertrouwen dat ‘het’ goed afloopt. Een sterk mechanisme, want als iedereen doorlopend wantrouwend en argwanend rond zou lopen dan zou dat ook niet goed zijn. Dus is een staatslot kopen niet zo’n probleem. Geeft sju aan het leven. Gaat het om kleine bedragen. Win je af en toe eens een tientje. Toch? Tenzij je natuurlijk Systeem 2 aan het werk zet – een bewuste keuze dus! – en uitrekent hoeveel je de afgelopen dertig jaar al hebt afgedragen. Veel geld, maar als je weet dat het gros in de schatkist terecht komt dan kun je het wegrationaliseren. Of trek je eindelijk die automatische incasso in. En ga je in tegen de groepsdruk die van de Postcodeloterij uitgaat, en zeg je die ook op.
Het probleem is dat we als mens dit soort statistiek niet loslaten op veel belangrijkere zaken. Ons Systeem 1 verhindert als het ware dat we ons zorgen maken over het feit dat de kans op het krijgen van een vervelende ziekte oneidig veel groter is. Of dat je huwelijk strandt. Dat een op de acht vrouwen borstkanker krijgt. En dat de komende twintig jaar een op de twee mensen zeer waarschijnlijk hun huidige baan zullen verliezen. Daar komt de zin van Sheryl Sandberg weer: Ik heb geleerd dat ieder kleed waar je op staat zonder enige waarschuwing onder je vandaan getrokken kan worden.
We willen het niet weten, er niet over na denken
Waarschijnlijk zit het in onze genen om niet te willen nadenken over dit soort rampen. Prima, want als we doorlopend een Zwaard van Damocles boven ons hoofd zouden voelen of ‘zien’, dan. Tja, dan nemen mensen geen risico’s meer, doen geen moeite meer om zich nog ergens voor te gaan inspannen (want over tien jaar heb ik een enge ziekte, verlies ik mijn baan e.d.). Maar aan de andere kant zouden we het vaker moeten doen. Waarom? Omdat het zeer reeel is dat elk van ons op zeker moment te maken zal krijgen met ‘iets’ vervelends. En hier komt die (confronterende, vervelende) column in beeld.
De man die een taakstraf kreeg voor vrijwilligerswerk
Dinsdag 2 juni 2015 schreef Rutger Bregman onder deze titel een column. In dat vlot geschreven stuk komt Systeem 1 noch 2 voor, ontbreekt Daniel Kahneman en waarom wij als mens niet vaak serieus nadenken over malheur die ons boven het hoofd hangt. Maar impliciet gaat het er wel over. Maar eerst enkele citaten. Fragmenten waarin mensen aan het woord komen die het slachtoffer zijn van een groot ongeluk dat hen overkwam: het verlies van een baan en de onmogelijkheid om een andere te vinden. Waardoor mensen terechtkomen in de bijstand en veroordeeld worden tot zinloze bezigheidstherapieen.
Almelo, 2015.
Drie mannen in een oranje hesje – twee van rond de twintig, één rond de vijftig – beginnen aan hun ochtendshift. Ze hebben alle drie een taakstraf gekregen.
‘Wat hebben jullie eigenlijk uitgespookt?’ vraagt de jongste aan de andere twee. ‘Ik heb een bushokje gesloopt.’
‘Ah,’ reageert zijn leeftijdsgenoot, ‘ik heb iemand in elkaar geslagen.’
‘En jij dan?,’ vragen ze aan de oudere man.
Het is even stil.
‘Ik heb vrijwilligerswerk gedaan in mijn kerk.’
Een ander verhaal.
Wilma van der Wende (55) werd een paar maanden geleden uitgeroepen tot ‘vrijwilligster van het jaar.’ Ze runt veertig uur per week een inloophuis voor kankerpatiënten in Hoogvliet. ‘Ik vind dat ik hiermee een goede tegenprestatie lever voor mijn uitkering,’ vertelde ze aan het Algemeen Dagblad. De gemeente vond van niet. Van der Wende riskeerde een fikse korting als ze niet snel zou solliciteren naar een ‘echte’ baan. De patiënten reageerden verschrikt op dat scenario. ‘Zonder Wilma stort alles hier in elkaar,’ zei een van hen.
Of neem het verhaal van Harry (53) die jaren voor de gemeente Den Haag werkte als straatveger. Zijn baan werd wegbezuinigd, hij kwam in de bijstand, moest een tegenprestatie verrichten en ja hoor: hij mocht de straat weer gaan vegen. ‘Ik krijg 400 euro per maand minder dan vroeger,’ aldus Harry. ‘Ik voel me uitgebuit, als een slaaf.‘
Een sterke column, met veel reacties
Abonnees van De Correspondent (het platform waarop Bregman publiceert) mogen op de website reageren op gepubliceerde artikelen. Deze column leverde een lawine aan reacties op. De verontwaardigiging spat er vanaf. De meeste lezers begrijpen niet dat in Nederland mensen in de bijstand zo gekoeieneerd moeten worden. Ook zijn er enkelen die naar voren brengen dat het wel degelijk zinvol is om mensen in de bijstand achter de broek te zitten; dwingen ze ‘iets’ terug te doen voor de samenleving en verder om hen te stimuleren hard op zoek te gaan naar een andere betaalde baan.
Maar de meesten begrijpen niet dat dit in Nederland mogelijk is. In de reacties werd niet verwezen naar Jean Valjean. Noch noemde iemand het begrip ‘J’accuse!’ Dat had best gekund. Rutger Bregman verwijst impliciet naar negentiende eeuwse toestanden. Waarvan we in Westen dachten dat die tijd ver achter ons lag.
Jean Valjean
Dit is de hoofdpersoon uit een klassieke en nog steeds populaire roman van Victor Hugo: Les misérables of De ellendigen. Verschenen in 1862. Centraal staat een brave burger (Jean Valjean) die ten onrechte beschuldigd wordt van het stelen van een brood. Daarom – in een tijd van klassejustitie – jarenlang de cel in moet. Weet te ontsnappen, onder een schuilnaam een ander (rechtschapen) leven opbouwt, weer de gevangeneis in dreigt te moeten enzovoorts. Een verhaal dat veel mensen aansprak en spreekt. Een tijdloos verhaal. Waar de verontwaardiging van af spat. Verschillende keren verfilmd en er is zelfs een zeer succesvolle musical van gemaakt. De verhalen die Rutger Bregman beschrijft verwijzen naar een samenleving waarin (kleine) ambtenaren het recht en de plicht hadden om mensen in kwetsbare posities te kleineren.
J’accuse …!
Dit is een zin die een andere Franse schrijver (Émile Zola) aan het eind van de negentiende eeuw bezigde. Om in een artikel een onrecht aan de kaak te stellen. Een brief die voor veel ophef zorgde; maar later gezien werd als het begin van een reeks hervormingen. Rutger Bregman heeft als historicus weet heeft van deze affaire, maar hij zal de laatste zijn om toe te geven dat hij een ‘Ik beschuldig …!-brief’ heeft geschreven. Maar aan de andere kant weet hij ook er kleine signalen zijn dat we deels terugglijden naar negentiende eeuwse toestanden. Eén ding is zeker: deze column spreekt veel mensen aan. Maken zich zorgen. Realiseren zich dat het henzelf ook kan overkomen.
Twee vertalingen
Het Brabants Dagblad en het Eindhovens Dagblad en De Gelderlander (kortom alle kranten die onder de nieuwe centrale redactie van de voormalige Wegenerkranten vallen) hadden op zaterdag 6 juni hetzelfde idee als de NRC. Het artikel van Sheryl Sandberg plaatsen. Onder een andere kop (‘Dertig dagen die voelen als dertig jaar‘). En ze lieten iemand anders het stuk vertalen (en licht bewerken). Zoek de verschillen:
Sheryl Sandberg: That whatever rug you are standing on can be pulled right out from under you with absolutely no warning.
NRC: Ik heb geleerd dat ieder kleed waar je op staat zonder enige waarschuwing onder je vandaan getrokken kan worden.
BD/ED: Ik heb geleerd (hoe vluchtig alles kan voelen, en misschien is alles ook wel vluchtig.) Dat de grond waarop je staat zo zonder enige waarschuwing onder je voeten weg kan vallen.
Mijn voorkeur gaat uit naar de NRC-variant waar het woord ‘getrokken’ wordt gebruikt. Het lijkt een beetje op de regels uit een klassiek liedje van Abba (The gods may throw the dice/Their minds as cold as ice/And someone way down here/Loses someone dear) (The winner takes it all).
Ergens is er altijd het lot dat ‘bepaalt’ of je als mens iets vervelends zult meemaken. Better be prepared.
Geloof met je Systeem 1 niet dat het jou nooit kan of zal raken.
Lees Control or resilience (Controle of veerkracht) als een manier om met het (nood)lot om te gaan (Seth Godin).
Meer lezen?
Sheryl Sandberg. Lean in : vrouwen, werk en de weg naar succes (2013/2014)
Victor Hugo. Les Misérables (ned. editie) (1862)
Tony Judt. Het land is moe : verhandeling over onze ontevredenheid (2010)
Albert Jan Kruiter. De dag dat Peter de deur dichttimmerde : waarom mensen die onze hulp het hardst nodig hebben niet geholpen worden (2012)
Sendhill Mullainathan & Eldar Shafir. Schaarste : waarom gebrek aan tijd en geld ons gedrag bepalen (2013)
Jan Schuurman Hess. Naar het hart van het land : hoe sociaal en democratisch zijn we nog? (2014)
Charles Dickens. Oliver Twist (1838)
Alexandre Dumas. De graaf van Montecristo (1846)
Roger Martin du Gard. De Thibauts (vert. 2014)
Citaat 261 (dinsdag 9 juni 2015)
Homepage Citaten 2015
