Hoe waardeer je een maatschappelijk initiatief?

Op vrijdag 5 juni 2015 vond in de Gruyterfabriek in Den Bosch een door KennisBrabant georganiseerde bijeenkomst plaats: Kiemen van het nieuwste Brabant. Rond de honderd personen waren op deze warme – tropische – dag aanwezig. En kregen tussen twee en vier veel verhalen te horen van mensen die bezig zijn om in de provincie Noord Brabant ‘dingen’ anders te gaan doen. Ook waren er twee hoofdgasten (Marjan Minnesma en Albert Jan Kruiter). En sprak Wim van de Donk, de Commissaris van de Koning, ook kort de aanwezigen toe.

Wim van der Donk was er niet zomaar. Hij stond aan de wieg van een ‘circus’ dat al bijna twee jaar door Noord Brabant heen trekt. Bedoeld om mensen na te laten denken over een (compleet) andere samenleving én tijd. Hen verleidt na te (gaan) denken over andere manieren om in de toekomst met elkaar om te gaan én geld te blijven verdienen. Wim van der Donk behoort tot een steeds groter wordende groep denkers die wéét dat we midden in een kantelperiode zitten. En dat er niets anders opzit dan andere wegen in te gaan slaan. Een wetenschapper die de zin Oefenen in een andere tijd begrijpt. Hij bezigt zelf de zin: We leven in een tijd van fundamentele veranderingen, een tijd waarin zelfs de veranderingen veranderen.

Het nieuwste Brabant
Wim van der Donk heeft zich evenals een verre voorganger (Jan de Quay) gerealiseerd dat we na moeten gaan denken over de toekomst. Door uiteenlopende ontwikkelingen kunnen we er als samenleving niet vanuit gaan dat alles bij het oude zal blijven. Sterker: in bijna alle sectoren van het menselijk doen en handelen gaan en/of moeten  ‘dingen’ ingrijpend veranderen. Kort na de Tweede Wereldoorlog gaf Jan de Quay als Commissaris van de Koningin de opdracht om na te gaan denken over de manier waarop Brabanders in de toekomst hun geld zouden kunnen blijven verdienen. Dat leidde tot een drietal boeken (Het nieuwe Brabant) en een stortvloed aan initiatieven. Mede door zijn inspanningen bloeide Brabant op en nam de welvaart spectaculair toe. Nu, in het tweede decennium van de eenentwintigste eeuw, heeft de huidige CvdK hetzelfde gevoel. Hij weet dat we her en der moeten bijsturen, andere wegen inslaan. Doorgaan met het oude model zal niet helpen. Dus liet Wim van de Donk een dik boek samenstellen, schrijven: Het nieuwste Brabant. Dat in het voorjaar van 2014 werd gepresenteerd. Vervolgens werden her en der bijeenkomsten georganiseerd. Waar mensen geïnspireerd werden, met elkaar in debat gingen én (vooral dat) konden netwerken. 

Kiemen van het nieuwste Brabant
Onder deze noemer werd de bijeenkomst in Den Bosch geafficheerd. Die titel is ook gebruikt voor een tiental publicaties. Kleine boekjes die tussen november 2014 en mei 2015 zijn verschenen. Alle bezoekers kregen na afloop een boxje mee naar huis waarin alle boekjes zaten. Die boekjes staan ook op de website van BrabantKennis. In deze prettig vormgegeven en zeer leesbare boekjes komen uiteenlopende vernieuwers aan het woord. De meesten waren aanwezig en kwamen tussen de bedrijven door aan het woord.

Marjan Minnesma
Is directeur van Urgenda. Een organisatie die zich inzet om duurzaamheid – in de zeer brede zin van het woord – te stimuleren. Niet alleen door te informeren, voorlichten maar ook door met concrete diensten en producten te komen. Urgenda is niet onomstreden. Vooral burgers die ontkennen dat door menselijk ingrijpen onze wereld op termijn onleefbaar zal worden, willen niets weten van de activistische manier van werken van Urgenda. Deze middag hield Marjan Minnesma professioneel een peptalk. Centraal daarin stond het rapport Nederland 100% duurzaam in 2030. Zij weet dat het technisch mogelijk is om Nederland in 2030 (binnen vijftien jaar!) energieneutraal te maken. Of dit gaat lukken heeft echter alles te maken met politiek draagvlak. Dat maakte Wim van de Donk meteen daarna duidelijk in zijn korte toespraak. Indien we Brabant alle huizen en bedrijven in 2030 energieneutraal maken zal dit zorgen voor zeer veel bedrijvigheid. Economisch erg verstandig. En het geeft ook een boost aan instellingen, organisaties en bedrijven die (fundamenteel) onderzoek doen. 

Albert Jan Kruiter
Is directeur/oprichter van het Instituut voor Publieke Waarden. Hij hield een korte inleiding over de manier waarop we als samenleving de waarde van bepaalde ontwikkelingen moeten of kunnen waarderen. Dat is een belangrijke vraag in een samenleving die in een transitiefase zit. Afwegen wat er meer toe doet. Echte waarde(n). Op de website van het Instituut voor Publieke Waarden staat een korte samenvatting van zijn verhaal: Hoe waardeer je een maatschappelijk initiatief? Daar staat ook dat er deze zomer een boek over dit onderwerp zal verschijnen.

Deze waardebepaling heeft met drie ‘entiteiten’ te maken: legitimiteit, rendement en betrokkenheid. Redelijk vaag, zult u zeggen. Maar het wordt duidelijker als u zich realiseert dat deze samenhangen met drie ‘instanties’, nl. de overheid, markt en samenleving. Kort door de bocht geformuleerd staat de overheid voor legitimiteit, de markt ‘regelt’ het rendement en de samenleving zorgt voor betrokkenheid. En – centrale these – ergens in het midden van deze driehoek ontstaan ‘vanzelf’ publieke waarden. Maar het moge duidelijk zijn dat die publieke waarden afhangen van de kracht van elk van die drie entiteiten. Naarmate er meer de nadruk op een van de drie wordt gelegd, slaat de balans door naar die richting. Albert Jan Kruiter had het op zeker moment over rapportcijfers. Bijvoorbeeld 10-3-3. Of, en dan heb je een heel andere samenleving, 7-7-7. Het debat over publieke waarden heeft dus te maken met het zoeken van een (nieuwe) balans. Het moge helder zijn dat die balans door alle veranderingen die op ons afkomen verstoord zal worden. Maar het is niet alleen iets wat ‘ons’ overkomt. Het zou (meer) de uitkomst moeten zijn van een publiek debat: welke waarden doen er meer of minder toe. En – als we overeenstemming over een bepaalde balans zouden weten te vinden (en dat is erg moeilijk, wellicht onmogelijk) – hoe sturen we dan vanuit de bestaande status quo bij om ergens anders te komen. Een interessant, complex thema.

Een piramide, alweer een
Tijdens zijn presentatie – erg kort (té kort) – liet Albert Jan Kruiter kort een piramide zien. Deze kende ik ook nog niet. Zoals enkele weken geleden. Toen Alex Brenninkmeijer in een interview opmerkte dat hij werkte volgens het DIKW-model. Een variant op de bekende piramide van Maslov. Meneer Kruiter kwam nu aanzetten met The buyerarchy of needs. Een niet bestaand woord, samengesteld uit buyer (koper) en hierarchy. Voorstel voor een vertaling: De kooparchie van behoeften. Een prachtige vondst die onbedoeld aansloot op het verhaal van Marjan Minnesma. En ook te maken heeft met het vinden van een nieuwe balans (en welke waarden zouden moeten prevaleren). In The buyerarchy of needs gaat het om het (persoonlijk) afwegen hoe bepaalde behoeften bevredigd zouden, kunnen of moeten worden. Het is zoals meestal bij een piramide een gradueel opschuiven. En past bij mensen met (veel) gezond verstand. En gebruikt kan worden door mensen (en instanties) die zich realiseren dat we onze levensstijl in het licht van onze te grote ecologische voetafdruk op een bepaalde manier dienen aan te passen.
Indien we een bepaalde behoefte hebben dan moeten we – centrale stelling van deze piramide – niet meteen iets gaan kopen. Integendeel, stel je zelf eerst de vraag of je niet iets kunt gebruiken dat je al hebt. Vervolgens is het een glijdende schaal. Overweeg (borrow) lenen, (swap) ruilen, (thrift) spaarzaam zijn (hergebruiken), (make) (zelf) maken en pas dan ga je iets kopen.
Klinkt logisch maar in deze piramide zit een revolutie opgesloten. Die ook een deel van ons economisch systeem drastisch onderuit zal halen en dwingen andere wegen in te slaan. Voilá, daar is ie weer: Oefenen in een andere tijd

Een trilemma
Het verhaal van Albert Jan Kruiter bracht een ander woord naar boven: trilemma. Hij noemde het niet, maar maakte wel aannemelijk dat zijn drie begrippen met elkaar te maken hebben. En dat er een (nieuwe) status quo tussen deze drie begrippen tot stand zal moeten komen. Een andere, nieuwe publieke waarde. Het woord trilemma kende ik tot voor kort ook niet. Een Amerikaans econoom van Turkse afkomst, Dani Rodrik, gebruikt het in zijn onlangs vertaalde De globaliseringsparadox : waarom mondiale vrijhandel, de natiestaat en democratie niet samengaan . Een trilemma is als drie ‘fenomenen’ niet alledrie naast of met elkaar kunnen ‘leven’. Wel twee van de drie, maar niet alle drie tegelijk. In zo’n trilemma moeten mensen kiezen: welk van de drie valt af, wordt afgewaardeerd. In het Voorwoord van zijn boek schrijft hij:

In wezen is deze malaise een manifestatie van wat ik in dit boek ‘het politieke trilemma van de wereldeconomie’ noem: het feit dat economische globalisering, politieke democratie en de natiestaat niet met elkaar te verzoenen zijn . Twee van deze drie elementen is het hoogst haalbare. Democratie valt alleen te verenigen met nationale soevereiniteit als we globalisering inperken. Als we mikken op globalisering en ook de natiestaat willen behouden, moeten we democratie laten varen. En als we democratisering plus globalisering willen, moeten we de natiestaat opdoeken, en streven naar meer internationaal bestuur.

En alhoewel Albert Jan Kruiter het zeker niet over een trilemma heeft (!) lijkt het er toch een beetje op. Om een nieuwe balans te vinden (zeg: andere publieke waarden definiëren, tot stand brengen) zullen we met elkaar het debat aan moeten gaan. Waar we de nadruk meer of minder op gaan leggen. Dani Rodrik spreekt in zijn boek een voorkeur uit. Bij hem is het ‘slachtoffer’ de economische globalisering. Hij opteert voor de natiestaat en ‘ons’ democratisch model. Maar hij weet dat die economische globalisering nooit meer helemaal ongedaan gemaakt kan worden. En ook niet wenselijk is. Maar we kunnen de ‘uitwassen’ er van wel gaan bijsturen. 
Iets dergelijks lijkt me ook het geval bij het waardendebat dat Albert Jan Kruiter voorziet. En ons allen toewenst.

Een nieuwe hobby?
Waarschijnlijk zijn er meer varianten op de piramide van Maslov. En moeten er ook meer trilemma’s ronddolen. Ben benieuwd welke zich de komende tijd zullen ‘aandienen’.

Citaat 260 (zaterdag 6 juni 2015)
Homepage Citaten 2015