Haal al die mensen weg en ik ben niemand meer

Soms kun je voorspellen dat een nog te verschijnen boek een bestseller zal worden; veel media-aandacht zal krijgen. Dat was het geval met het boek van Joris Luyendijk. Die kondigde na twee jaren verblijf in The City een boek aan. Dat boek over de financiéle wereld en mores liet enige tijd op zich wachten, maar toen in december 2014 Dit kan niet waar zijn officieel werd aangekondigd, kon je op je klompen aanvoelen dat hij met dit boek/verhaal op het juiste moment kwam.

Paul Verhaeghe
Indien ik de sign of the times niet verkeerd inschat dan zou Autoriteit van de Belgische psychiater en hoogleraar klinische psychologie Paul Verhaeghe ook wel eens zo’n boek kunnen worden. Inmiddels is het pr-‘circus’ rondom dit begin september te verschijnen boek begonnen. Een interview op De Correspondent (Interview: Volgens Paul Verhaeghe wordt alles beter als we autoriteit niet langer als vies woord zien – 28 juli 2015) en in het september nummer van het Pscyhologie Magazine. Aan het eind van deze week staat in het nieuwe nummer van het Filosofie Magazine ook een artikel. En – wedje – zult u hem op nog veel meer plekken tegen gaan komen.

Identiteit
Dit boek verscheen in de zomer van 2012 en is een typisch voorbeeld van een boek dat mensen aan elkaar doorgeven. Een geheimtip. ‘Dit móet je lezen!’ In Nederland hielp dat Wim Brands het seizoen 2012-2013 op zondag 16 september met hem en zijn boek opende. Zijn beginvraag was of Verhaeghe in één zin aan kon geven wat het probleem van onze tijd is. Of nog beter, één woord. Het antwoord van Paul Verhaeghe: eenzaamheid.

Kort en krachtig. In Nederland én België lopen heel veel mensen rond die eenzaam zijn. En dat ligt niet zo zeer aan hun psychische gesteldheid, aan hen zelf. Maar veeleer aan de samenleving waarin zij (moeten) leven. Onze maatschappij maakt veel mensen psychisch ziek en Verhaeghe maakt aannemelijk dat dit inderdaad het geval is. Mensen zijn sociale wezens, willen graag deel uit maken van uiteenlopende én zinvolle verbanden. Die worden echter – in zijn ogen – in onze neoliberale samenleving systematisch onderuit gehaald, afgebroken. Identiteit duikt – als bewijs van de impact ervan – steeds vaker op in literatuurlijsten van andere schrijvers die zich (ook) buigen over de problemen van onze tijd. Achteraf kun je ook constateren dat dit boek voortborduurt op eerdere titels van hem. Met name: Het einde van de psychotherapie (uit 2009) en Liefde in tijden van eenzaamheid (2011).

In februari van dit jaar sprak hij aan de Radboud Universiteit over (‘onze’) Gestoorde maatschappij, gestoorde identiteit. In deze lezing gaf hij al aan dat dit najaar een nieuw boek over autoriteit zou verschijnen. Klik hier voor een lang artikel over deze avond (De herontdekking van het collectief is een heel belangrijke evolutie in onze huidige zoektocht naar zingeving)

Uit het interview in het Psychologie Magazine enkele citaten die een beeld geven van zijn oude én nieuwe boek.

Ligt het aan mij?
Vandaag kwam er alweer een dankbare e-mail van een lezer binnen. De vrouw wilde aan Paul Verhaeghe kwijt hoeveel ze aan zijn voorlaatste boek, Identiteit, heeft gehad. ‘Dit soort mails ontvang ik regelmatig,’ zegt de Vlaamse hoogleraar opgewekt: ‘Mensen die na het lezen van mijn boeken een doorbraak meemaken in hun leven. Daar doe ik het toch allemaal voor.’

De vrouw mailt dat ze al drie jaar aan een depressie lijdt en daarvoor medicijnen krijgt. ‘Mij wordt verteld dat het te maken heeft met een tekort aan bepaalde stofjes in mijn hersenen,’ schrijft ze aan Verhaeghe, ‘maar nu ik uw boek heb gelezen, besef ik ineens dat depressie juist vooral vaak wordt veroorzaakt door een verziekte omgeving. En daar zit ik in, op mijn werk. Het ligt dus niet aan mij maar aan mijn omgeving.‘

Een ziekmakend systeem
() .. we worden in grote getale psychisch ziek door de manier waarop onze samenleving in elkaar steekt ’terwijl ons wordt verteld dat het aan ons brein ligt,’ aldus Verhaeghe. ‘We krijgen een pil tegen onze depressie of ADHD, en dat zou ons probleem oplossen – mooi niet dus.’
Nee, het is vooral de schuld van het neoliberalisme dat nu hoogtij viert, zegt Verhaeghe hoofdschuddend. ‘Materialsime is het hoogste goed geworden – je moet targets halen en veel geld verdienen. Als mens word je beoordeeld op één ding, je productie. Niet meer op wat en wie je allemaal nog meer bent. De ontkenning van een groot deel van onszelf is funest voor ons welbevinden – vandaar dat de afgelopen decennia zoveel meer mensen aan psychische stoornissen zijn gaan lijden. ()

Kritische noot
() ‘Ik ben niet tegen economische groei – het probleem is alleen dat die zich niet vertaalt naar het leven van burgers, De groei is zuiver virtueel, komt slechts ten goede aan handelaren in financiële producten. Maar komen er meer banen bij? Meer fabrieken? Meer sociale zekerheid? Nee, de macht van het grote geld neemt ons die dingen juist steeds meer af.‘ ()

Who’s in control?
Vraag: Mensen zijn het gevoel van controle kwijtgeraakt?
PV: ‘Ja, ze hebben niet meer het gevoel dat ze invloed hebben op hun eigen situatie. Terwijl het heersende idee juist is dat dat wél het geval is: er wordt ons verteld dat we alles kunnen bereiken, als we maar de juiste keuzes maken en ons maar genoeg inspannen – zo niet, dan ben je een loser.
Maar de praktijk is dat we vandaag de dag juist vrij weinig meer zelf kunnen bepalen in ons leven, Zelfs als leidinggevende zit je tegenwoordig vast aan een raster van regeltjes en computertoestanden, waardoor je in feite een uitvoerende functie hebt, in plaats van dat je belangrijke beslissingen mag nemen.’ ()

Een nieuwe (sorry: andere) autoriteit is nodig
Vraag: We hebben geen autoriteit meer, zegt u in uw nieuwe boek ‘Autoriteit‘
PV: ‘Ja, vroger waren er nog gezagsdragers waar mensen respect voor hadden, zoals de priester en de ‘burgervader’. Dat is helemaal weg. Tegenwoordig is het machtsuitoefening wat de klok slaat: degenen die over het meeste geld en de meeste middelen beschikken, bepalen wat anderen moeten doen. De machtige handelt puur vanuit eigenbelang, legt anderen zijn wil op: gedwongen onderwerping. Mensen doen wat de machtige zegt, maar zijn het vertrouwen in hem krijtgeraakt.
() Wat we nodig hebben, is een nieuwe invulling van autoriteit. Een samenleving kan niet zonder; autoriteit leidt de intermenselijke verhoudingen in goede banen. Zonder dat wordt het ieder voor zich en gaat onze verbondenheid verloren. Een gezagsdrager streeft naar duurzaamheid en goede sociale verhoudingen, een machtsfiguur louter naar eigenbelang.’ ()

Minder ik, meer wij
Vraag: U bent psychoanalytisch geschoold – hoe verklaart de psychoanalyse de veranderde maatschappij die u signaleert?
PV: ‘De psychoanalyse onderscheidt twee basale begrippen: identificatie en separatie – dat zijn de twee belangrijkste drijfveren in het leven van de mens. Via identificfatie en separatie bouwen we onze identiteit op, ze maken ons tot wie we zijn. Identificatie is het je spiegelen aan anderen, het gericht zijn op de groep, je aan elkaar verbinden, solidariteit. Maar tegelijkertijd heeft een mens ook de neiging tot separatie: autonoom en onafhankelijk zijn – negatief geformuleerd zou je dat egoïsme kunnen noemen.
Idealiter bestaat er een evenwicht tussen identificatie en separatie. Als je aan beide voldoende aandacht besteedt, ben je psychisch in balans. Maar wat je nu ziet, is dat onze identiteit eenzijdig verschoven is: de maatschappij vraagt ons enorm individualistisch te zijn, ten koste van verbondenheid. Tegenwoordig is het ieder voor zich, de identificatie met de ander is naar de achtergrond verdrongen.‘

Haal al die mensen weg en ik ben niemand meer
Vraag: Kunnen we daar zelf iets tegen doen?
PV: ‘Ja, wat helpt, is je bewust zijn van je beide verlangens: naar autonomie én naar verbondenheid. Ze zitten allebei in ons, en we moeten ze allebei aandacht geven. Iedereen doet graag zijn eigen ding, maar tegelijkertijd leeft niemand graag in zijn eentje op een eiland. Streef dus je eigen dromen na, maar doe ook bewust iets voor de groep, zet jezelf belangeloos in voor anderen en het grotere geheel.
Ik denk dat we veel te weinig beseffen hoezeer wij bestaan via de ander. Je ziet overal om je heen dat mensen op zoek gaan naar zichzelf: op een kamertje diep nadenken over zichzelf – zo verwachten ze te zullen ontdekken wie ze diep van binnen werkelijk zijn. Maar op die manier vind je jezelf helemaal niet. Je bent namelijk slechts iemand in verhouding tot de anderen om je heen. Ik ben iemand tot mijn studenten, tot mijn vrouw, tot mijn kinderen, tot mijn kleinkinderen, tot mijn collega’s , tot mijn buurman, et cetera. Haal al die mensen weg en ik ben niemand meer.‘

Lees ook
Verhaeghe: ‘In ons verlangen naar autoriteit spreiden wij het bedje voor macht’ (Apache.be)