Onderstaande tekst sprak de Spaanse karmeliet Fernando Millán Romero uit tijdens het symposium
Pater Titus Brandsma en zijn internationale onderneming
Allereerst wil ik zeggen dat ik erg blij ben om hier in Oss te zijn (een stad die nogal verbonden is met het leven van Titus Brandsma). Ik wil mijn dankbaarheid uiten aan de Nederlandse Provincie van de Carmelieten, aan pater Zeegers en de Karmel Parochie, aan de plaatselijke autoriteiten en aan allen die deze vieringen hebben georganiseerd bij de 125e verjaardag van de Karmelieten in deze stad.
Tijdens de afgelopen jaren ben ik in de gelegenheid geweest om deel te nemen aan diverse vieringen ter ere van de Zalige Titus Brandsma, hier in Nederland en in andere delen van de wereld. Ik wil even enkele van deze gebeurtenissen en feesten met u delen zodat u een idee krijgt hoe populair Titus Brandsma is, de man die in deze stad doceerde en in diverse plekken in de wereld.
Laten we beginnen met te zeggen dat TB waarschijnlijk de populairste moderne “heilige” is (ik ga geen exacte canonieke onderscheidingen maken) in wat we het “Carmelitaanse universum” zouden kunnen noemen. Hiervoor zijn vele redenen: hij was een zeer betrokken persoon en had enkele universele waarden, zoals vrijheid, broederschap of vrede; hij had de moed om de bezettende Nazi-regering te weerstaan; hij was een man met cultuur, spiritualiteit en sociale bewogenheid; en – niet in het minst – hij was een man van dialoog en oecumenische gesteldheid, en toch een standvastig iemand met betrekking tot de belangrijkste overtuigingen (in deze zin was de verklaring van Christine Mohrman, de befaamde taalkundige uit Nijmegen, bij het proces van zaligverklaring zeer interessant).
Ik wil even met u enkele momenten of anekdotes delen die zeer belangwekkend zijn met betrekking tot de verschillende dimensies van Titus’ leven en tot hoe mensen in verschillende landen hem zien en eren.
1. Titus en Esperanto
Op Eerste Kerstdag 2009 was ik op het Sint Pieters Plein met mijn familie. Zij bezochten Rome en ook mij. Toentertijd was ik een artikel aan het schrijven over Titus en Esperanto (de kunstmatige taal die ontworpen werd door Doctor Ludwig Zamenhof). Titus was erg enthousiast over deze taal en trachtte (met gering succes) om verscheidene broeders ertoe over te halen om die te bestuderen. In 2009 ging mijn familie naar Rome om me te bezoeken. Het was Kerstmis en we gingen naar het Sint Pieters Plein voor de zegen Urbi et Orbi van de paus. Het was koud en mijn neef verveelde zich na enige tijd te hebben gewacht, dus nam ik hem mee voor een wandeling rond het plein. Toen zag ik een spandoek van de “Associazione Cattolica di Esperantisti”. Dus ging ik erheen en stelde mezelf voor en ik vroeg hen of ze ooit van Titus Brandsma hadden gehoord. Een van hen zei: “Natuurlijk kennen we hem! We beschouwen hem als onze patroonheilige”.
De belangstelling van Titus Brandsma voor deze taal is veel meer dan een curiositeit in zijn levensbeschrijving. Het zegt veel over zijn houding ten opzichte van het leven, van mensen en van de dialoog en het begrip. Ik zei altijd dat Titus een beroepsvertaler was, dat wil zeggen, iemand die in staat is om mensen elkaar te doen verstaan. Het zou te lang duren om dit idee uit te diepen, dus wil ik doorgaan naar het tweede verhaal.
2. Titus en volkscultuur
Ik heb veel reizen gemaakt naar Latijns Amerika gedurende de afgelopen paar jaar om de Karmelitaanse aanwezigheid in verschillende landen te bezoeken (El Salvador, Bolivia, Colombia, Venezuela, Argentinië enz.). Het was erg interessant om te zien dat er op sommige plekken “bibliothecas populares” (volksbibliotheken) zijn onder de naam van Titus Brandsma. Ik heb er drie “ingewijd”: een in Temperley, een volkswijk van Buenos Aires (de enorme hoofdstad van Argentinië), een andere in Tarija, een heel aardige stad in Bolivia en de laatste in Medellín (Colombia) in de volkswijk genaamd “12 de octubre”.
Het is interessant dat in verafgelegen plekken Titus herkend wordt en er is die “link” tussen hem en de volkscultuur. Het hoofddoel van deze bibliotheken is om de cultuur te delen met de armste bevolkingsgroepen, vooral in gebieden waar onderwijs (basisonderwijs) erg minimaal is en soms zelfs helemaal niet bestaat.
Eigenlijk gaat achter dit feit een soort grote ingeving schuil. Titus was altijd iemand die nogal betrokken was bij het scheppen van cultuur en ook bij het toegankelijk maken van cultuur. Het volstaat om eraan te herinneren hoe hij de Friese taal en cultuur ontsloot, waarbij hij een leerstoel creëerde op de Katholieke Universiteit Nijmegen. Het zou goed zijn om ook zijn grote activiteit te memoreren ten behoeve van het Katholieke onderwijs, waarbij hij enkele Carmelscholen stichtte, waarvan een in deze stad Oss. De conclusie is heel interessant en is een soort uitdaging voor de Karmelieten vandaag de dag: om geïnspireerd door Titus Brandsma plekken en ruimtes voor ontmoeting en cultuur te creëren en mogelijk te maken.
3. Fabio Borg, Iria Fernández en Caroline Peyron
Gedurende de afgelopen jaren heb ik contact gehad met enkele kunstenaars op diverse plekken. Als er dan een soort vertrouwensband of zelf vriendschap is, vroeg ik altijd een afbeelding van (of liever gezegd hun eigen kijk op) de Zalige Titus Brandsma te maken. Tegelijkertijd schrijf ik kleine artikeltjes in ons tijdschrift in Spanje (een tijdschrift over volksdevotie genaamd “Escapulario del Carmen”, met de bedoeling dat het ooit een boek zal worden.
Intussen ontving ik een uitnodiging om een conferentie te verzorgen in de geboorteplaats van Titus Brandsma, in Bolsward, Friesland. Het museum van Titus Brandsma in zijn vaderstad organiseert diverse tentoonstellingen en in dat jaar ging de tentoonstelling over Titus Brandsma in de moderne kunst. De organisator, de heer Tjebbe de Jong, is kort geleden overleden en ik maak van de gelegenheid gebruik om hem te gedenken en te eren om zijn grote bijdrage aan de kennis over professor Brandsma.
Tijdens het jaar dat ik daar was, was de tentoonstelling over Titus Brandsma met diverse artistieke presentaties. Het was een grootse tentoonstelling en Tjebbe vroeg om verschillende stukken uit verscheidene Carmelitaanse vestigingen in de wereld. Van daaruit pakte ik het idee op om deze kleine artikeltjes te schrijven en – wat belangrijker is – om jonge kunstenaars te vragen om de Zalige Titus Brandsma te schilderen.
Graag wil ik drie voorbeelden uit de meest recente tijd noemen. Het eerste is van de Maltezer schilder Fabio Borg. Hij heeft diverse thema’s uit de Carmelitaanse Spiritualiteit en geschiedenis geschilderd en toen ik hem voorstelde om Titus te schilderen, was hij opgetogen. Ik stuurde hem enkele boeken en na enige weken schreef hij me terug en zei dat het schilderij klaar was.
Het tweede is de Spaanse jonge naïeve kunstenaar Iria Fernández. Haar zus woont in Los Angeles en ik ontmoette haar bij een bezoek aan onze Carmelieten daar. Ze sprak met me over Iria die toentertijd in Rome woonde. Ik nodigde haar uit om naar onze Curia te komen en ze wist dat ik aan Titus werkte dus besloot ze om een portret te schilderen in haar speciale stijl.
Het derde is de Franse kunstenares, woonachtig in Napels, Caroline Peyron. In haar beroemde “book notes” (quaderni) heeft Caroline gewerkt aan verscheidene grootheden van de spiritualiteit zoals Johannes van het Kruis, Edith Stein, Beatrix van Nazareth, enz. Toen ik haar de eerste keer ontmoette, sprak ik met haar over Titus en stuurde ze haar versie van Titus’ spiritualiteit.
Ze hebben alle drie Titus weergegeven op verschillende manieren en met verschillende technieken. In zekere zin hebben zij de nauwe band voortgezet die professor Brandsma had met enkele kunstenaars uit zijn tijd. De beroemdste was de Belgische expressionist Albert Servaes, die zijn beroemde Via Crucis (de weg van het kruis) schilderde. Men beschouwde zijn Via Crucis als te menselijk, te veel vervreemd voor de kitscherige mentaliteit van die dagen. Na een lange strijd, die zeer goed is beschreven in de inleiding door Hein Blommestijn en Jos Huls van het boek Ecce homo. Contemplating the way of love (meditations on the way (of the) cross of Albert Servaes), besloot het Vaticaan om het tonen van de Via Crucis in godshuizen te verbieden. Brandsma zei tegen de schilder en tegen hen die hem steunden om aan het bevel uit Rome te gehoorzamen, maar tegelijkertijd reproduceerde hij de veertien staties in het nieuwe tijdschrift Opgang en maakte hij een zeer fraaie toelichting bij elke statie.
Vandaag de dag kunnen we zeggen dat de vriendschap tussen Titus Brandsma en kunstenaars doorgaat!
4. Titus Brandsma en Teresa van Avila
De grote bewondering en liefde die pater Titus betuigde voor de Spaanse mystica is wel bekend. Toen hij nog student was, publiceerde hij een soort bloemlezing van teksten van Teresa vertaald vanuit het Frans (het had geen hoog academisch gehalte, maar het was de eerste onderneming om Teresa in het Nederlands te lezen!)
Gedurende heel zijn leven ging Titus door met het publiceren van enkele academische studies over het leven, het werk en de spiritualiteit van Teresa. Hij bestudeerde bijvoorbeeld haar relatie met de Rijnlands-Vlaamse mystiek en met de devotio moderna (met name Ruysbroek).
Zelfs in de gevangenis van Scheveningen ging Titus door met een soort spirituele biografie van de Heilige van Avila. De eerste pagina’s zijn op gewoon papier met het briefhoofd van de gevangenis. Op een geven moment echter blijkt dat men het papier heeft weggehaald zodat hij nu doorgaat met schrijven tussen te regels van een ander boek (een Leven van Jezus door Cyril Verschaeve) dat na de oorlog werd gevonden en nu wordt bewaard als relikwie door de Nederlandse Karmelieten.
Enkele getuigen (inclusief de verpleegster die hem de dodelijke injectie toediende) verklaarden tijdens het zaligmakingproces dat hij teksten van Teresa uitsprak in de laatste dagen (in de laatste ogenblikken!) van zijn leven.
Dit jaar hebben we de 500e geboortedag van Teresa van Jezus gevierd. In de hele wereld zijn er vele congressen geweest, toespraken, workshops, kunsttentoonstellingen, theatervoorstellingen… Honderden boeken zijn gepubliceerd in vele talen. In deze context is ook Titus Brandsma aanwezig, professor Brandsma die “de geschiedenis van de mystiek” doceerde op de Katholieke Universiteit Nijmegen. In enkele publicaties en congressen wordt zijn bijdrage aan een beter begrip van Teresa’s mystieke leer onderstreept. Het was mij een eer om het toe te lichten in een belangrijk congres dat gehouden werd nabij Mexico DF, genaamd “Juntos andemos, de la memoria al compromiso” (“Laten we samen voortgaan: van herinnering tot betrokkenheid”). In die context was het zeer ontroerend om het getuigenis van Titus weer te geven en hoe hij zijn leven werkelijk betrok op zijn toewijding aan en bewondering voor Teresa van Avila.
5. Radio Titus in El Salvador
El Salvador is een van de kleinste landen van Latijns Amerika. Het is nu befaamd vanwege de heiligverklaring van “Monseñor Romero“, de katholieke bisschop die vocht tegen onrecht, institutioneel geweld en extreme armoede van het volk in zijn land.
De Carmelieten aldaar hebben veel projecten en zeer belangwekkende activiteiten. Als onderdeel daarvan zou ik met u de zogenaamde “Radio Titus” willen delen. Het is een radiostation dat u op het internet kunt vinden, geleid door een groep jonge leken-Carmelieten die erg hard werken om het bekendheid te geven, niet alleen in El Salvador maar ook in andere landen van Centraal Amerika en over de hele wereld. Radio Titus is nu in feite verbonden aan “La fonte Radio” in Mexico, en er wordt gewerkt aan de samenwerking met andere katholieke zenders.
Titus was journalist en enthousiast over journalistiek en communicatie. Vanaf de tijd dat hij student was, was hij betrokken bij enkele tijdschriften en kranten waarmee hij bleef samenwerken zelfs toen hij in Rome studeerde.
Toen hij terugkeerde naar Holland in 1909 werkte hij erg hard op dit terrein en hij had een internationale perskaart. Hij was redacteur (hier in deze stad!) van de plaatselijke krant De stad Oss. Na enige jaren werd hij aangesteld als “Kerkelijk assistent van de Katholieke pers” en na zijn reis naar de Verenigde Staten in 1935 (waarbij hij zeer onder de indruk was van de sterke ontwikkeling van de massamedia daar) trachtte hij een leerstoel journalistiek te creëren op de Katholieke Universiteit Nijmegen. Hij kon deze droom niet tot werkelijkheid zien worden, maar na de oorlog werd de “zetel der journalistiek” gecreëerd.
In feite was zijn passie voor de journalistiek, voor heldere, eerlijke en ethisch verantwoorde informatie de reden (naast andere de concrete reden) waarom hij gearresteerd werd in januari 1942. Zoals u weet bezocht hij, als Kerkelijk Assistent van de Katholieke pers, alle redacteuren van katholieke tijdschriften, waarbij hij ze ervan op de hoogte stelde dat ze geen Nazi slogans en propaganda mochten publiceren, met name die tegen de Joodse bevolking niet. Hij was zich er wel van bewust dat het een moeilijke positie was voor die leken redacteuren met gezinnen, die hun leven en hun banen riskeerden. Titus was heel blij dat de meesten moedig waren en vaderlandslievend en dat ze bereid waren en klaar om verzet te plegen.
Na zijn arrestatie bevond Titus zich in diverse gevangenissen en huizen van bewaring en hij zou sterven in het concentratiekamp Dachau, nabij München in juli 1942.
Er zullen nog veel meer voorbeelden zijn in de hele wereld over hoe de persoon van Titus Brandsma zeer inspirerend is met betrekking tot communicatie en journalistiek. Laten we in gedachte houden de Internationale Prijs van de UCIP (de Unie van de Katholieke Internationale Pers) die elke twee jaar het werk van journalisten over de hele wereld waardeert met betrekking tot vrede en vrijheid van meningsuiting. Of ook de “Titus Brandsma prijs” die toegekend wordt door het Titus Brandsma Media Center (TMBC) in Manilla. Maar ik heb die kleine radiozender in El Salvador gekozen (waarbij men behalve naar religieuze programma’s en bezinning kan luisteren naar “Bachata”, “Lambada” of “Merengue”) omdat het een aardig eerbetoon is aan onze Carmeliet en diens werk op dit terrein door jonge mensen.
Toen Titus Brandsma in Rome werd zalig verklaard op 3 november 1985 door paus Johannes Paulus II opende het belangrijkste Tv-journaal van de RAI (de officiële Italiaanse televisiezender) met te zeggen: “Vandaag is één van ons, de journalist Titus Brandsma, verheven tot de eer van Bernini.”
De stad Oss, uw stad, was heel belangrijk in het leven van Titus Brandsma en ook bij de innerlijke tocht in zijn groeiproces als man, als gelovige, als iemand die betrokken was op Christelijke waarden van broederschap, vrede en respect voor het menselijk leven. Hij was zeer verbonden met Oss. Het is mij een grote eer om vandaag hier te zijn en met u samen te vieren in deze betekenisvolle en gastvrije stad.
Fernando Millán Romeral, O.Carm. – vertaling: Drs. N.F.S. Smit
(woensdag 18 november 2015)
