Brexit … dat zelfkritiek in elitaire kringen boven alles van belang is.

Toeval? Aanhoudend matig zomerweer en de uitkomst van het referendum in Groot-Brittannië?

Natuurlijk hebben ze niets met elkaar te maken. Maar toch, hangen ze samen. Zorgen in ieder geval voor een raar gevoel. Doem. Onrust. En ondertussen wordt er in Frankrijk vrolijk gevoetbald om het Europees kampioenschap voor landenploegen. Een feestje waarop landen en hun inwoners/supporters vieren dat ze een land zijn. Dat EK heeft natuurlijk ook niets met Brexit én ons noodweer in onze regio te maken. Maar tegelijkertijd toch ook weer wel. 

Glenn Greenwald
Gisteravond maakte iemand me via Twitter attent op een lang artikel van ene Glenn Greenwald. Over Brexit. Een van de duizenden artikelen die sindsdien over deze mokerslag zijn gepubliceerd. Ik las er tientallen en wil juist dit artikel naar voren halen en koppelen aan het jaarthema van de samenwerkende Noord Oost Brabantse Bibliotheken: Wat delen we met elkaar?

Glenn Greenwald is niet zo maar iemand. Hij is een Engels journalist die Edward Snowden hielp zijn onthullingen over Amerikaanse spionagediensten bekend te maken. Hij publiceerde in 2014 De afluisterstaat : Edward Snowden, de NSA en de Amerikaanse spionage- en afluisterdiensten.

Brexit is Only the Latest Proof of the Insularity and Failure of Western Establishment Institutions
Zaterdag 25 juni 2016 mengde Glenn Greenwald zich met een ruim drieduizend woorden bevattend artikel in een groot koor van deskundige duiders. Naast de miljoenen die ook ‘iets’ te melden hebben. Vrij vertaald: Brexit is slechts het zoveelste bewijs dat westerse establisment instituties op een eiland leven en fouten maken. Het is een keiharde aanval op mensen in power. En op Engelse burgers die zich (in hun wanhoop?) achter verkeerde leiders scharen. Tegen hun eigen belang in stemmen. Maar – tegelijkertijd – weet Glenn Greenwald dat veel collega journalisten continue bezig zijn redelijk argeloze burgers zand in de ogen te strooien. Ruim zeven jaar geleden verscheen Gebakken lucht van een andere kritische Engelse journalist: Nick Davies. Waarin hij een ontluisterend beeld schetst van ‘de pers’ in zijn vaderland. Sindsdien is er niet veel ten goede veranderd. Eerder het tegendeel. 

Pleidooi voor populisme
Het artikel van Glenn Greenwald deed me sterk denken aan een pamflet van David Van Reybrouck. In zijn reeds in 2009 verschenen Pleidooi voor populisme hield hij een hartstochtelijk pleidoi richting zijn natuurlijke achterban van hoogopgeleide, blanke mannen die ‘het’ in onze samenleving voor het zeggen hebben. Zet mensen die genegen zijn te stemmen op een Bart de Wever (in België) of Geert Wilders niet gemakzuchtig weg als ‘gekke’ Tokkies. Die niet weten wat ze doen. Van Reybrouck praat in dat goed geschreven boekje niet goed dat ze vaak racistisch en kortzichtig zijn, maar houdt wel een warm pleidooi om als elite proberen te begrijpen waar hun onvrede vandaan komt. 

Precariërs versus ‘de’ elite
Glenn Greenwald ziet de keuze voor een Brexit als een zoveelste signaal richting ‘de elite’ dat ‘het’ anders moet. Veel mensen in Groot-Brittannië – en daarbuiten – maken zich grote zorgen over hoe hun samenleving zich verder ontwikkeld. Deze steeds groter wordende groep – noem het kwetsbare burgers of precariërs – zien keer op keer dat het democratisch proces niet langer voor hen werkt. Wat ‘ze’ ook stemmen, het beleid gaat gewoon in ongeveer dezelfde richting verder. D66, CDA, VVD en/of PvdA: hetzelfde beleid. Nog meer onzekerheid, voorzieningen die afgebouwd worden, de welvaartsstaat ontmanteld en weinig mogelijkehden voor hun kinderen om ‘het’ beter te doen of krijgen als zijzelf. Die groep ziet aan de andere kant tegenover zich een elite die weet wat ‘juist’ is, en die vooral blijft doorgaan met wat ze al jaren doet. Tot die elite rekent hij niet alleen ‘de’ politiek, maar ook de academische en financiële wereld. Opmerkelijk is dat hij aan dit rijtje ook zijn eigen beroepsgroep toevoegt: de media. Die zich opstellen als bondgenoten van de elite. Amper meer kunnen of willen begrijpen dat een groot deel van de bevolking opteert voor populistische alternatieven. Ter linker- en rechterzijde. 

Glenn Greenwald is niet naïef. Hij realiseert zich als geen ander dat ‘het populisme’ geen échte oplossingen kan noch zal brengen. Integendeel. Hij maakt zich grote zorgen voor racistische, nationalistische en xenofobe elementen in deze groepen. Maar tegelijkertijd ziet hij de keuze voor Brexit als een wake-up call richting die elite. Probeer nu eindelijk eens te begrijpen waarom zo veel mensen zich zorgen maken en kiezen voor ‘oplossingen’ die zeer waarschijnlijk tegen hun eigen belang ingaan. Sterker: Greenwald weet als geen ander dat kwetsbare mensen de grootste klappen zullen krijgen als de ideeën van een Bart De Wever of Geert Wilders of de verlaters van de EU ooit zullen worden doorgevoerd. “Houdt dan je hart vast!”

Dani Rodrik’s trilemma
Glenn Greenwald snijdt in zijn artikel veel aan, maar heeft het niet over Dani Rodrik. Deze Turks-Amerikaanse econoom heeft veel onderzoek gedaan naar globalisering. Daar heeft Greenwald het impliciet wel over. Als belangrijkste reden waarom zo veel mensen in het Westen een steeds onzekerder bestaan hebben of krijgen. En een elite die ‘alles’ in het werk stelt om die globalisering ’te dienen’. In 2011 verscheen ‘The globalization paradox’, dat vorig jaar in een Nederlandse vertaling verscheen: De globaliseringsparadox : waarom mondiale vrijhandel, de natiestaat en democratie niet samengaan. Een boek dat mede verklaart waarom Groot-Brittannië voor een Brexit stemt. Kiest voor de nationale kaart. Verklaart waarom veel mensen zien dat ‘de democratie’ op veel plekken niet meer functioneert. 

In dit boek postuleert Dani Rodrik een trilemma. Een dilemma met drie ‘kanten’. En – belangrijk – het is onmogelijk dat in een samenleving alle drie tegelijk aanwezig kunnen zijn. Rodrik stelt dat een samenleving moet kiezen. Kies voor twee ‘kanten’ en laat noodzakelijkerwijs de derde liggen. Je kunt niet the best of three worlds hebben. Voor de Nederlandse editie schreef hij in november 2014 een ander voorwoord. Daarin zegt hij:

In wezen is deze malaise een manifestatie van wat ik in dit boek ‘het politieke trilemma van de wereldeconomie’ noem: het feit dat economische globalisering, politieke democratie en de natiestaat niet met elkaar te verzoenen zijn . Twee van deze drie elementen is het hoogst haalbare. Democratie valt alleen te verenigen met nationale soevereiniteit als we globalisering inperken. Als we mikken op globalisering en ook de natiestaat willen behouden, moeten we democratie laten varen. En als we democratisering plus globalisering willen, moeten we de natiestaat opdoeken, en streven naar meer internationaal bestuur. Toen ik het boek schreef (in 2011 – hd), had ik niet kunnen bedenken dat de eurozone zo fraai zou illustreren hoe het trilemma werkt. De economische en politieke problemen van Europa zijn te wijten aan het feit dat de monetaire en financiële integratie veel verder zijn gevorderd dan de politieke en institutionele fundamenten. Democratie en economische prestaties zijn ten prooi gevallen aan deze wanverhouding. Om de democratie te redden is ofwel méér politieke integratie, ofwel minder economische integratie vereist. De leiders in Europa weigeren een keus te maken en zo sleept de malaise zich voort. (pagina 9)

Een uniek signaal?
Het artikel van Glenn Greenwald verdient een groot lezerspubliek. Met name onder ‘de elite’. Het is echter geen uniek betoog. Anderen gingen hem voor. Mensen uit de elite. Zoals Nick Hanauer, Paul De Grauwe en Russell Brand. Drie namen die in dit verband nu bij mij opkomen. Mensen die als een David Van Reybrouck begrijpen dat het té gemakkelijk is mensen weg te zetten als populisten. Waardoor je niet bij jezelf te rade hoeft te gaan. Overwegen om ‘jouw’ visie en beleid te gaan aanpassen. Luisteren naar kritiek waar je niet zo veel mee hebt.

Hooivorken?
In de zomer van 2014 hield miljardair Nick Hanauer (hij noemt zichzelf een plutocraat) een TEDtalk. Waarin hij zich richtte tot zijn klasse. Een zeer kleine groep; van multi-miljardairs. De 0,1 van 0,1 procent mensen die superrijk zijn. Hij zit zonder enige twijfel in die ene grote bus waarin mensen zitten die evenveel bezit hebben als de armste helft van de hele wereldbevolking. Deze Nick waarschuwde al in 2014 zijn fellow plutocrats voor de hooivorken die er aan zitten te komen. Mits zij zich niet gaan aanpassen. Maatregelen nemen die het gros van de normale mensen ten goede zal komen. Gaan we door op de weg die we sinds het begin van de jaren tachtig zijn ingeslaan – zeg maar de neoliberale weg – dan voorziet hij revoluties. En mensen die ‘ons’ komen halen. Met hooivorken als in de Franse revolutie.

Slinger?
Paul De Grauwe is een Belgisch econoom en politicus. Lid van de VLD, de Vlaamse VVD. Zeg maar een ouderwetse liberaal. Die als econoom én politicus wéét dat het huidige systeem al een tijdje niet meer functioneert. Bijgestuurd moet worden. Een richting in die voor het gros van de bevolking positief is. Op het omslag van zijn De limieten van de markt : de slinger tussen overheid en kapitalisme staat (natuurlijk) een slinger. Als illustratie dat de samenleving onherroepelijk een andere kant in moet (of zal) slaan. De uitkomst van het Brexit-referendum is zo’n signaal. Dat de slinger een andere kant heen zal gaan.

Revolutie?
Toevallig bladerde ik deze week door de recentste bundel van Bas Heijne: Een waanzinnig gaaf land : opmerkingen over Nederland. Columns die hij de laatste vijf jaar voor NRC Handelsblad schreef. Bas Heijne kun je als een soort ‘opvolger’ van – de (ook) deze week overleden – Henk Hofland zien. Wekelijks ‘praat’ hij zijn achterban (grofweg ‘de elite’ van Nederland) bij over wat hem in een bepaalde week opviel. Toevallig verscheen gisteren zijn laatste column. Hij neemt een half jaar een time out; om aan projecten te gaan werken. Ik vermoed dat hij gaat nadenken over zaken die door Glenn Greenwald zijn aangesneden. Wat is de manier om uit onze wereldwijde malaise te komen?
Ik ben benieuwd hoe hij nu terugkijkt op een column uit november 2013: Antipolitiek. Waarin hij ingaat op een boek dat in mijn ogen wél een belangrijk signaal is om te begrijpen waarom zo veel mensen domweg boos en teleurgesteld zijn. Dat boek is geschreven door een Engelse standup comedian, Russell Brand. En heeft een opruiende titel: Revolutie. Een boek waar de boosheid vanaf spat. Waarin deze zeer geprivilegieerde man zich achter mensen schaart die de klappen krijgen. En waarin hij vooral de elite verwijt blind te zijn voor wat zij de gewone man allemaal aandoen. 
Bas Heijne liet zich in november  2013 redelijk negatief over dit boek uit. Maar begreep toen al dat deze Russell ergens wel degelijk een punt heeft. 

Noodweer
Deze week – beter: deze maand juni – maken we (in Zuid-)Nederland veel noodweer mee. Zware, zeer zware regenbuien. Veel meer regenwater dan gemiddeld. Massale vernielingen. Signalen dat ‘het klimaat’ aan het veranderen is? Of toeval? Wie zal het zeggen? Tel je hier alle signalen uit de rest van de wereld bij op, dan ontkom je als argeloos burger niet aan de indruk dat ‘het weer’ van slag is. Er té veel aanwijzingen zijn dat het klimaat wellicht toch aan het veranderen is. Dat wij als mens daar verantwoordelijk voor zijn en dat wij dit als Nederland niet alleen kunnen oplossen. Noch andere grote problemen als belastingontduiking door multinationals, overheden en bedrijven die ons massaal afluisteren en volgen of mensen redelijk beschamend opvangen die uit Afrika naar ons werelddeel vluchten.
Dat is het wrange van Brexit. Ieder rationeel denkend mens weet dat we als landen meer samen zullen moeten gaan werken. Maar aan de andere kant neemt het sentiment toe om ons naar binnen te keren. Helder lijkt mij dat ‘de elite’ hier een grote verantwoordelijkheid draagt en moet proberen iedereen daarin mee te nemen.

Antipolitiek
Veel populisten worden door mensen uit de elite (nogmaals: politiek, financiel, academisch en media) niet begrepen. Keren zich af van ‘de politiek’. Kiezen voor populistische ‘oplossingen’. En worden vervolgens door de elite beschuldigd van anitipolitiek. Glenn Greenwald houdt mensen uit de elite één grote spiegel voor. Kijk er eens in en probeer je te verplaatsen in mensen die redelijk desperaat kiezen voor deze ‘rare’ opties. Hieronder enkele citaten uit dat artikel:

Vragen die dertig jaar lang niet zijn beantwoord
The Los Angeles Times‘ Vincent Bevins, in an outstanding and concise analysis, wrote that “both Brexit and Trumpism are the very, very wrong answers to legitimate questions that urban elites have refused to ask for thirty years”; in particular, “since the 1980s the elites in rich countries have overplayed their hand, taking all the gains for themselves and just covering their ears when anyone else talks, and now they are watching in horror as voters revolt.”
The British journalist Tom Ewing, in a comprehensive Brexit explanation, said the same dynamic driving the UK vote prevails (overheerst) in Europe and North America as well: “the arrogance of neoliberal elites in constructing a politics designed to sideline and work around democracy while leaving democracy formally intact.”

Zich achter gelaten voelen
In an interview with The New Statesman, the political philosopher Michael Sandel also said that the dynamics driving the pro-Brexit sentiment were now dominant throughout the west generally: “a large constituency of working-class voters feel that not only has the economy left them behind, but so has the culture, that the sources of their dignity (waardigheid), the dignity of labour, have been eroded and mocked (bespot) by developments with globalisation, the rise of finance, the attention that is lavished (overladen) by parties across the political spectrum on economic and financial elites, the technocratic emphasis (nadruk) of the established political parties.” After the market-venerating (markt-vererend) radicalism of Reagan and Thatcher, he said, “the centre left” – Blair and Clinton and various European parties – “managed to regain political office but failed to reimagine the mission and purpose of social democracy, which ­became empty and obsolete (verouderd).”

Fout na fout
Glenn Greenwald verwijt de elites dat ze in deze eeuw meerdere keren beslissingen hebben genomen die verkeerd zijn uitgepakt: de oorlog tegen Sadam Hoessein in 2003, in 2008 banken redden die de financiële crisis hebben veroorzaakt en de kosten verhalen op ‘de burgers’, Libië binnenvallen om Khaddafi af te zetten en zo de poort wijd open zetten voor de opkomst van ISIS. 
Zijn punt is dat de elite haar autoriteit heeft verloren. Door velen niet langer geloofd wordt. Dat is jammer want elites zijn nodig. 

These are not random, isolated mistakes. They are the by-product of fundamental cultural pathologies within western elite circles – a deep rot. Why should institutions that have repeatedly authored such travesties, and spread such misery, continue to command respect and credibility? They shouldn’t, and they’re not.

Een vacuüm
It’s natural – and inevitable (onvermijdelijk) – that malignant (kwaadaardige) figures will try to exploit this vacuum of authority. All sorts of demagogues and extremists will try to re-direct mass anger for their own ends. Revolts against corrupt elite institutions can usher (leiden) in reform and progress, but they can also create a space for the ugliest tribal impulses: xenophobia, authoritarianism, racism, fascism. One sees all of that, both good and bad, manifesting in the anti-establishment movements throughout the U.S., Europe, and the UK: including Brexit. All of this can be invigorating (verkwikkend), or promising, or destabilizing, or dangerous: most likely a combination of all that.

The solution is not to subserviently (onderdanig) cling (vasthouden) to corrupt elite institutions out of fear of the alternatives. It is, instead, to help bury those institutions and their elite mavens (specialisten) and then fight for superior replacements.

“Fuck you!”
There is no one, unifying explanation (allesverbindende verklaring) for Brexit, or Trumpism, or the growing extremism of various stripes throughout the west, but this sense of angry impotence – an inability to see any option other than smashing those responsible for their plight –  is undoubtedly (zonder enige twijfel) a major factor. As Bevins put it, supporters of Trump, and Brexit, and other anti-establishment movements “are motivated not so much by whether they think the projects will actually work, but more by their desire to say FUCK YOU” to those they believe (with very good reason) have failed them (die hen in de steek hebben gelaten).

Niet David Van Reybrouck
Obviously, those who are the target of this anti-establishment rage – political, economic and media elites – are desperate to exonerate (zichzelf zuiveren) themselves, to demonstrate that they bear no responsibility for the suffering masses that are now refusing to be compliant (meegaand) and silent. The easiest course to achieve that goal is simply to demonize (demoniseren) those with little power, wealth or possibility as stupid and racist: this is only happening because they are primitive and ignorant and hateful, not because they have any legitimate grievances or because I or my friends or my elite institutions have done anything wrong.

Because that reaction is so self-protective and self-glorifying, many U.S. media elites – including those who knew almost nothing about Brexit until 48 hours ago – instantly adopted it as their preferred narrative (lievelings verhaal) for explaining what happened, just as they’ve done with Trump, Corbyn, Sanders and any number of other instances where their entitlement (aanspraak) to rule has been disregarded (veronachtzaamd). They are so persuaded (overtuigd) of their own natural superiority that any factions who refuse to see it and submit (onderwerpen) to it prove themselves, by definition, to be regressive, stunted (onvolgroeid) and amoral.

Ons Soort Mensen
But there’s something deeper and more interesting driving the media reaction here. Establishment journalistic outlets are not outsiders. They’re the opposite: they are fully integrated into elite institutions, are tools of those institutions, and thus identify fully with them. Of course they do not share, and cannot understand, anti-establishment sentiments: they are the targets of this establishment-hating revolt as much as anyone else. These journalists’ reaction to this anti-establishment backlash is a form of self-defense. As () Jay Rosen put it last night, “journalists today report on hostility to the political class, as if they had nothing to do with it,” but they are a key part of that political class and, for that reason, “if the population — or part of it — is in revolt against the political class, this is a problem for journalism.”

() But a major factor is that many people recognize that establishment journalists are an integral part of the very institutions and corrupted elite circles that are authors of their plight (toestand). Rather than being people who mediate (bemiddelen) or inform these political conflicts, journalists are agents of the forces that are oppressing (onderdrukken) them. And when journalists react to their anger and suffering by telling them that it’s invalid and merely the by-product of their stupidity and primitive resentments (wrok), that only reinforces (versterkt) the perception that journalists are their enemy, thus rendering journalistic opinion increasingly irrelevant (wordt daardoor in toenemende mate irrelevant).

Hoopvol slot, als …
Brexit – despite all of the harm it is likely to cause and despite all of the malicious (kwaadaardige) politicians it will empower (machtiger maken)– could (zou) have been a positive development. But that would require (vereisen) that elites (and their media outlets) react to the shock of this repudiation (verstoting) by spending some time reflecting on their own flaws (gebreken), analyzing what they have done to contribute to such mass outrage (massale verontwaardiging) and deprivation (ontzetting), in order to engage in course correction (koerscorrectie). Exactly the same potential opportunity was created by the Iraq debacle, the 2008 financial crisis, the rise of Trumpism and other anti-establishment movements: this is all compelling (overtuigend) evidence that things have gone very wrong with those who wield (hanteren) the greatest power, that self-critique in elite circles is more vital than anything (dat zelfkritiek in elitaire kringen boven alles van belang is).

Wat delen we met elkaar?
Deze vraag cirkelt boven bijna alle thema’s waar we als samenleving ‘iets’ mee moeten. Toegespitst op Brexit en de noodzaak om ‘iets’ te doen aan een veranderend klimaat lijkt me evident dat oplossingen alleen gerealiseerd kunnen worden als landen meer gaan samenwerken. Minder Brexit. Elite(s) en burgers moeten meer samen gaan werken. Niet tegenover elkaar (blijven) staan. Zich doorlopend blijven afvragen wat ze samen delen. Waar hun gemeenschappelijke belangen liggen. Mensen op verantwoordelijke plekken – zeg de elite – hebben in mijn ogen iets meer de plicht zich daarvoor in te zetten.

Agendapunt
Benieuwd of de hoofdredacteur van De Volkskrant of de NRC het artikel van Glenn Greenwald intern gaan bespreken. En hun positie gaan heroverwegen. Ben ook benieuwd welke Nederlands medium een vertaling gaat plaatsen.

Artikelen
New Statesman – Michael Sandel: “The energy of the Brexiteers and Trump is born of the failure of elites” (13 juni 2016)
(zondag 26 juni 2016)
Guardian – ‘If you’ve got money, you vote in … if you haven’t got money, you vote out’ (24 juni 2016)
Guardian – After this vote the UK is diminished, our politics poisoned

Citaat 366 (vrijdag 24 juni 2016)
Homepage Citaten 2016