We stand little chance of writing a new () story that is fit for our times if we keep falling back on last-century’s () storybooks.

Een dun boekje
Het voordeel van een dun boekje is dat je het effe vlug kunt herlezen. Een uurtje en dan heb je het weer in je hoofd zitten. Vervelend is alleen dat je dan tot de conclusie moet komen dat je de eerste keer slechts een deel van de tekst écht hebt opgenomen, onthouden. Sterker: wat heb je eigenlijk onthouden?

Bas Heijne
Dit fenomeen overkwam me toen ik deze week Onbehagen : Nieuw Licht op de beschaafde mens van Bas Heijne herlas. Had het ergens in september al eens gelezen. En was zwaar onder de indruk. Een prachtig geschreven betoog over onze samenleving.

Een herkenbare toon, want ik lees de columns van Bas Heijne op zaterdag al jarenlang. En volg hem op zijn andere avonturen. Weet waar hij voor staat. Hoe hij ongeveer denkt. De kern van dat boek-je had ik natuurlijk wel opgepikt, er een stuk-je over geschreven en hem uitgenodigd voor een lezing in Oss.

Onbehagen
Maar toch vond ik het nodig dat Onbehagen nog een keer ter hand te nemen. Dat had te maken met een ander project, rondom een recent verschenen boek:  Homo Deus : een kleine geschiedenis van de toekomst. Waarvoor hij het voorwoord had geschreven. Ik had het idee dat in Onbehagen verwijzingen zouden moeten zitten naar dat boek en de auteur: Yuval Noah Harari.

Deze relatief jonge Israëlische historicus betoogt in deze internationale bestseller dat menselijke samenlevingen bij elkaar gehouden worden door dragende verhalen. Een verhaal dat iedereen ‘gelooft’, waar (bijna) niemand vraagtekens bij zet. Sterker: de meeste mensen weten dat hét nu eenmaal zó is. Er is geen keuze; hét is dé werkelijkheid. Zó hoort het. Zó doen we dat bij ons. En er zijn in zo’n samenleving amper mensen die vraagtekens bij die status quo zetten. Vroeger noemden we die ketters, en leverden ze uit aan de Inquisitie.

Yuval Noah Harari
Yuval Noah Harari betoogt én weet dat willekeurig welke  samenleving dan ook niet zonder een verhaal kan. Zijn stelling is dat het centrale verhaal van ons – hier in het rijke Westen – om verschillende manieren op haar laatste benen loopt. Door uiteenlopende mensen worden vraagtekens gezet. En weet hij dat op veel plekken mensen – meestal zonder vooropgezet doel – bezig zijn bestaande zekerheden onderuit te halen. Wetenschappers, technologen, entrepreneurs et cetera.

Het is het verhaal dat wij als mensen (Homo sapiens) binnen enkele decennia wellicht uitgroeien tot Homo Deus. We worden als goden; die veel langer (ja zelfs: ‘eeuwig’) zullen gaan leven. Zelflerende systemen zullen ons verder op bijna alle terreinen van ons menselijk doen en laten gaan vergezellen, adviseren, sturen.

En in diezelfde periode zullen we als mens(heid) ook nog op zoek moeten naar een ander economisch model; dat ook nog het ‘klimaatprobleem’ tackled. We leven in spannende (kantel)tijden. Geen wonder dat Harari voorziet dat ‘ons’ huidige verhaal ingeruild zal moeten worden voor een ander.

Dat idee sluit aan bij hoe Bas Heijne naar de samenleving kijkt. Hij formuleert het anders, maar op hoofdlijnen komt zijn verhaal (want dat is het natuurlijk!) met dat van Harari overeen.

Geen wonder dat iemand hem heeft gevraagd het voorwoord voor Homo Deus te schrijven. Dat had natuurlijk ook te maken met een project waar Bas Heijne in 2015 bij was betrokken: De volmaakte mens. Een zestal Human tv-afleveringen waarin hij met uiteenlopende personen sprak die bezig zijn ‘aan de mens te sleutelen’. Een breed onderwerp waar het in Homo Deus ook over gaat.

Zat Yuval Noah Harari in Onbehagen?
De ontnuchterende conclusie moet zijn dat hij er wel degelijk in zat. Meerdere keren werd genoemd en enkele keren zelfs werd geciteerd. Maar ik heb er gewoon overheen gelezen. Yuval Noah Harari zat toen – in september 2016 – nog niet in mijn systeem. Liet die naam ook niet inzinken. Deed geen poging zijn naam te onthouden. Noch op zoek te gaan naar het boek waarnaar Bas Heijne verwijst: Sapiens : een kleine geschiedenis van de mensheid.

Als verdediging kan ik nu – april 2017 – aanvoeren dat het verhaal van Harari (over hoe de mens zich de afgelopen zeventigduizend jaar heeft ontwikkeld) me bekend voorkwam. Er zijn andere auteurs geweest die dat verhaal al eens hadden verteld, opgeschreven. Dus las ik over die lastige naam heen en focuste me op het verhaal van Bas Heijne.

Maar nu – ruim een half jaar later – zijn er verschillende citaten uit Onbehagen die vooruitwijzen naar hét boek van 2017: Homo Deus : een kleine geschiedenis van de toekomst. Een boek dat Bas Heijne in de zomer van 2016 ook niet kende; kon kennen. Dus ook niet aan stipte. De Engelse editie verscheen pas vorig najaar. En de Nederlandse vertaling in februari van dit jaar.

Enkele citaten uit Onbehagen die een link hebben met Harari

Een verhaal, een mythe
In zijn prikkelende geschiedenis van de mensheid, getiteld Sapiens (2012), legt de Israëlische historicus Yuval Noah Harari uit dat mensen evolutionair zijn toegerust om samen te werken in kleine groepen – zolang we elkaar kennen, zijn we geneigd er samen de schouders onder te zetten. Maar naarmate de groepen groter worden, wordt samenwerken moeilijker – om grote groepen samen te laten optrekken, mensen die elkaar niet persoonlijk kennen, is een verbindend verhaal nodig, een gedeelde overtuiging of geloof. Of zoals Harari het uitdrukt, een mythe. Zonder dat gaat het niet. (pagina 34-35)

Het gedeelde verhaal is niet verbindend meer
Wanneer je geen dragende mythe meer hebt, wordt het lastig weerstand te bieden aan de nieuwe opkomende mythes van het bedreigde nationaal belang, van de vernietiging van specifiek lokale gemeenschappen, enzovoort. Het besef is doorgedrongen dat de Unie niet eindeloos kan worden uitgebreid, omdat het gedeelde verhaal domweg niet verbindend genoeg is. (pagina 37)

Spanning tussen individu en de cultuur
Ieder nieuw verhaal over Europa, een nieuwe verbindende mythe, zoals Harari het noemt, zal altijd tweeslachtig zijn: de burger die zijn eigen, lokale belangen ondergeschikt wil maken aan een groter, niet meteen vanzelfsprekend belang – het streven naar een gemeenschap voorbij de grenzen van de eigen kleine wereld. Die tweeslachtigheid kan niet worden opgelost, en het is gevaarlijk naïef gebleken te denken dat het wel kan – ze is eigen aan de dynamiek van het verlichtingsdenken. Er zal altijd spanning zijn tussen een individu en de cultuur waarvan hij deel uitmaakt. (pagina 39)

Meewarig hoofdschudden door bestuurders
Zoals Francis Fukuyama in het eerste deel van zijn The Origins of Political Order schrijft, gaan bestuurlijke elites vrijwel altijd ten onder omdat ze geen oog hebben voor de veranderende omstandigheden in de samenleving die zij besturen. Anders gezegd, men blijft gewoon doen wat men denkt dat goed is, omdat het tot dusver altijd goed gewerkt heeft. Tegengeluiden en opstandigheid worden afgedaan met meewarig hoofdschudden, gezien als jammerlijke aberraties. Vervolgens verzuimt men het politieke systeem aan te passen aan de nieuwe dynamiek in de samenleving. (pagina 39-40)

De mens lijkt bijna naakt
De wetenschap kleedt de mens steeds verder uit. Hij lijkt soms al bijna naakt. De geesteswetenschappen kunnen die nieuwe kennis niet negeren, ze zullen hun actieradius moeten vergroten. Vandaar dat een historicus als Harari biologisch-evolutionaire kennis meeneemt in zijn geschiedenis van de mensheid (pagina 41)

Hersenspinsels van de wetenschap
De door mij genoemde critici proberen aan te tonen dat de werkelijkheidsaanspraken van die harde wetenschap eveneens illusoir zijn, dat de claim op de werkelijkheid van veel wetenschap onterecht is: zowel de aard van ons universum () als de aard van ons bewustzijn laat zoveel te raden over, dat iedere waarheidsclaim van fysici en neurowetenschappers als dermate speculatief moet worden beschouwd dat we net zo goed met hersenspinsels te maken hebben, met projecties op een ongrijpbare en wellicht onkenbare wereld, met illusies die ons leven vormgeven en de boel bij elkaar houden – met mythes, zoals Harari zou zeggen. (pagina 44)

Zonder verhalen gaat het niet
Een verhaal blijft nodig. Zonder verhalen – noem het mythes, noem het godsdienst, noem het cultuur – kan een mens niet goed mens zijn. Hoe ons brein nu precies tot een bewustzijn komt, weten we (nog) niet, maar het is een feit dat we een brein hebben en een bewustzijn – en hoewel het brein vast en zeker een voorwaarde voor bewustzijn is, kunnen we zowel ons brein als de wereld slechts vanuit ons bewustzijn beschouwen. Dat is een paradox waaruit we nooit zullen kunnen ontsnappen. Nieuwe kennis over de mens dwingt ons ons mensbeeld bij te stellen, maar het gaat nog altijd om wat wij er zelf van maken.
  Om het simpel te zeggen: wil je kunnen leven, dan heb je er meer aan te weten wat een bankbiljet betekent dan wat het feitelijk is. Wij moeten betekenis geven. (pagina 70)

Ethische vraagstukken
Nieuwe technologie confronteert ons met nieuwe ethische vraagstukken, over hoever we de technologie willen laten doordringen in ons bestaan – zoals in het geval van robotisering, maar ook op het gebied van genetische manipulatie, de zogeheten ‘mensverbetering’. We moeten nadenken over wat het betekent wie er verantwoordelijk is wanneer auto’s zichzelf gaan besturen, wanneer in de toekomst iedereen met iedereen, ongeacht geslacht of leeftijd, kinderen met elkaar kan krijgen – en hoe een maatschappij eruit zou moeten zien waarin machines het meeste werk zullen overnemen. Zonder de humaniora, zonder filosofie, zonder geschiedenis, zonder sociologie, zonder culturele studies is het onmogelijk over die kwesties na te denken, onmogelijk om die ontwikkelingen in te bedden in ons bestaan. (pagina 70-71)

Een ander herlezen boek-je
Begin januari verscheen van Bas Heijne een ander essay: Staat van Nederland : een pleidooi. Een boek dat deels voortborduurt op Onbehagen, maar vooral inzoomt op het maatschappelijke klimaat in ons land aan de vooravond van de verkiezingen voor de Tweede Kamer. Die verkiezingen zijn inmiddels alweer ruim vijf weken voorbij. Er wordt in Den Haag volop geformeerd. Maar dit boek-je blijft ook nu nog relevant.

Ik herlas het ook. En constateer nu dat hij hier niet verwijst naar Yuval Noah Harari, en hem zeker niet citeert. Tóch zit zijn geest wél in dit pamflet. En dat heeft vooral te maken met dat ‘verhaal’. Dat onze tijd schreeuwt om een verhaal waarin de meeste burgers weer kunnen geloven. Waarvoor ze willen gaan. Bas Heijne is bang dat té veel mensen aan de top zó vastzitten in een (feitelijk) vastgelopen systeem, dat ze niet meer in de gaten hebben dat hun ‘oplossingen’ en keuzes door veel burgers al lang niet meer worden gedeeld, en zeker niet gedragen.

In onze complexe tijd moet er GEPRAAT worden over alternatieven. En niet nog meer technocratische maatregelen over het land worden uitgestort. Technocratisch bestuur dat uitgaat van een dood(s) verhaal. Bas Heijne pleit niet alleen voor een debat, maar vooral voor bijeenkomsten waar mensen met verschillende visies op de werkelijkheid (‘andere verhalen’) bereid zijn naar elkaar te luisteren. Het overstijgt het begrip dialoog. Dat is in zijn ogen té vrijblijvend. Nee, in die gesprekken moet helder en duidelijk uitgesproken worden wat mensen niet zint, waar ze voor staan, naar toe willen. Zo’n uitwisseling lucht op. Maakt wellicht ruimte om samen op zoek te gaan naar alternatieven.

In de TrendRede van 2017 werd gerept over het ‘Buitenveld’.

Een zin uit dat pamflet (Wat we nodig hebben is een Buitenveld. Waar iedereen uit de eigen cirkel treedt en de ander ontmoet op neutraal terrein) heb ik al eerder gekoppeld aan een zin uit Staat van Nederland : een pleidooi (Dus moeten we gebruikmaken van de instituties binnen de maatschappij om vorm te geven aan een onderbouwend publiek debat over grote vragen)

Conclusie
Ik heb het idee dat ik tijdens het lezen van Homo Deus : een kleine geschiedenis van de toekomst (nogmaals: hét boek van 2017) onbewust de ‘boodschap’ van Bas Heijne’s Onbehagen heb meegenomen. Ik was door dat boek-je als het ware al voorbereid op het verhaal van Yuval Noah Harari. Bas Heijne citeerde wellicht uit het eerste boek van hem, maar het verhaal dat hij in Homo Deus vertelt zat ook al in Sapiens : een kleine geschiedenis van de mensheid en deels ook in Onbehagen.

Een mens is een raar wezen. Je pikt de hele dag miljarden indrukken op en slaat er slechts een enkele heel bewust op. Het overgrote deel verdwijnt in de vergetelheid. Opmerkelijk is dat je dagelijks ook onbewust dingen tot je neemt; die later ooit van pas komen.

Evident is dat dit ook geldt voor de honderden (nee: duizenden) boeken die ik de afgelopen decennia heb gelezen. Oneindig veel muziek die ik heb beluisterd. Kunstwerken die ik heb gezien. Films bekeken. Etentjes waarbij ik mocht aanschuiven. Vraag me op de man af wat ik me van het gros me nog kan herinneren, en ik val stil. Maar ondertussen zit er tóch van alles in mijn hoofd. Hebben velen in mijn omgeving de indruk dat ik consistent in elkaar zit en bezig ben. Sterker: ik geloof dat zelf ook. Deels waar, deels mythisch. Mensen leven natuurlijk binnen een dragend maatschappelijk verhaal. Ze zijn natuurlijk ook gewoonweg verhalenvertellers.

Kevin Kelly
Toevallig verscheen gisteren in NRC Handelsblad een interview met deze Amerikaanse toekomst duider. Een verhalenverteller. Twee weken nadat het gesprek met hem had plaatsgevonden. De verslaggeefster trof Kelly op Schiphol. Hij kwam naar Nederland voor een congres in Eindhoven, de STRP Biënnale. Hij nam de keynote speech tijdens de Conference for the Curious op woensdag 30 maart voor zijn rekening. Klik hier voor een artikel over Kevin Kelly en dat congres.

De kop van dit interview (‘Zorg dat je tot je dood een newbie blijft’) sluit mooi aan bij de boeken (verhalen) van Harari en Heijne.

Volgens Kelly c.s. zitten we midden in een grote transistiefase. Kelly noemde het die woensdagavond de Tweede Industriële Revolutie. Anderen hebben het over het Tweede Machinetijdperk (Erik Brynjolfsson & Andrew McAfee), de Derde Industriële Revolutie (Jeremy Rifkin) of de Vijfde Revolutie (Lone Frank).

Kelly had het in Eindhoven over paardenkracht én denkkracht. In het begin van de Eerste Industriële Revolutie slaagde de mens er in ‘paarden’krachten op te wekken en die voor eigen gebruik aan te wenden. Denk aan de stoommachine, elektriciteit en het oppompen van olie en gas et cetera.

In onze tijd zal een nieuwe, door ons zelf opgewekte kracht erbij komen: denkkracht. Hij bedoelt daarmee kunstmatige intelligentie én zelflerende systemen. Binnen enkele jaren (en zeker decennia) zal het heel normaal worden om aan ‘dingen’ denkkracht toe te voegen. Die we voor het gemak uit ‘de cloud’ zullen halen. Waardoor processen en systemen domweg beter, sneller gaan werken. Denkkracht die het leven voor ons mensen beter zal maken.

Als optimistisch mens ging hij niet in op de mogelijke negatieve bij-effecten. Hij beklemtoonde dat elk wezen op aarde met hersens verschillende soorten intelligentie of capaciteiten heeft. De ene intelligentie is bij de een beter ontwikkeld dan bij de ander. Honden kunnen bijvoorbeeld veel beter ruiken dan mensen; lasrobots kunnen veel beter … lassen, maar ruiken niet en kunnen zeker niet bedenken dat ze morgen geen zin hebben, want … de lente roept hem(of haar?) naar buiten.

De mens zal de komende jaren op tal van terreinen specifieke brokken intelligentie toe gaan voegen aan systemen die wel een steuntje in de rug kunnen gebruiken. Dit alles heeft niets met bewustzijn te maken. Doet er volgens Kelly ook niet zo toe. Daarmee neemt hij in één grote klap alle zorgen weg bij mensen die denken dat dit soort KI-systemen ‘ons’ overbodig zullen gaan maken; overvleugelen. Het gaat (voorlopig) om specifieke intelligentie (schaken, analyseren röntgenfoto’s, TomTom-reisadviezen, auto’s besturen). De kans dat ‘ons’ auto-systeem gaat nadenken over ‘iets’ anders is volgens Kevin Kelly praktisch nihil. Zoals gezegd: een optimistisch mens. Yuval Noah Harari en Bas Heijne maken zich echter wel degelijk zorgen. Met anderen, zoals Stephen Hawking, Nick Bostrom of Elon Musk.

Ondertussen in Den Haag
Daar wordt een nieuw kabinet samengesteld. Worden de hoofdlijnen voor de komende jaren uitgezet en (helaas) bepaald. Hoogstwaarschijnlijk rolt er weer een regeerakkoord uit waar minstens vier partijen zichzelf aan ophangen. Zichzelf én het land de kans ontnemen om met de tijdgeest mee te bewegen. Een regeerakkoord dat het schier onmogelijk maakt in te spelen op onverwachte ontwikkelingen (die fameuze zwarte zwaan van Nassim Nicholas Taleb).

De tijd zal het leren, maar waarschijnlijk zitten in het regeerakkoord van Rutte III (hun verhaal) weinig aanknopingspunten met alles waar Harari, Heijne, Rifkin, Brynjolfsson, Jan Rotmans, Martijn Aslander, Dik Bijl, Willem de Ridder en anderen doorlopend voor pleiten. Probeer te anticiperen op die andere tijd. Week jezelf los van oude systemen. Ga uit van een andere werkelijkheid. Kom als nieuwe regeringsploeg met een ander verhaal.

Een citaat uit Sapiens (2012)
Het vermogen om met woorden een imaginaire realiteit te creëren stelde grote aantallen vreemden in staat om effectief samen te werken. Maar het deed nog iets anders. Grootschalige menselijke samenwerking is gebaseerd op mythen, dus de manier waarop mensen samenwerken kan veranderd worden door aanpassingen in de mythen, dus door een ander verhaal te vertellen. Onder de juiste omstandigheden kunnen mythen razendsnel veranderen. In 1789 stapte het Franse volk bijna op slag over van het geloof in de mythe van het goddelijke recht van koningen op het geloof in de mythe van de soevereiniteit van het volk. Dientengevolge kon Homo sapiens na de cognitieve revolutie zijn gedrag razendsnel aanpassen aan veranderende behoeften. (pagina 42)

Een willekeurig voorbeeld van de noodzaak van een ander verhaal
Dagelijks zie en lees ik artikelen over de noodzaak voor een ander, dragend verhaal. Ik kan econoom Kate Raworth nog niet plaatsen, heb niet de indruk dat haar nieuwste boek in het Nederlands zal worden vertaald, maar onderstaand citaat is typisch zo’n voorbeeld van mensen die vanuit verschillende achtergronden voor een ander verhaal pleiten.

Today’s economics students will be among the influential citizens and policymakers shaping human societies in 2050. But the economic mindset that they are being taught is rooted in the textbooks of 1950 which, in turn, are grounded in the theories of 1850. Given the challenges of the 21st century—from climate change and extreme inequalities to recurring financial crises—this is shaping up to be a disaster. We stand little chance of writing a new economic story that is fit for our times if we keep falling back on last-century’s economic storybooks.

Grappig: ze heeft het over storybooks,

Artikel: Seven ways to think like a 21st century economist (econome Kate Raworth over haar nieuwe boek ‘Doughnut Economics: seven ways to think like a 21st century economist’)

Citaat 451(Witte donderdag 13 april 2017)
Homepage Citaten 2017