Huxleys schrikbeeld van een bevolking die te zeer gedrogeerd is door ‘onverbloemde trivialiteiten’ om zich als verantwoordelijke burgers in te zetten.

Een historisch moment
Op dinsdag 15 januari 2019 werd ‘wereldwijd’ terugblikt op een gebeurtenis van honderd jaar geleden.

Dat is niets bijzonders. Als je (maar) lang genoeg zoekt valt er elke dag wel iets te vieren of op terug te kijken. Of is een bepaalde dag ‘de dag van’. Sommige van dit soort dagen nestelen zich in het collectieve geheugen, denk aan 8 maart : internationale vrouwendag. Vijftien januari heeft die status niet en zal die voorlopig ook niet krijgen.

Het tij keren
Tóch moest ik dinsdagmorgen de vijftiende januari 2019 aan honderd jaar geleden denken. Dat had te maken met een week eerder, toen ik Brenda Ottjens namens de Groene Engel in Oss had vastgelegd voor een optreden op donderdag 23 mei. Dan verzorgt zij samen met filosoof Joke Hermsen een lezing over Rosa Luxemburg, die op woensdag 19 januari 1919 samen met Karl Liebknecht werd vermoord.

Deze lezing afficheren zij als Het tij keren. Ondertitel: Lezing over ‘Hoop & verandering’ in het werk van Hannah Arendt & Rosa Luxemburg door Joke J. Hermsen en Brenda Ottjes. 

Later op de dag, veel later, moest ik weer aan dat historische moment terugdenken. Dat kwam door een boek dat ik de rest van de dag kon lezen. ‘s Middags ging ik per trein naar Amsterdam, om ‘s avonds aanwezig te kunnen zijn bij de presentatie van de negende TrendRede in Pakhuis de Zwijger.

Het voordeel van de trein is dat je kunt lezen. Dus plukte ik in de bibliotheek in Oss een boek uit de kast en vertrok. Toen ik tegen tien uur terug was had ik het uit en een idee voor dit artikel en dat ik Rosa Luxemburg daarin zou meenemen. Kort, even aanstippen. Om een punt te maken en te koppelen aan wat ik die dag had gelezen en aangehoord. 

Rosa Luxemburg
Deze Duitse politica, filosoof en revolutionair verzette zich in 1913 tegen een op handen zijnde (wereld)oorlog. Na een ‘opruiende’ toespraak in Frankfurt werd ze opgepakt en tot vier jaar gevangenisstraf veroordeeld. Deze straf zat ze tijdens de oorlog uit. In de gevangenis bleef ze doorgaan met zich verzetten tegen het ‘te slappe’ beleid van haar partij, toen ook al de SPD.

In 1916 richtte ze met Karl Liebknecht en anderen de zogenaamd Spartakusbond op. Dat was nog voor de communistische machtsgreep in Rusland. Na de oorlog vormde ze in december 1918 deze Spartakusbond om tot de communistische partij. Ze riepen kort daarna een algemene staking uit.

Rosa Luxemburg wilde veranderingen afdwingen binnen het democratisch bestel (of wat daar in die tijd voor door ging) en had weinig op met de ‘rechtse’ koers van de communisten in Rusland. De toenmalige regering voelde zich onzeker over deze ontwikkelingen en week uit naar Weimar, inderdaad ‘de Weimar-republiek’. In deze anarchistische periode namen rechtse knokploegen als het ware de macht over en pakten veel Spartakisten hardhandig aan. Sterker: er werden er velen vermoord, onder wie Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht. 

Joke Hermsen en Brenda Ottjes spreken in hun lezing over Rosa Luxemburg én Hannah Arendt. Twee vrouwen die de laatste tijd weer meer in de belangstelling staan.

Wat kunnen deze twee vrouwelijke denkers ons vertellen over de problemen waarmee wij worstelen in deze tijd? Hoe dachten zij over vrijheid en democratie? Bovenal deelden zij een liefde voor de wereld – Arendt noemt dit amor mundi – die zich uit in hun diepgaande belangstelling voor maatschappij, kunst en literatuur.

Een boek
Het boek dat ik meenam sloot aan bij een pamfletachtig boekje dat ik kort daarvoor had gelezen: Datadictatuur : hoe de mens het internet de baas blijft van Jan Kuitenbrouwer.

Artikel: Het is vrijwel onmogelijk om internet te gebruiken zonder zo’n kruimelspoor achter te laten. (januari 2019)

Jan Kuitenbrouwer kon ik plaatsen (een Nederlandse journalist die al jaren lang de ICT-wereld volgt en vooral haar impact op onze maatschappij beschrijft); dat ging niet op voor Michiko Kakutani. Ik had nog nooit van haar gehoord. Een Amerikaanse journalist met Japanse roots, die blijkbaar al jaren voor The New York Times schrijft. Heeft ook een Pullitzer-prijs gewonnen.

Michiko Kakutani
Uitgever (Het) Spectrum liet een recent boek van haar vertalen: Het einde van de waarheid : over leugens in het tijdperk van Trump. Een vlot geschreven boek over Donald Trump en de (media)wereld waarin we verzeild zijn geraakt. Een wereld vol nepnieuws en openlijke manipulatie. Van grote en kleinere bedrijven, regeringen, radio- en tv-stations. Klimaat- en vaccinatie-ontkenners. Wantrouwen tegen ‘de wetenschap’ en ‘de elite’.

Een boek waar je als lezer niet bepaald vrolijk van wordt. Donald Trump zit in de ondertitel en komt natuurlijk ook op verschillende plekken in het boek voorbij; maar Trump moet je zien als slechts één van de vele mensen en ontwikkelingen die tot haar conclusie leiden dat we wellicht ‘Het einde van de waarheid’ als het ware live meemaken, ervaren. In de  Engelse titel zit dit sentiment nog krachtiger: The death of truth. De dood van de waarheid. 

Wellicht overdrijft Michiko Kakutani, maar ze heeft zeker een punt. De laatste dertig, veertig jaar zijn ‘we’ in het Westen (ze heeft het amper over autoritaire landen als China of Rusland) een weg ingeslagen die ons heeft gebracht waar we nu zijn: omringd door fake news en miljoenen burgers die in hun eigen filter bubbel leven en amper meer in staat zijn open te staan voor andere geluiden. 

Cultuurpessimisme
Michiko Kakutani is een cultuurpessimist. Zonder enige twijfel. Ze heeft weinig vertrouwen dat we in staat zijn het tij te keren. Los van het feit of dit waar is, draagt ze veel feiten aan die haar betoog onderbouwen. Ook zit in haar verhaal opgesloten waar deze ontwikkelingen vandaan komen.

Ze legt andere klemtonen dan Jan Kuitenbrouwer. Die focust zich vooral op de rol van the Frightful Five (dat zijn Alphabet, Amazon, Apple, Google & Microsoft) en andere (tech)bedrijven. Bedrijven die amper afgeremd worden door (internationale) wetgeving, die geen belasting betalen en maar door kunnen gaan met hun poging om ‘alles’ van ons te weten te komen. Bedrijven die zeggen ons te dienen, maar feitelijk bezig zijn ons op talloze manieren in meerdere of minder mate te manipuleren. Behoeftes en meningen op te dringen.

Vraag: Is vrijheid een illusie?

Michiko Kakutani verwijst naar illustere schrijvers die al jaren geleden waarschuwden voor waar we nu midden in zitten. Hieronder haal ik er vier + twee andere naar voren

1. Christopher Lasch
Historicus Christopher Lasch overleed al in 1994 (hij werd niet oud), maar wordt door Michiko Kakutani aan de vergetelheid onttrokken en door haar neergezet als een van de velen die al in de jaren zeventig kritisch waren over de richting waarin de westerse samenleving zich ontwikkelde. Zijn beroemdste werk is De cultuur van het narcisme : leven in tijden van afnemende verwachtingen.

Een boek dat zijn tijd ver vooruit was. Hij voorzag in 1979 de grote trend dat we allemaal in meerdere of mindere mate met onszelf bezig zijn; ten koste van het geheel. In het pre-selfie en -filterbubbel-tijdperk schreef hij:

Het ‘keizerlijke ik’ dat zo ziekelijk egoïstisch was en ervaringen verslond, maakt een regressie door en verandert in een infantiel, leeg ik, overheerst door grootheidswaan en narcisme: een ‘donker, vochtig hol’, zoals Rudolph Wurlitzer schrijft in Neg, ‘waar alles vroeg of laat terechtkomt. ()

Gekweld door angsten, depressies, vage gevoelens van ontevredenheid, een innerlijke leegte, zoekt de ‘psychologische mens’ van de twintigste eeuw naar indivduele zelfverheerlijking noch geestelijke transcendentie, maar alleen naar gemoedsrust, in een situatie die een dergelijk gevoel steeds sterker tegenwerkt. (pagina 32)

2-4. Bloom, Postman + Huxley
Allan Bloom, een Amerikaanse filosoof en classicus, maakte zich in 1988 – enkele jaren voor zijn té vroege dood – boos over de staat van het onderwijs en de (lamlendige, consumentachtige) houding van de toenmalige studenten.

De Engelse titel is (wederom) krachtiger dan de Nederlandse: The closing of the American mind versus De gedachteloze generatie : hoe onderwijs de cultuur bedreigt. Bloom gaf decennia lang les en zag in zijn leven de tijdgeest kantelen. Hij maakt zich grote zorgen over hoe het verder zou moeten of gaan. Ik vermoed dat hij anno 2019 nog vele malen scherper uit de hoek zou komen. 

Neil Postman is de op een na bekendst van de vier, die ik hier naar voren haal. Vermoed ik: zijn Nederlandse Wikipedia-lemma is best lang. De vertaling van het beroemdste boek van deze Amerikaanse communicatiewetenschapper is bullseye en een staande uitdrukking (geworden): Wij amuseren ons kapot : de geestdodende werking van de beeldbuis.

Sluit heel losjes aan bij de legendarisch tv-recensies van dichter Gerrit Komrij: Horen, zien en zwijgen : vreugdetranen over de treurbuis (ook zo’n prachtige titel).

Neil Postman heeft het over veel meer dan alleen de televisie.

Michiko Kakutani merkt terecht op dat Postman, had hij nog geleefd, in updates van dit klassieke boek op zeker moment het internet zou hebben meegenomen. Die Nederlandse ondertitel zou – schat ik – gehandhaafd worden. 

In het laatste hoofdstuk van zijn boek (De waarschuwing van Huxley) gaat hij (natuurlijk) in op het klassieke dystopische boek van Aldous Huxley: Brave new world (Heerlijke nieuwe wereld). Volgens hem én Michiko Kakutani zijn we als samenleving daar hard naar op weg. Een heerlijke (nieuwe) wereld waarin we lekker genieten, we zoet worden gehouden met soma en andere afstompende middelen.

Je hoeft geen grote cultuurpessimist te zijn om de hedendaagse soma te kunnen aanwijzen: Facebook, Netflix, (zeven) talkshows over voetbal, Jinek en Pauw met grappige filmpjes en gesprekken met nitwits et cetera.

5. George Orwell
In zijn laatste hoofdstuk neemt Postman natuurlijk die andere waarschuwer mee, George Orwell en zijn in 1949 verschenen Ninety Eighty-Four. Een dystopische roman waarin absolute gehoorzaamheid aan Big Brother wordt geëist en afgedwongen. De roman waarin Newspeak wordt geïntroduceerd.

Visionair, in 1949 werd er natuurlijk ook al gesleuteld om de werkelijkheid beter voor te doen, maar er was geen sprake van framing, spinning, gaslighting en andere manieren om mensen dingen te laten doen die feitelijk niet goed voor hen zelf zijn. Citaat:

Een cultuur kan op twee manieren te gronde worden gericht: op Orwelliaanse wijze, dat wil zeggen door er een gevangenkamp van te maken, en op de wijze die Huxley heeft beschreven: door er een burlesque van te maken. (pagina 153)

Neil Postman dacht dat we hard op weg waren naar die brave new world; was het daar niet mee eens, maar zag in zijn tijd té veel negatieve signalen.

Onze tijd schreeuwt om zijn voortschrijdend inzicht op dit punt, maar helaas: hij overleed al in 2003. Michiko Kakutani doet haar best, maar is geen Neil Postman. Daarmee doe ik niets af aan het belang van dit boek. Een prima manier om bijgepraat te worden over wat we allemaal om ons heen kunnen waarnemen én ervaren.

Goede schrijvers reiken een kader aan waarin je jouw eigen flarden en brokstukken kunt plaatsen. Maar concreet heeft dit boek me iets heel anders gebracht. 

6. Al Gore
Al Gore is de bekendste naam die Michiko Kakutani meerdere keren noemt. Deze vicepresident verloor in 2000 de Amerikaanse presidentsverkiezingen van George W. Bush. Verliezen is wellicht een verkeerd woord; sommigen stellen nog steeds dat zijn overwinning hem door het Amerikaanse Hooggerechtshof werd afgenomen. Er moesten enkele stemmen in Florida worden herteld, maar dat lukte niet echt (gedoe met ponskaarten!) en het ultieme rechtsorgaan velde een oordeel.

Alhoewel Al Gore meer stemmen kreeg, werd George Bush uitgekozen tot president en mocht ruim een jaar later reageren op 9/11 en een oorlog in Irak beginnen.

Michiko Kakutani noemt Al Gore niet om zijn vice-presidentsschap, zijn bijdrage aan het afbreken van wetgeving die grote techbedrijven goed heeft geholpen om uit te kunnen groeien tot companies die too big zijn om aan te pakken én zijn films en lezingen om mensen er wereldwijd van te overtuigen dat we iets aan het klimaatprobleem moeten gaan doen.

Kakutani stipt die dingen kort aan, maar haalt Al Gore hier vooral naar voren omdat hij in 2007 een boek schreef dat preludeert op het hare: De aanval op de redelijkheid. Een kritisch boek dat onterecht wat onderbelicht is gebleven. Vorig jaar is het terecht opnieuw in Nederland uitgebracht. Citaat:

In wereld van vandaag komt dat neer op de erkenning dat het onmogelijk is om goed geïnformeerde burgers te hebben zonder betrokken burgers te hebben. Onderwijs blijft belangrijk, maar betrokkenheid is nu het cruciale concept. Betrokken burgers discussiëren en debatteren met elkaar over ideeën en indrukken die ze van elkaar en van hun overheid krijgen. Burgers kunnen niet naar behoren geïnformeerd zijn zonder een aanhoudende stroom van eerlijke informatie over wat er allemaal gebeurt en zonder een volwaardige kans om deel te nemen aan een discussie over de keuzes die de maatschappij moet maken. (pagina 267-268)

Al Gore én Rosa Luxemburg
Tijdens de laatste pagina’s van Het einde van de waarheid, ergens in de trein tussen Den Bosch en Oss, viel me te binnen dat deze twee personen iets gemeenschappelijks hebben. Opmerkelijk nietwaar, want Rosa Luxemburg wordt door velen weggezet als een communiste die té veel veranderingen wilde, en Al Gore als die mislukte Amerikaanse politicus die zich ‘bij gebrek aan iets “beters”‘ nu maar bezig houdt met het klimaat. 

Al Gore én Rosa Luxemburg
Tijdens de laatste pagina’s van Het einde van de waarheid, ergens in de trein tussen Den Bosch en Oss, viel me te binnen dat deze twee personen iets gemeenschappelijks hebben. Opmerkelijk nietwaar, want Rosa Luxemburg wordt door velen weggezet als een communiste die té veel veranderingen wilde, en Al Gore als die mislukte Amerikaanse politicus die zich ‘bij gebrek aan iets “beters”‘ nu maar bezig houdt met het klimaat. 

Stel dat …
De overeenkomst tussen hen is volgens mij dat de geschiedenis er – zonder enige twijfel – anders had uitgezien als hun leven iets anders had mogen verlopen.

Denk aan een kritische, feministische en charismatische politica en denker. Wat had Rosa Luxemburg, met haar denkkracht én flair, kunnen betekenen in de Weimar-republiek. Een leider-in-de-dop die haar omgeving mee had kunnen nemen in heel andere richtingen. 

Wat had Al Gore als president van de de Verenigde Staten van 2001-2005 in (zijn eerste termijn) niet heel anders dan George Bush kunnen doen? Ik vermoed dat hij bedachtzamer gereageerd zou hebben op 9/11, geen leugens had laten fabriceren om Irak te mogen invallen én hij zou zeker zijn land toen al een duurzame en minder op fossiele brandstoffen gebaseerde richting ingestuurd hebben. En wellicht zou hij op zeker moment ook teruggekomen zijn op de al in de jaren tachtig ingezette neoliberale trend. En wellicht de trend richting debilisering en fake news weten te keren.

Wellicht zou hij ergens in het begin van deze eeuw maatregelen hebben getroffen die feitelijk nu nog steeds genomen moeten worden. In zijn land, maar hier net zo goed. Amerika bepaalt immers vaak welke richting dingen zich ontwikkelen. Denk aan afbreken en opbreken van té machtige (tech)bedrijven, wetgeving die media verplicht meer dan een poging te doen beide kanten van de werkelijkheid te laten zien, investeren in onderwijs en opleiding én natuurlijk maatregelen richting een duurzame econome die niet gebaseerd is op fossiele brandstoffen. Dream on! Het is niet gebeurd. 

Enkelingen
Dinsdag de 15e januari leverde kortom het inzicht op dat individuen er op cruciale plekken in de geschiedenis toe doen. Of niet. Wast zou Martin Luther King veranderd kunnen hebben als hij niet was vermoord? Zou Hillary Clinton het er als president beter hebben afgebracht en wat zou ze gedaan hebben om het leven voor the deplorables in haar States beter te maken?

Tja, kleine dingen hebben grote gevolgen en gemaakte ‘fouten’, keuzes en richtingen van de geschiedenis kunnen niet ongedaan gemaakt worden. Hooguit gerepareerd. Misschien kunnen we in 2019 al beginnen, als president Trump en zijn conservatieve achterban het veld hebben moeten ruimen. Time will tell.

Zeker lijkt me dat samenlevingen individuen nodig hebben die een beslissend zetje in een goede richting geven. Met ideeën komen waar mensen warm voor lopen. Zichzelf wegcijferen, die voorop willen lopen. Met een nieuw verhaal komen. Soms komen ze van mensen die je al kent, maar altijd komt er iemand bovendrijven die het verschil maakt.

Ik zie er op dit moment twee. In Zweden, een meisje van zestien jaar oud – Greta Thunberg. Zij inspireert honderdduizenden – en wellicht zeer binnenkort miljoenen – jongeren, die het beu zijn dat wij (dé onvolwassen volwassenen) amper iets doen tegen het veranderende klimaat. Een rampzalige wereld aan hen nalaten. Terwijl ik dit typ neemt het aantal klimaatmarsen door jongelui – all over the globe – toe.

En Alexandria Ocasio-Cortez, de 29 jaar oude politica die in de Verenigde Staten dagelijks met voorstellen komt om een heel andere richting in te slaan. Ze wordt keihard aangepakt door media die deel uitmaken van het probleem; media die in eerste instantie bezig zijn mensen te manipuleren. Ergo, de boeken van Jan Kuitenbrouwer, Michiko Kakutani en anderen.

De TrendRede 2019
Beiden zijn in mijn ogen voorlopers, individuen, einzelgängers. Maar zij realiseren als geen ander wat in de Trendrede van 2019 wordt gesteld. 2019 wordt in de ogen van de samenstellers ‘het jaar van de vereende krachten‘. Overal zien zij mensen die zich om uiteenlopende zaken zorgen maken. Burgers die op bepaalde punten willen dat ‘we’ het heel anders gaan doen; en bij gebrek aan leiding (het onvolwassen gedrag dat Greta Thunberg bij veel volwassenen ziet) nemen ze het spreekwoordelijke heft maar in eigen handen. Met vereende krachten, dat wel. Michiko Kakutani zegt het in haar proloog zo:

Naar Postmans oordeel was Huxleys dystopie al aan het einde van de twintigste eeuw in opkomst. Terwijl Orwells angst voor een totalitaire staat van toepassing was op de Sovjet-Unie, zei Postman, werd de bedreiging van de liberale democratieën in het Westen – dit was in 1985, nota bene! – beter vertegenwoordigd door Huxleys schrikbeeld van een bevolking die te zeer gedrogeerd is door ‘onverbloemde trivialiteiten’ om zich als verantwoordelijke burgers in te zetten. (pagina 188)

Next Hope, uit de TrendRede
Ruimte met richting, dat is wat we nodig hebben. We gaan al balancerend vooruit. () We onderzoeken en versterken de kern van de samenleving, nemen stelling voor de basiswaarden die onze samenleving kenmerken. Dit moreel leiderschap is nodig om Nederland door de gecompliceerde technologische, demografische en klimatologische veranderingen heen te loodsen, die onvermijdelijk en opophoudend op ons afkomen. Een moreel leider doet daarvoor een beroep op zijn zachte krachten. In onze samenleving gaat het namelijk niet in de eerste plaats om sturen, maar om vertrouwen. 

Voilá
Hoop en wanhoop, op één dag. Typisch voor deze tijd. Het glas is halfleeg of halfvol. Het boek van Kakutani is pessimistisch van toon. Joke Hermsen en Brenda Ottjes komen met een optimistisch, hoopvol verhaal én de TrendRedenaren zijn sinds 2010 altijd hoopvol. Ze besluiten als volgt:

Wij roepen 2019 uit tot het jaar van de vereende krachten.

Coda
Ik constateer dat de genoemde boeken van Allan Bloom, Christopher Lasch en Neil Postman niet meer in een Nederlandse vertaling beschikbaar zijn. Ze zitten nog wel in onze collectie, maar zien er niet goed meer uit. Toch handhaven we ze nog maar eventjes. 

Citaat 570 (vrijdag 18 januari 2019)
Homepage Citaten 2019