Wat zegt De Toverberg ons vandaag de dag?

Er is iets fundamenteels mis met de manier waarop wij vandaag de dag leven. Dertig jaar lang hebben we de jacht op materieel eigenbelang als een deugd beschouwd; die jacht is tegenwoordig zelfs het laatste restant van ons gevoel voor een collectieve zaak. We weten wat dingen kosten, maar we hebben geen idee wat ze waard zijn. Van een rechterlijk oordeel of een juridische stap vragen we ons niet meer af of die terecht, eerlijk, rechtvaardig of juist is, en al helemaal niet of die zal bijdragen aan de totstandkoming van een betere maatschappij of een betere wereld. Hoe moeilijk de antwoorden soms ook konden zijn, ooit waren dat dé politieke vragen. We moeten opnieuw leren die vragen te stellen.

Tony Judt
Deze zinnen werden in 2010 geschreven – beter: gedicteerd – door een historicus. Op zijn doodsbed. De beginzinnen van zijn laatste boek; dat kort voor zijn overlijden verscheen. Geveld door ALS. Een boek dat je als een soort testament kunt beschouwen. Een wake up call voor ons, de achterblijvers. Kern van zijn betoog is dat we moeten gaan praten over wat belangrijk is. In wat voor samenleving we willen (blijven) wonen. Dat we, wat hem betreft, ietsje minder gaan geloven in de zegeningen van de markt. Maar dat we ook niet naïef terugvallen op alternatieven, die in de twintigste eeuw ook niet werkten. Hij schreef dit boek terwijl we in het begin zaten van de financiële crisis. Hij kon niet weten dat we daar zes jaar later nog steeds midden in zitten. Dat Europa in al haar voegen kraakt. Nationalisme weer terug is. De wereld amper is begonnen om iets te doen aan een veranderend klimaat. Mensen masaal de ellende ontvluchten. Op weg naar de safe haven Europa.

Tony Judt, de auteur van Het land is moe : verhandelingen over onze ontevredenheid waarschuwt ons voor ‘negentiende eeuwse toestanden’. De tijd waarin we geen welvaartstaat hadden. De meeste mensen amper rechten hadden. Niet oud werden. Er om de haverklap oorlogen uitbraken. Een mensenleven niet veel voorstelde. Gelukkig herpakte de wereld zich na twee wereldoorlogen en werd in no time in het Westen een samenleving gecreërd waarin het goed toeven was. Is. Maar Tony Judt voelde – terecht, naar nu blijkt – aan dat we hard bezig zijn die redelijk paradijselijke samenleving onderuit te halen. Met de beste bedoelingen, maar toch. Anno 2016 zijn onderstaande woorden uit 2010 helaas maar al te waar:

In het Westen hebben we een lange periode van stabiliteit gekend en bestond de illusie dat we voor altijd economische vooruitgang zouden kennen. Dat idee ligt nu echter achter ons. In de afzienbare toekomst moeten we rekening houden met grote economische onzekerheid. We kunnen minder dan op enig ander moment sinds de Tweede Wereldoorlog vertrouwen op onze gezamenlijke doelen, het welzijn van ons milieu en onze persoonlijke vrijheid. We hebben geen idee wat voor soort wereld onze kinderen zullen erven, maar we kunnen onszelf in elk geval niet meer wijsmaken dat die zeker op die van ons zal lijken.
De beste reden om aan te nemen dat we fouten van de jaren dertig van de vorige eeuw niet nogmaals zullen maken, is dat we dat echec al eens eerder hebben meegemaakt. (pagina 216)

Hoe kwetsbaarder een samenleving, hoe zwakker de overheid en hoe groter het misplaatste vertrouwen in de vrije markt, des te groter is de kans op een politieke reactie. (pagina 217)

Noord-Amerikanen en Europeanen omarmen graag de gedachte dat er een noodzakelijk verband bestaat tussen democratie, rechten, liberalisme en economische vooruitgang, maar voor de meeste mensen is de legitimiteit en geloofwaardigheid van een politiek systeem meestal niet afhankelijk van de mate waarin er ruimte is voor een liberale praktijk of democratische vormen, maar gaat het om orde en voorspelbaarheid. Een stabiel autoritair bewind is voor de meeste burgers een stuk aantrekkelijker dan een niet-functionerende democratie. Zelfs rechtvaardigheid weegt waarschijnlijk minder zwaar dan bestuurlijke competenties en orde op straat. Als er ruimte voor democratie is, prima, maar we willen bovenal veilig zijn. En naarmate wereldwijde bedreigingen groter worden zal de aantrekkelijkheid van orde alleen maar toenemen. (pagina 218)

Met de kennis van de Tweede Wereldoorlog, of anders van het voormalige Joegoslavië, moeten we ons echter realiseren dat élke samenleving kan vervallen in hobbesiaanse nachtmerries van ongeremd geweld en ellendige verschrikking. Als we een betere toekomst willen verwezenlijken, moeten we om te beginnen beter begrijpen dat zelfs de stevigste liberale democratie in een handomdraai ineen kan storten. (pagina 219)

We beschouwen het bestaan van de instituties, wetgeving, diensten en rechten die we van de periode van de grote twintigste-eeuwse hervormingen hebben geërfd als vanzelfsprekend. Het wordt tijd dat we onszelf er weer van bewust worden dat al die dingen nog in 1929 ondenkbaar waren. We zijn de gelukkige begunstigden van een ommezwaai waarvan de omvang en invloed nog nooit eerder waren vertoond. Er is veel te verdedigen. (pagina 220-221)

We mogen niet op meer hopen dan op aangroeiende verbeteringen van ontevreden stemmende omstandigheden, en waarschijnlijk moeten we ook niet meer willen. Anderen zijn al dertig jaar bezig die stelselmatig te ontrafelen en te destabiliseren, en daar zouden we veel bozer over moeten zijn dan het geval is. We zouden ons er ook zorgen over moeten maken, als was het maar uit oogpunt van zorgvuldigheid: waarom hebben we zo’n haast om alle dijken die onze voorgangers zo nauwgezet hebben aangelegd weer te slopen? Weten we wel zo zeker dat er nooit meer een stormvloed komt?
 Door het werk van een hele eeuw ongedaan te maken verraden we zowel onze voorgangers als de generaties na ons. (pagina 222-223)

Pessimistische woorden?
Bovenstaande woorden zijn redelijk pessimistisch. Tony Judt maakt zich zorgen. Over ons. Die in deze complexe tijd geacht worden in het verleden opgezette structuren overeind te houden. Niet als doel op zich, maar omdat het – in zijn ogen – een redelijk systeem is gebleken te zijn. Hij voelde aan dat er volop aan die fundamenten wordt geknaagd. Stipt de signalen aan. Weet dat die tendens voor veel mensen niet altijd positief uit zal pakken. Momenteel kun je dagelijks signalen opsnuiven dat ‘het’ de verkeerde kant uitgaat. Tony Judt heeft het over negentiende eeuwse toestanden. Maar je kunt ook verwijzen naar de jaren voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Toen Europa redelijk slaapwandelend een catastrofale wereldoorlog inliep. Of toen na de gay twenties in de jaren dertig fascisten in Europa aan de macht kwamen. We’ve been here before. Zou Tony Judt gezegd kunnen hebben.

Jaarthema van de Noord Oost Brabantse Bibliotheken: Wat delen we met elkaar?

Tegelijkertijd is het boek van Tony Judt een optimistisch boek. Als mensheid kunnen we met ons verstand wel degelijk de juiste keuzes, beslissingen nemen. Hij beroept zich in dit verband (natuurlijk) op de Verlichting. Maar het gaat niet vanzelf. Kost moeite.

Een overgangstijd
Tony Judt heeft het niet meer mee mogen maken. Jammer, want hij zou zich zonder enige twijfel gemengd hebben in het publieke debat. Over de richting die we als mens(heid) in deze complexe overgangstijd in zouden moeten slaan. Hij zou niet nagelaten hebben om ons te wijzen op vervelende tendenzen. Signalen dat we wegvaren van een maatschappelijk model dat enerzijds voor de meeste burgers redelijk positief uitpakt, maar aan de andere kant erg kwetsbaar is. En belaagd wordt door krachten die het onderuit willen halen. Of – anders geformuleerd – aan willen passen aan de moderne tijd. Tony Judt is natuurlijk een intellectueel die zijn nek uitstak. Positie innam. Voor bepaalde idealen stond. De confrontatie – in woorden – met tegenstanders opzocht. Bezig was mensen van zijn kijk op de werkelijkheid te overtuigen. Daarin was hij niet uniek. In alle tijden zijn er altijd slimme mensen die voorop lopen. Gangmakers zijn in het maatschappelijke debat. Niet stil willen zitten terwijl ze om zich heen ‘dingen’ zien gebeuren, waar zij het niet mee eens zijn. Lucas De Man is een moderne variant. Thomas Mann, de al in 1955 gestorven Duitse schrijver, een derde naam.

Drie vragenstellers
Alle drie waren of zijn in mijn ogen met hetzelfde bezig. Om met de hen gegeven talenten mensen in hun tijd en omgeving te laten nadenken over hun tijd én samenleving. Vragen stellen. Zijn we wel goed bezig? Kan of moet het niet anders? Ik reik jullie mijn kijk op de werkelijkheid aan. Neem er kennis van. Denk er over na. En kom vervolgens zelf tot een conclusie. 

Hieronder probeer ik beide Man(n)en aan elkaar te koppelen. Tony Judt laat ik zitten. Ik heb hem hier naar voren gehaald omdat hij goed heeft aangevoeld in wat voor wereld we nu leven.

Mann en De Man
Thomas Mann is een beroemd schrijver. Kreeg de Nobelprijs, mede voor zijn boek Der Zauberberg. Dat in 1924 verscheen; enkele jaren na het einde van de Eerste Wereldoorlog. Hij begon er al voor WWI aan, maar maakte het pas af nadat die eerste wereldoorlog voorbij was. De Toverberg speelt zich af in Zwitserland; op een berg. Waar in een sanatorium patiënten (al dan niet met tuberculose) worden verpleegd. Een gezonde, hoogopgeleide jongeman (Hans Castorp) gaat een kennis bezoeken. Wil drie weken blijven, maar blijft er uiteindelijk zeven jaar ‘hangen’. En ontmoet in die periode uiteenlopende patiënten, die allemaal voor een bepaalde manier van ‘in de wereld staan’ model staan. Castorp voert gesprekken met hen en Thomas Mann laat zo de verschillende visies zien die in de jaren voor WWI leefden. Aan het eind van het dikke boek verlaat Castorp het hospitaal en gaat deelnemen aan gevechtshandelingen.

Lucas De Man is een Belgische theatermaker die in al zijn werk een link wil leggen naar onze huidige tijd, met haar veranderingen, dilemma’s, uitdagingen. Op maandag 18 april speelt hij in theater De Lievekamp op verzoek van de bibliotheek een extra voorstelling van zijn De Man Door Europa. Daarin legt hij een relatie tussen het midden van de 16e eeuw én nu. De tijd van Bosch, Galilei, Luther en Erasmus waarin zich ook grote veranderingen afspeelden.
Voor de zomer van 2016 staat een nieuw project aangekondigd: WOLK. Die Wolk heeft een relatie met De Toverberg van Thomas Mann. Hoe precies is op dit moment nog  niet bekend, maar zeker is dat hij in dit boek aanknopingspunten vindt om mensen te laten nadenken over zaken van nu.

Een leesavontuur – Wat zegt De Toverberg ons vandaag de dag?
De Toverberg is een ideeeëroman. Een dik boek. Een klassieker. Een boek dat zeker ook nog voor onze tijd relevantie heeft. De geschiedenis herhaalt zich zelden. Toch kan het geen kwaad om dit boek juist nu te gaan (her)lezen. Om als het ware te ervaren hoe de tijdgeest was in de jaren voordat Wereldoorlog I uitbrak. De door Thomas Mann bedachte personages staan allen voor een bepaalde kijk op de werkelijkheid. En waarschijnlijk kunt u vandaag de dag échte mensen (denkers, journalisten, wetenschappers, kunstenaars) aanwijzen die denken in de geest van een dr. Krokowski, kamerheer Behrens, Hermine Kleefeld, mevrouw Stöhr, de humanist Lodovico Settembrini, de Russische Clawdia Chauchat of de Nederlander mynheer Peeperkorn.

Lucas De Man heeft ongetwijfeld bedacht dat deze Toverberg juist ook over onze tijd gaat. Of hij daarin gelijk heeft? Of mijn analyse klopt? Wie zal het zeggen. Er zit slechts één ding op om daar achter te komen. Beter: twee. Het begint met dit boek te gaan (her)lezen. En ergens in augustus van dit jaar af te reizen naar het Theaterfestival Boulevard in Den Bosch. Waar WOLK staat. Wat WOLK ook moge worden.

Doe mee met ons leesavontuur
Op donderdagavond 31 maart 2016 komen de Lezers van Stavast voor hun achtste Meet Up van dit seizoen samen. Lezers van Stavast lezen normaliter non fictie boeken over onze complexe en sterk veranderende wereld. Elke Lezer van Stavast leest een bepaalde titel van de lijst. Aangezien die verschillende boeken over dezelfde onderwerpen gaan kunnen we toch een keer per vier weken daarover met elkaar in gesprek gaan.
In de maanden april en mei gaan de lezers van Stavast allemaal De Toverberg lezen. Dat zou vroeger onmogelijk zijn geweest, want de samenwerkende bibliotheken in Noord Oost Brabant hebben van dit boek (slechts?) drie exemplaren in de collectie opgenomen. Enkele Lezers van Stavast hebben een eigen exemplaar.

Gelukkig kunnen leden van de Openbare Bibliotheek de ebook-versie van De Toverberg lenen op www.bibliotheek.nl   …. en daardoor kunnen tientallen personen tegelijk deze klassieke Bildungsroman gaan lezen. Het boek is ook nog steeds te koop (€49,99).

Daarom doe ik langs deze weg een oproep aan iedereen in onze regio om mee te gaan lezen.

Meldt u aan via dit formulier.

Op woensdag 25 mei zal Martien Schreurs in de Bibliotheek Oss een lezing verzorgen over Thomas Mann en Der Zauberberg. Hij is als docent in de filosofie en de geschiedenis van het humanisme verbonden aan de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht. Op mijn verzoek voor een lezing reageerde hij als volgt:

Hartelijk dank voor uw sympathieke en informatieve email/brief. Ik wil graag een verhaal houden over Der Zauberberg. Ik snap waarom u dit boek van belang vindt voor een analyse van de huidige tijdgeest. Nu maar hopen dat de analogie niet opgaat, want Thomas Mann is een pessimist. Toch kunnen de huidige gevaren van populisme en nationalisme net zo min onderschat worden als in de tijd waarin Thomas Mann zijn meesterwerk schreef. Europa dreigt uit elkaar te vallen en als dat gebeurt, dan moeten we ons op het ergste voorbereiden. Nu hoop ik dat er voldoende historisch besef en humanistisch elan is om ons te herpakken. Wellicht zijn deze crises nodig om ons van de urgentie van het Europese ideaal te overtuigen. Maar wat kan Thomas Mann schitterend schrijven! Ik heb vorig jaar een leesgroep gestart rondom de Toverberg op de Universiteit voor Humanistiek, maar zij vonden het boek te traag. Ik hoop dat u het wel lukt om de mensen aan het lezen te krijgen. Laten we over de lezing nog contact houden. Ik voel mij zeer vereerd om over Thomas Mann en de Toverberg een lezing te geven.

Meer informatie
Artikel van Martien Schreurs: Thomas Mann, De Toverberg (1924) met links naar filmpjes en andere artikelen
In 1989 verscheen bij Teleac het boek Schrijvers van de nieuwe tijd : van Ibsen tot Kafka. Een van de tien hoofdstukken ging over Thomas Mann. Klik hier voor dit artikel (28 pagina’s)
In 2012 verscheen De wijsheid van de roman : literaire antwoorden op filosofische vragen van docent filosofie Jeroen Vanheste. In dat boek een lang artikel over Thomas Mann (het Europa van Thomas Mann – een humanisme van de homo Dei, 35 pagina’s)
In 2012 verscheen bij het ISVW (Internationale School Voow Wijsbegeerte)  … En denken : Bildung voor leraren. Samengesteld door René Gude en Gerard van Stralen. Wellicht interessant om te bekijken; De Toverberg wordt door veel critici als een Bildungsroman gezien.

Toevallig (nou ja, toeval!) verscheen enkele dagen geleden ‘Thomas Mann en de zijnen‘ van de in 2013 overleden Duitse criticus/presentator Marcel Reich-Ranicki. Dit boek wordt zonder enige twijfel in de collectie opgenomen (Is verschenen bij De Arbeiderspers en kost €23,99) (dank Marina voor de tip).

Aanvulling 17 maart 2016
Waarom zou je de klassieken lezen (een artikel/boek van Italo Calvino heeft een relatie met ons leesavontuur)

Hieronder een flyertje over dit leesavontuur.

Citaat 339 (woensdag 16 maart 2016)
Homepage Citaten 2016