Zaterdag 14 november sprak de vader van de jongeman waar we als bibliotheek een magazijnruimte huren me aan over Zwarte Piet.

Hij had waarschijnlijk het artikel Bibliotheken verwijderen boeken met Zwarte Piet in het Brabants Dagblad gelezen. En ging mee in de teneur van het artikel dat het een schandaal is dat bibliotheken actief bezig zijn om boeken uit de collectie te verwijderen waarin de échte Zwarte Piet wordt afgebeeld. Hij ging er vanuit dat wij daar in onze regio ook mee bezig waren. Waarom, toch, deden we mee aan die rare fratsen? Gelukkig kon ik in een gesprek uitleggen dat het tóch iets genuanceerder lag. Maar daarover later meer.

Het toeval wil dat enkele uren later Sinterklaas in ons land aankwam en ik de uitzending daarvan uren later kon bekijken. Sinterklaas kwam dit jaar op een geheime plek aan, en hield voor zover bekend voor het eerst een defilé. Op een locatie die verdacht veel leek op het voormalige paleis Soestdijk trokken vertegenwoordigers van verschillende gemeenten langs. Autoriteiten en kinderen. Ook de burgemeester van Zwalk en Mekkeren. Natuurlijk waren er zoals vanouds pieten, alleen waren ze minder zwart als normaal.

Normaal?
Dat is volgens mij het woord waar het om draait. Niet alleen hier, maar op veel andere plekken in de samenleving.

Wat we vandaag normaal vinden, kan morgen anders zijn. Sterker: dat gebeurt doorlopend. Een samenleving verandert ALTIJD. Nooit blijft iets hetzelfde. Nou ja, de zwaartekrachtwet zal nog wel enige tijd blijven bestaan, en geen serieus mens kan ontkennen dat de aarde een bol is, die om de zon draait.

Maar bijna alles in het sociale en culturele domein is onderhevig aan change. Het punt is alleen – ook bijna altijd – dat sommige veranderingen voor sommige of veel burgers té snel gaan. Zij begrijpen niet dat ook zij soms – om doorslaggevende redenen – met die veranderende tijdgeest mee zullen moeten gaan bewegen.

Vorig jaar was er nog geen breed gedragen gevoel dat Zwarte Piet eigenlijk niet meer kon; en zeker niet in de vele jaren daarvoor. Toen was – zoals dat ook wel gesteld wordt – de tijdgeest nog niet gekanteld. Zwarte Piet leek onaantastbaar. Maar iedereen die the signs of the times juist kon inschatten had al lang in de gaten dat zijn verdedigers aan de verliezende hand waren. Zwarte Piet was gedoemd te verdwijnen.
Een ‘eeuwenoud’ verhaal krijgt een andere wending. En degenen om wie het gaat – de gelovige kinderen – maakt het niks uit. Die kun je immers ‘alles wijsmaken’.

Uiteraard zijn er nog steeds burgers die niet op dat standpunt staan. Zij rouwen nog over wat hun is ontnomen: een mooie traditie. Maar het gros van de bevolking is wel van mening veranderd. Die vader in Oss behoort vermoed ik nog niet tot die groep.

De casus Zwarte Piet is een perfect voorbeeld van het zogenaamde Raam van Overton.

Het Raam van Overton
In elke samenleving – overal, door alle tijden en in alle culturen – veranderen op termijn breed gedeelde opvattingen over wat wel of niet hoort. Altijd staan op een bepaald moment mensen op, die vraagtekens zetten bij wat iedereen normaal vindt. Ondank is bijna altijd – in eerste instantie – hun deel. Of erger. Soms worden ze weggezet als idioten, tuig, verwerpelijke personen. Ook kwam het voor dat ze om hun standpunten werden vervolgd, veroordeeld, opgesloten en soms gedood (al dan niet door het justitiële apparaat). Denk aan heksen, suffragettes of de voorlopers van de Black life matters-’agitatoren’.

Soms gaan veranderingen razendsnel, binnen enkele jaren. Vaker gaan er decennia, en soms eeuwen over heen. Vrouwen tellen bijvoorbeeld pas sinds twee à drie generaties in onze contreien volwaardig mee. Het idee dat twee mensen van hetzelfde geslacht met elkaar zouden moeten kunnen trouwen was sneller ‘gepiept’. Juridisch is het allemaal geregeld, maar in Staphorst en omgeving wonen nog steeds burgers die niets in dat homohuwelijk zien. Maar ze kunnen hun mening niet langer dwingend opleggen aan anderen.

Dingen veranderen. Het ene normaal wordt ingeruild voor een ander. En vaak realiseren mensen zelf niet dat dit soort veranderingen zich tijdens hun relatief korte leven hier op deze planeet afspelen.

Dat probeerde ik die vader/opa duidelijk te maken. Ik stipte een boek aan van Annegreet van Bergen. In Gouden jaren, een bestseller uit 2014, laat zij als econoom zien hoeveel er in dit land sinds de Tweede Wereldoorlog op talloze terreinen is veranderd. Grote veranderingen. De ondertitel is niet voor niets: hoe ons dagelijks leven in een halve eeuw onvoorstelbaar is veranderd. Sterker: verbeterd ten opzichte van hoe het vroeger was. We zijn rijker, gezonder en hoger opgeleid geworden. En over tal van zaken zijn we als bevolking heel anders gaan denken. Ik had natuurlijk in dat korte gesprek andere boeken kunnen aanstippen, maar liet dat na. Aanvullend artikel: The time is now – Optimisme (mei 2020)

Wel herinnerde ik hem aan boeken die hij op de toenmalige lagere school – een katholieke in onze contreien – waarschijnlijk had gelezen. ‘Wipneus en Pim’, ‘Tup en Joep’ en lollige strip rondom ‘Sjors en Sjimmie’.

Hij begreep meteen wat ik bedoelde. In die jaren was het volstrekt normaal dat we op onze verzuilde scholen boeken lazen waarin negers als tweederangsburgers werden beschouwd. Het wrange van de zaak is dat heel af en toe collega’s van mij – jeugdbibliothecarissen – dit soort boeken nog tegenkomen in basisscholen waar zij gevraagd worden om mee te denken over de opzet van een goede schoolbieb. Maar in die jaren was het volstrekt normaal dat die boeken er waren. Sterker: ik kan me herinneren dat vooral de avonturen van Wipneus en Pim best amusant waren. Droegen bij aan leesplezier.

Maar er waren wel meer dingen die we nu – to say the least – raar vinden. Zo zamelden we ‘zilverpapier’ in voor ‘de missie’. Stroomden bijna alle meisjes na de lagere school door naar de huishoudschool en gingen bijna alle jongens uit arbeidersmilieus naar de Lagere Technische School. Normaal?

Tijdens mijn korte gesprek met die vader/opa vergat ik te vermelden dat een van mijn voorgangers in de Osse Bibliotheek tot in het midden van de jaren zeventig (!) actief verhinderde dat in de collectie boeken werden opgenomen van Jan Wolkers of Jan Cremer. Dat waren geen normale boeken voor haar leden. Vond zij. En met haar een overgroot deel van de toenmalige bevolking. Maar – zoals dat gaat – er stonden ook boze mensen op die zich bij die toenmalige directrice gingen beklagen. Wat op den duur ertoe leidde dat de openbare bibliotheek Oss afscheid nam van haar katholieke signatuur, en een algemene openbare bibliotheek werd. Pakweg vijftig jaar geleden. Aanvullend artikel: “Jan Cremer komt er bij mij niet in” (september 2018)

Verwijderen Zwarte Pietenboeken
Ik gaf in het gesprek met deze betrokken burger ook aan dat de openbare bibliotheek als instituut geen bewaarfunctie heeft. Zoals een archief of een museum. Bibliothecarissen hebben de opdracht om een veelzijdige, aantrekkelijke en evenwichtige collectie voor zijn of haar werkgebied samen te stellen, en te onderhouden. Dat betekent concreet dat er niet alleen wekelijks nieuwe titels aan de collectie worden toegevoegd, maar er ook ongeveer evenveel boeken en andere media worden afgeschreven.

Er zijn grofweg drie redenen om exemplaren af te schrijven. De ‘gemakkelijkste’ is dat boeken vies, smerig of kapot zijn. Een tweede reden is dat de inhoud van boeken soms domweg verouderd is. Denk aan reisgidsen, rijexamenbundels of …

De meeste denkkracht heeft een bibliothecaris echter nodig voor boeken waar geen of veel minder vraag meer naar is. Veel bestsellers raken op den duur uit de gratie; en veel meesterwerken uit de jaren vijftig of zestig zijn anno 2020 toch veel minder belangrijk dan toen werd gedacht. Dat houdt nadrukkelijk niet in dat titels van deze zogenaamde 0-lijst domweg afgeschreven moeten worden. Integendeel. De bibliothecaris van dienst dient zich af te vragen of er van dit soort titels ondanks de belabberde belangstelling toch niet minimaal één exemplaar gehandhaafd moet worden. Desnoods in een magazijn of depot. Waar ik op die zonnige ochtend in november was om enkele gereserveerde titels op te halen; en in gesprek raakte met die man.

In onze regio proberen we als collectionerende bibliothecarissen de tijdgeest te volgen. Dus hebben we de afgelopen jaren actief kinderboeken aangeschaft waarin Zwarte Piet er anders uitziet. Dat was ook niet zo moeilijk, want verschillende uitgeverijen hadden al langer in de gaten hoe de tijdgeest was veranderd. Zij wisten en weten dat zij daarmee vooruit liepen op een deel van de bevolking die nog heilig gelooft in de ‘normale’ Zwarte Piet.

Anno 2020 zijn veel bibliotheken min of meer actief bezig om de oude Zwarte Pieten uit de collectie te verwijderen. Net zoals mijn toenmalige collega jeugdbibliothecarissen dat in de jaren zeventig en tachtig deden met de Tup en Joep’en. Een goede bibliotheek beweegt met de tijdgeest mee. Probeert er wat mij betreft een klein beetje op vooruit te lopen, door juist ook boeken en andere media aan te schaffen over zaken waar het gros van de leden nog niet mee bezig zijn, of open voor staan. Datzelfde gaat op voor het saneren van de collectie. Uiteraard hanteren sommigen bewust het etiket censuur op het actief verwijderen van Zwarte Piet-boeken uit de collectie. Ik vermoed dat de meeste criticasters zelden tot nooit in de bibliotheek komen, maar het past prima binnen hun narratief dat ‘zij’ alles van ‘ons’ afpakken. Maar, er is geen complot!

Bibliothecarissen die in een openbare bibliotheek werken hebben dit in mijn ogen door de generaties altijd gedaan. Mee bewogen met de tijdgeest. En ervoor gezorgd dat dit soort boeken wel ergens beschikbaar blijven. Als u op dit moment in de webcatalogus van de samenwerkende Noord Oost Brabantse Bibliotheken bij titel Tup en Joep intikt dan zult u zien dat er 137 treffers zijn. Die gereserveerd kunnen worden. Ze komen van bibliotheken die een of meerdere exemplaren in een magazijn hebben bewaard.

Hetzelfde zal opgaan voor die Zwarte Piet-boeken die nu door veel bibliotheken worden afgeschreven. Her en der zullen sommige exemplaren in een magazijn of depot geplaatst worden. Ze staan klaar voor iedereen die wil weten hoe de voorloper van Piet ooit werd afgebeeld; opgenomen in een verhaal. Een verhaal dat toen door bijna iedereen werd gedeeld, geloofd.

Een ander normaal!
Dan gaat waarschijnlijk gebeuren wat ook met het Raam van Overton te maken heeft. Nadat op zeker moment voor een bepaald onderwerp de tijdgeest is gekanteld, komt er een moment dat mensen niet meer kunnen begrijpen hoe daar vroeger over gedacht werd. Hoe we dachten over oude, alleenstaande vrouwen (‘heksen!’), mannen die van andere mannen hielden (‘vieze flikkers!’) of hoe Sinterklaas geholpen werd door rare zwarte mannen.

De komende jaren staan ons nieuwe thema’s te wachten, waarover velen zich boos zullen maken: minder of geen vlees meer eten, een vliegurenbudget of (slimme, zelflerende) computersystemen die dingen voor ons gaan regelen.

Aanvullend artikelen: ‘Ook al ben ik zwart als roet, ik meen het wel goed’, is écht passé – Trouw, donderdag 12 november 2020 en Wordt 2020 het jaar dat Zwarte Piet de das omdoet? (ook Trouw, van donderdag 12 november 2020)

Lees ook: 2016 – You can blow out a candle/But you can’t blow out a fire (december 2015)

(maandag 16 november 2020)
Hans van Duijnhoven

Aanvulling: Wiens verhaal is dit?
Het toeval wil dat ik vandaag een boek ter hand nam van Rebecca Solnit. Een Amerikaanse historicus, schrijver én activist die in Wiens verhaal is dit? allerlei artikelen samenbrengt over een wereld waar op verschillende plekken burgers vechten voor veranderingen.

Kathedralen en wekkers (een soort voorwoord) begint als volgt;

We zijn met z’n allen iets onmetelijks aan het bouwen dat, hoewel onzichtbaar en immaterieel, een bouwwerk is, een bouwwerk waarin we wonen – of liever gezegd, vele elkaar overlappende bouwwerken. Ze zijn samengesteld uit ideeën, visies en waarden die naar voren komen in gesprekken, essays, artikelen, ruzies, slogans, berichten op sociale media, boeken, protesten en demonstraties. Over ras, gender, seksualiteit; over natuur, macht, klimaat, de onderlinge verbondenheid van alle dingen; over compassie, gulheid, gemeenschap, gemeenzaamheid; over gerechtigheid, gelijkheid, mogelijkheden. Hoewel de individuele stemmen en mensen er eerder waren, zijn dit collectieve projecten die geen invloed hebben als één persoon iets zegt, maar wel als een miljoen mensen datzelfde integreren in hun visie op de wereld en hun gedrag. De ‘wij’ in deze constructies wordt groter wanneer iets wat aanvankelijk subversief of een overtreding was normaal begint te worden, wanneer mensen buiten de muren op een dag binnen die muren wakker worden en vergeten dat ze ooit ergens anders waren.

De gevolgen van deze transformaties zijn misschien belangrijker naarmate ze subtieler zijn. Ze veranderen de wereld en doen dat vooral door een samenspel van kleine gebaren en uitingen en het omarmen van nieuwe visies op wat kan en zou moeten zijn. Het onbekende wordt bekend, buitenstaanders komen binnen, het vreemde wordt gewoon. Als je heel geduldig bewijzen verzamelt van transformaties die plaatsvinden door een miljoen kleine stapjes voordat ze resulteren in een historisch wettelijk besluit of een verkiezing of een andere verschuiving die ons ergens brengt waar we nooit eerder zijn geweest, kun je zien hoe ideeën veranderen over rechten die mensen opeisen, en over wat redelijk is en wie de beslissingen zou moeten nemen. (pagina 7-8)

En in het laatste artikel: Brief aan de klimaatstakers (van 15 maart 2019) bekent ze:

De wereld waarin ik geboren ben bestaat niet meer. De rol van vrouwen is sindsdien extreem veranderd, grotendeels ten goede. Dertig jaar geleden stortte opeens het hele Sovjetrijk in, een paar jaar eerder had het communistische Oostblok zichzelf bevrijd, door acties van inwoners die niet in staat werden geacht om regimes ten val te brengen die de steun hadden van grote legers en geheime politie. Ik heb gezien hoe de apartheid eindigde in Zuid-Afrika en hoe een gevangene die levenslang had president werd. Ik ben geboren in een wereld waarin homo- of lesbisch- of trans-zijn strafbaar was, en ik heb gezien hoe die wetten en standpunten werden veranderd in staten, in mijn land, de VS, en in veel andere landen. (pagina 229)

(maandag 16 november 2020)