Im wunderschönen Monat Mai

Geen mooier moment dan om aan het begin van de donkere maanden die mooie meimaand naar voren te halen. Im wunderschönen Monat Mai  is een beroemde regel. Maar van wie ook weer? En waarom is die regel zo bekend gebleven?

Het is een regel uit een gedicht van Heinrich Heine. En is bekend gebleven omdat Robert Schumann de tekst op muziek heeft gezet. Het is het eerste Lied uit zijn cyclus Dichterliebe.

In mei 2007 kwam Im wunderschönen Monat Mai : Lieder nach Robert Schumann und Franz Schubert uit. Op het redelijk onbekende Winter & Winter label. Niet een zoveelste versie van Dichterliebe of Winterreise maar een bewerking van zeer bekende liederen van Robert Schumann en Franz Schubert. Een zodanige bewerking dat a.h.w. een nieuw werk ontstond.

Deze cd verdient het om meerdere redenen om in deze rubriek, cd’s uit de lange staart, naar voren gehaald te worden:

1. Het is een “canon-cd”: een perfecte introductie tot een belangrijk stuk cultuurgeschiedenis

2. De cd is een prima beginpunt voor luisteraars die kennis willen maken met (een deel van) het vocale werk van Franz Schubert en Robert Schumann 

3. Het is een belangrijke interpretatie van bekende Lieder van Schubert & Schumann

4. Het is tot slot vooral een avontuurlijke cd voor iedereen die niet opgesloten zit binnen (eigen geschapen) muzikale barrières

Het is kortom zo’n zeldzame plaat die het begin kan vormen van “a beautiful friendship”. Een cd die uitnodigt om op zoek te gaan naar andere opnames. Op zoek naar artiesten die op een andere manier deze “liedjes” vertolken: traditioneel, anders maar altijd net als Reinbert de Leeuw en Barbara Sukowa integer.

Een canon-cd?
Ergens in het voorjaar van 2007 schreef op zeker moment iemand in een recensie van een film (boek, cd?) dat er veel regels zijn die tot het collectieve geheugen (zijn gaan) behoren. Hij (of zij?) noemde het woord HEAVEN en ging er vanuit dat iedereen die veertig jaar of ouder is verder zou kunnen gaan met de rest, nl. HEAVEN IS A PLACE, A PLACE WHERE NOTHING, NOTHING EVER HAPPENS. Zo’n regel (van de Talking heads) behoort inmiddels tot ons collectieve erfgoed. Er zijn er veel meer. Hij (of zij?) zag voor zich een feestje waarop gasten elkaar zouden testen op hun vermeende kennis van bekende liedjes. Voorbeelden?

YESTERDAY – ALL MY TROUBLES SEEMED SO FAR AWAY

THE ANSWER IS – BLOWIN’ IN THE WIND

WHERE DID YOU SLEEP – LAST NIGHT

GOD ONLY – KNOWS

I STARTED A – JOKE

Reinbert de Leeuw
Reinbert de Leeuw heeft in 2003 in opdracht van het Holland festival voor het eerst sinds lange tijd de opdracht aanvaardt om een stuk muziek te schrijven. Hij is vooral bekend als uitvoerder: dirigent en pianist. Vaak van onbekende componisten. Hij werkt veel samen met het Schönberg ensemble. Heeft in zijn carriere slechts één keer echt een groot commercieël succes geboekt. Zijn opnames van pianomuziek van Erik Satie werden een bestseller. Muziek van Satie hoor je sinds die tijd om de haverklap. In alle huiskamers. Zijn muziek wordt te pas en te onpas gebruikt als achtergrondmuziek bij tv-documentaires.

Reinbert de Leeuw kan van alles verweten worden (hij heeft beslist vijanden!) maar niet dat hij niet avontuurlijk ingesteld is als het gaat om muziek. Daarom wekte het ook veel verbazing toen hij in 2003 met Im wunderschönen Monat Mai op de proppen kwam. Een bewerking van romantische muziek uit het begin van de 19e eeuw. En dan geen obscure Lieder. Nee, bewerkingen van de “top-hits” uit het werk van Schubert en Schumann. Toch is dat precies wat hij deed. Hij arrangeerde de Lieder (voor mannenstem en piano) zodanig dat ze uitgevoerd konden worden door een actrice (dus geen klassiek geschoolde zangeres) en het Schönberg ensemble. Door dit te doen is het een canon-cd geworden.

In de 21 Lieder op deze cd (9 van Schumann en 12 van Schubert) zitten heel erg veel beroemde regels. Regels die, vermoedelijk, bij velen, niet zodanig in het systeem zitten dat ze zoals hierboven bij de Beatles, Bob Dylan, Nirvana (eigenlijk Leadbelly), de Beach boys of de Bee gees moeiteloos kunnen worden aangevuld. Dat is jammer, want het zijn en blijven prachtige Lieder. Tekstueel en qua muziek (melodie, sfeer, zegginsgkracht). De cd van Reinbert de Leeuw en Barbara Sukowa is, los van het feit of men het kan waarderen, een soort luistercursus om enkele beroemde tekstfragmenten te leren kennen. 

Voorbeelden van Robert Schumann?

ICH GROLLE – NICHT

ICH HAB’ IM TRAUM – GEWEINET

IM WUNDERSCHöNEN – MONAT MAI

DIE ALTEN – BöSEN LIEDER

Enkele voorbeelden van Franz Schubert?

FREMD BIN ICH EINGEZOGEN – FREMD ZIEH ICH WIEDER AUS

ES BELLEN DIE HUNDE – ES RASSELN DIE KETTEN

DRIE SONNEN SAH ICH – AM HIMMEL STEHN

DRüBEN HINTER ‘M DORFE – STEHT EIN LEIERMANN

SAH EIN KNAB’ – EIN RöSLEIN STEHN

WER REITET ZO SPÄT – DURCH NACHT UND WIND?

KENNST DU DAS LAND – WO DIE CITRONEN BLüHN

MEINE RUH IST HIN – MEIN HERZ IST SCHWER

NUR WERD DIE SEHNSUCHT KENNT – WEISS WIE ICH LEIDE!

LEISE FLEHEN MEINE LIEDER – DURCH DIE NACHT ZU DIR

Een cd voor beginners?
Klassieke muziek is voor velen nog steeds een terra incognito. Moeilijke muziek. Wat een gedoe op dat podium! Er zit geen kop of staart aan! Waar zijn de refreintjes? Zangers van klassieke liederen staan altijd zo stil en stram naast die piano.

Onlangs viel het ook weer op tijdens het zoveelste Prinsengrachtconcert (Avro). De Amerikaanse bariton Thomas Hampson trad op met pianist Wolfram Rieger. Hij zong verschillende klassieke liedjes in de open lucht. Het was mooi weer (althans het was droog). Hij deed zijn best om met zijn lichaam en mimiek de liedjes van extra betekenis te voorzien. Toch werden ‘s maandag de Nederlandse platenwinkels niet bestormd. Mensen die op zoek waren naar een versie van Ständchen met de beroemde regels Leise flehen meine Lieder durch die Nacht zu dir. Hoe toepasselijk op zo’n mooie avond: langzaam vliegen mijn liedjes door de nacht naar jou. Met een onvergetelijke melodie.

Reinbert de Leeuw pakt het heel anders aan. Hier geen stramme, goed geschoolde klassieke zanger. Nee, hij kiest bewust voor een actrice met een goede (spreek)stem die de Lieder “brengt”. Er veel gevoel en theater in legt. Het Schönberg ensemble omspeelt die stem. Het zijn dus niet langer “piano-ballades” maar het is een soort totaal muziektheater geworden. En dat werkt. Misschien juist wel voor toehoorders die niets van klassieke muziek moeten hebben.

Een cd voor gevorderden?
Het moge inmiddels duidelijk zijn dat dit niet de zoveelste versie is van de “evergreens”  van Schubert en Schumann. Hoog in de top honderd van de belangrijkste klassieke werken staan Die schöne Müllerin, Schwanengesang en vooral Winterreise van Franz Schubert en Dichterliebe van Robert Schumann. In de bewerking van Reinbert de Leeuw komen vijf Lieder uit de Winterreise en zes uit Dichterliebe. Schubert wint toch de wedstrijd. Het is 12-9 in zijn voordeel. Dat is, denk ik, terecht. Schubert is en blijft de grootste Lieder-componist.  

De bewerking door Reinbert de Leeuw is juist ook voor kenners van het werk van Schubert en Schumann een must. De stem van Barbara Sukowa is echt anders dan die van bijvoorbeeld Fritz Wunderlich, Dietrich Fischer-Dieskau, Thomas Hampson, Peter Pears, Hans Hotter, Thomas Quasthoff, Christoph Prégardien, Robert Holl, Dawn Upshaw of Brigitte Fassbaender. De piano ontbreekt bij de Leeuw. Dat is een groot verschil. In zijn arrangementen blijft hij dicht bij de oorspronkelijke melodie, benadrukt hij de woorden, legt accenten, maakt er kleine eenakters van.

Zijn bewerking past meer in een andere categorie. De groep buitenstaanders die absoluut zijn gevallen voor de Lieder van Schubert en Schumann maar er iets anders mee doen. Tot deze groep behoort o.a. Herman van Veen die ze zingt op zijn cd Du bist die Ruh‘ (uit 1997), of Lenny Kuhr op haar cd Stemmen in de nacht. Of de Duitse folkzanger Hannes Wader die Schubert zingt met gitaarbegeleiding op An dich hab ich gedacht. Bijzonder blijft ook de cd 2x Winterreise van violiste Tabea Zimmermann, zangeres Mitsuko Shirai, pianist Hartmut Höll en schrijver Peter Härtling uit 1991.

Maar qua bewerking kan zelfs Reinbert de Leeuw niet op tegen … Jan Rot. Onze beroemde hertaler. Die enkele jaren geleden de top 100 haalde met een Nederlandse versie van de Mattheuspassie van J.S. Bach. Hij hertaalde Dichterliebe tot Dichtersliefde. Die schöne Müllerin werd omgezet in Zomerreis (een vette knipoog naar de Winterreise). Op zijn Winterreis zingt Maarten Koningsberger de Nederlandse versies van de gedichten van Wilhelm Müller. En op de cd Alle 13 Schubert  zingt hij zelf zijn versie van o.a. Erlkönig (Oom Harrie), Der Leiermann (De speelman) of Du bist die Ruh’ (Moeder me toe). Zeer merkwaardige cd’s. Artistiek gezien steekt de versie van Reinbert de Leeuw en Barbara Sukowa daar ver boven uit. Maar, zoals gezegd, voor kenners van het vocale werk van  Schubert en Schumann zijn ze allen belangrijk genoeg om eens te beluisteren.

Een avontuurlijke cd?
Ongetwijfeld zullen er liefhebbers van klassieke muziek zijn die de bewerking van Reinbert de Leeuw niet kunnen waarderen. Het heiligschennis vinden. Een hoop gedoe om niks. Die de Leeuw zullen vervloeken omdat hij niet de zoveelste versie brengt, waarop een pianist (de Leeuw) een échte zanger begeleidt. Maar dat is niks voor Reinbert de Leeuw. Hij stelt zich op als de avonturier binnen de klassieke wereld. Zo iemand wordt door de goegemeente vaak genegeerd, niet voor serieus genomen. De Leeuw lijkt een beetje op Elvis Costello. Ook zo’n einzelgänger die het verdomt om binnen de vastgebaande paden te blijven. Die ooit succes had met een bepaalde stijl en daar niet jaar na jaar mee verder wil gaan. Beiden vinden het leven té kort om steeds hetzelfde kunstje te mogen of moeten opvoeren. Ze proberen van alles uit, snoepen van meerdere walletjes. En krijgen vervolgens vaak kritiek van mensen die steun vinden aan zelfopgetrokken omheiningen.

“Schubert’s Winterreis mag alleen uitgevoerd worden door een klassiek zanger en een pianist!”.

“Anne Sofie von Otter moet alleen iets zingen van Edvard Grieg, Händel of Mozart en ze moet het niet wagen iets van Abba of Tom Waits te zingen en zeker niet als die liedjes gearrangeerd zijn door Elvis Costello”.

“Wat denkt die Costello wel: een liederencyclus schrijven voor een strijkkwartet!”

Toch worden de mooiste dingen gemaakt door dit soort figuren. Die de randen opzoeken. Iets anders willen. Op hun bek durven te gaan. Lak hebben aan de critici of “het”  publiek. Nee, juist dit soort mensen maken interessante dingen omdat ze volstrekt hun eigen gang gaan. Kunstenaars die geen marketeers om zich heen dulden. Marketingmensen die Costello of de Leeuw adviseren om een andere cd te maken in de stijl van …. Die zoveel succes had. Een perfect voorbeeld om dit te illustreren is de cd I let the music speak van Anne Sofie von Otter. Een cd vol Abba songs. Maar artistiek geflopt omdat het een slap aftreksel is van For the stars. Die cd waarop Costello voor het eerst samenwerkte met von Otter en, inderdaad, ook enkele Abba-liedjes zong. Magistraal. Toen wel. Maar niet op I let the music speak. Té veel marketing, winstbejag, te weinig passie en vooral niet integer genoeg.

Nee dan Costello. Die maakte samen met het Brodsky Quartet in 1993 The Juliet letters. Een plaat die zowel binnen de pop als de klassieke wereld ongemakkelijk werd ontvangen. Een liederencyclus rondom de Julia uit Romeo en Julia van Shakespeare. De Julia die na haar dood nog steeds brieven krijgt. Een romantisch thema. Een cyclus met twintig “liedjes”. Net zo veel als in Die schöne Müllerin van Schubert. Toevallig? Popjournalisten vragen zo iets nou nooit eens aan de goede man. En muziekjournalisten uit de klassieke hoek negeren Costello volstrekt.

Volstrekt? Nou niet helemaal. Eind september 2007 stond het beroemde Duitse Leipziger Streichquartett in de Frits Philipszaal in Eindhoven. Ze sloten de avond af met een kwartet van Schubert (beter bekend als: Der Tod  und das Mädchen). Voor de pauze speelden ze delen uit The Juliet letters. De rising star Stephan Genz zong ze. Beter dan Costello. Dat wel. Maar het  was wennen. Grappig, dat Costello nu eens gecoverd wordt door jongens uit de klassieke wereld. Binnen de popwereld was dat al eerder gebeurd. Duidelijk werd deze avond wel waar Costello naar heeft geluisterd. Waar zijn inspiratie vandaan komt.

Klik hier voor een andere mening (van Henning Bolte) (in Heaven nr. 4/2007)

Slechts één zin tot slot: “Je beseft dat veel popsongs uit deze bron putten …”

(zondag 30 september 2007)