Op zondag 16 mei 2010 verzorgde Bas Heijne op uitnodiging van BasisBibliotheek Maasland (BBM) in De Groene Engel in Oss een extra lezing over Herlevend burgerschap.
Onder deze titel spraken in het seizoen 2009-2011 Rob Wijnberg, Tony van der Meulen, Jan Derksen, Joke J. Hermsen en de gebroeders Meester. Politicus en ondernemer Willem Vermeend kon door omstandigheden zijn toezegging om in Oss zijn boek De Wij economie te komen toelichten niet nakomen.
De val van het vierde kabinet Balkenende en de verkiezingen voor de Tweede kamer op woensdag 9 juni 2010 was voor de BBM de reden om Bas Heijne te benaderen om zijn licht over dat jaarthema te laten schijnen. Op een bijzonder tijdstip, enkele weken voor – zoals sommigen dat zien – de belangrijkste verkiezingen van de jaren tien. Typerend was dat hij de zondag nadat hij had toegezegd om naar Oss te komen als enige niet-politicus aan de debat-tafel van Buitenhof over ‘bindend leiderschap’ mocht aanschuiven.
Bas Heijne sprak in november 2006 op uitnodiging van de BBM onder de noemer De ontnuchteringsjaren. Dat waren en zijn de jaren waarin velen in het Westen tot de ontnuchterende conclusie (moeten) komen dat veel zaken bij ons niet zo goed zijn geregeld als velen denken (of dachten). Nu, enkele jaren later, hebben velen het licht gezien. Er zijn veel zaken die bij ons niet goed (meer) functioneren. En snakken veel burgers naar een inspirerend vergezicht, een samenleving waarin veel medelanders de vraag Draait de wereld om jou of om ons allemaal snappen en inhoud willen geven aan het voor de hand liggende antwoord.
Bas Heijne (1960) behoort tot een klein select gezelschap dat door de jaren heen onze wereld en tijd deskundig, bevlogen en eloquent heeft geanalyseerd en van commentaar voorzien. Altijd in de opbouwende zin. Lichtelijk afstandelijk, maar door al zijn zinnen en ideeën desemt mededogen met ons allen. Hij is geen schreeuwer, eerder een bedachtzame, erudiete man die zich niet gek laat maken. Keer op keer nogmaals wil uitleggen dat sommigen het bij het verkeerde end hebben. Iemand die vooruit wil. Snakt naar een tijd waarin iets grotere plannen en vergezichten weer op de agenda komen. Maar niet té ver en niet te groot. Naïef is Bas Heijne niet.
Zijn belangrijkste podium is zijn krant, NRC Handelsblad. Daar schrijft hij tweewekelijks op zaterdag in het katern Opinie & debat een column. Verder schrijft hij in die krant recensies en andere beschouwingen over literatuur, cultuur en politiek. In dezelfde krant schrijft sinds enkele decennia Henk Hofland. Die dit jaar 83 jaar oud wordt. Bas Heijne is zijn natuurlijke ‘opvolger’. Laat beiden het niet horen. Hofland wil nog lang niet stoppen en Bas Heijne heeft zijn eigen stijl, toon en typische onderwerpen. Maar beiden staan op hun manier boven de materie, boven het gedoe, boven de onderwerpen waarover veel Nederlanders zich mateloos opwinden. Verder kijken beiden over de grens, nemen kennis van meningen en inzichten van niet-Nederlanders. Ze lezen boeken, snuiven film op, luisteren naar muziek, staan kortom midden in het leven en delen die ervaringen met hun lezers. Zo deed Bas Heijne in zijn krant verslag van gesprekken met belangrijke wetenschappers.
Harde liefde : Nederland op zoek naar zichzelf
Toen Bas Heijne de uitnodiging voor deze lezing kreeg reageerde hij kort als volgt:
Dank voor je brief. Mei wordt een drukke tijd, want als het goed is, is dan net mijn bundel/boek Harde liefde : Nederland op zoek naar zichzelf – verschenen . Aan de andere kant past het thema van dat boek heel goed bij het door jou voorgestelde onderwerp. Dus laten we het proberen. Ik zet vast een kruisje in mijn agenda.
In de brief stond de volgende passage:
De reden dat ik je nu opnieuw voor een lezing benader heeft te maken met het thema van dit seizoen én de val van het zoveelste kabinet Balkenende. Het thema van 2009-2010 was (en is) Herlevend burgerschap en maakt deel van het grotere jaarthema van BasisBibliotheek Maasland. Dat grotere thema is een vraag: Draait de wereld om jou of om ons allemaal?
In dat verband organiseren we uiteenlopende zaken voor een breed publiek. De lezingen in de Groene Engel (een keer per 4 weken op de zondagmiddag) afficheren we echter als Herlevend burgerschap. Die reeks lezingen borduurt voort op eerdere jaarthema’s. Eigenlijk kun je stellen dat we sinds 2004 op dat onderwerp variaties bedenken. Je zou het ook voortschrijdend inzicht kunnen noemen.
Die reeks (Herlevend burgerschap) zou normaliter op de derde zondag van april 2010 door de gebroeders Meester worden afgesloten. Zij zullen op de hen welbekende manier ingaan op het huidige thema, de thema’s van de afgelopen seizoenen en vooruitblikken op het onderwerp van het komend seizoen. Maar toen viel het kabinet.
Dat bracht ons op het idee om aan de vooravond van de verkiezingen een extra lezing te organiseren. De reden is dat de verkiezingen van juni waarschijnlijk de belangrijkste van dit decennium zullen zijn. Welke richting slaan we als samenleving in. Burgers kunnen en moeten zich afvragen welke richting de beste zal zijn. Burgers die een afweging kunnen, willen en moeten maken tussen eigenbelang en de gemeenschap. Kunnen we volstaan met domweg 35 miljard bezuinigen zonder ons af te vragen welke samenleving nastrevenswaardig is of zou moeten zijn?
Het boek Harde liefde : Nederland op zoek naar zichzelf verschijnt eind mei 2010. Het boek werd aangekondigd onder de titel Land van Ooit : Nederland op zoek naar zichzelf. Tijdens de lezing zal Bas Heijne ongetwijfeld uitleggen waar het Land van Ooit is gebleven en wat die ‘harde liefde’ inhoudt.
Klik hier voor een interview op Radio 1 (donderdag 6 mei 2010 – toen het boek uitkwam).
Lezingen op de zondagmiddag in de Groene engel
Op een druilerige zondagmiddag in november 2004 – twee weken ná de moord op Theo van Gogh en de brandstichting in een school in Uden – startte de BBM met een reeks lezingen over maatschappelijke relevante onderwerpen in de prachtige zaal van De Groene engel in Oss. Alle lezingen van BasisBibliotheek Maasland worden gebracht onder de noemer Blikopener. De lezingen in de Groene Engel afficheren we als Blikopener speciaal lezingen.
Die reeks beleeft dit jaar haar zesde seizoen. Normaliter stoppen we in april. Volgend seizoen staat een nieuwe reeks gepland. Bas Heijne spreekt voor deze ene keer in de maand mei. Door de jaren heen zijn zes thema’s door verschillende sprekers besproken. Die thema’s en titels liggen in elkaars verlengde en achteraf gezien laten ze zich lezen als een rode draad door de jaren nul van de 21e eeuw. Een eeuw die begon toen alles floreerde en er geen vuiltje aan de hand leek. Tot 9/11 en The war tegen terror begon.
Onderstaande tekst hebben in het voorjaar van 2009 verschillende personen gekregen die werden benaderd om een lezing te verzorgen in het zesde seizoen, met als overkoepelende thema Herlevend burgerschap. Die bijlage probeert kort aan te geven wat de thema’s door de jaren heen waren en wie hun verhaal in de Groene Engel hebben gehouden.
5 thema’s, 25 sprekers – een doorlopende reeks
In november 2004 werd de eerste lezing verzorgd door de toen nog relatief onbekende filosoof Ad Verbrugge. Hij werd uitgenodigd op basis van een op zondag 29 februari 2004 uitgezonden aflevering van Tegenlicht. Vijf jaar later blijft uit die uitzending één zin overeind: “We voeden onze kinderen op tot consument”.
Toen al had de reeks lezingen te maken met burgerschap(svorming), maar pas vijf seizoenen later spreken we dat ook uit in de overkoepelende titel.
2004-2005 Waarom IK een probleem werd voor ONS
Doorgeslagen individualisering, het gevoel dat het mij goed gaat, maar wie zorgt voor ons allen
Ad Verbrugge – Bevangen in vrijheid in een tijd van onbehagen
Bas Haring – Wie is eigenlijk die ik?
Hans Wolf – Op zoek naar een nieuwe innerlijkheid
Herman Vuijsje – Lof der dwang?
2005-2006 Verlos ons … / Geef ons …
In de samenleving zijn tendensen waarbij vraagtekens kunnen worden geplaatst; en anderzijds zijn er ontwikkelingen die gestimuleerd moeten worden
August Hans den Boef – Verlos ons van de God van Iets
Arjo Klamer – Verlos ons van het economische denken
Ralf Bodelier – Geef ons optimisme
Jaap Peters – Verlos ons van de intensieve menshouderij
Jeroen van Merwijk – Geef ons NEE : Nieuw Elitair Elan
2006-2007 Ontnuchteringsjaren
Een kleine groep Nederlanders zit er al een aantal jaren in! De rest zal de komende jaren tot de ontdekking komen dat ze er ook in terecht zijn geraakt. Het heeft te maken met het ontnuchterende gevoel én wetenschap dat zeer veel dingen in onze samenleving niet zo goed zijn geregeld als tot voor kort werd gedacht.
Bas Heijne – Ontnuchteringsjaren
Ad Verbrugge – Ontnuchteringsjaren : De staat van het onderwijs
Maarten van Rossem – Ontnuchteringsjaren in de 21e eeuw
Ad Vingerhoets – Ontnuchteringsjaren : wat bepaalt het geluk van de mens?
Salomon Kroonenberg – Ontnuchteringsjaren : het klimaat hoeft niet gered te worden
2007-2008 Onmetelijke kwaliteit
Alhoewel veel bedrijven en organisaties zeggen te gaan voor kwaliteit leiden al hun goedbedoelde inspanningen juist tot het tegendeel. Échte kwaliteit laat zich moeilijk vangen in beleidsplannen, benchmarks, reorganisaties en andere moderne tools. Iedereen weet wat kwaliteit is maar als het opgeschreven moet worden dan lukt dat niet (naar Robert M. Pirsig)
Arnold Heertje – Onmetelijke kwaliteit in de échte economie
Jaap Dirkmaat – Onmetelijke kwaliteit in het Nederlandse cultuurlandschap
Willem Hoogendijk – Onmetelijke kwaliteit in zinvolle arbeid
Richard Engelfriet & Herman de Regt – Onmetelijke kwaliteit : hoe Nederland verzuimt onmetelijke kwaliteit te benutten
Mondo Leone – Onmetelijke kwaliteit in liedjes en verhalen
2008-2009 De latten verleggen
Cabaretier/songwriter Jeroen van Merwijk laat zich in zijn liedje De latten liggen laag op zijn manier geringschattend uit over de natuurlijke (?) houding van de Nederlander om tevreden te zijn met een zes min. De latten verleggen wil uitdrukken dat we in het Westen duurzamer moeten gaan leven én tegelijkertijd dat ons ambitie-niveau iets-“je” naar boven mag/moet worden bijgesteld. Een duurzame samenleving is meer als het plaatsen van zonnecellen op daken.
Kris Verburgh – De latten verleggen : wetenschap als bron van inspiratie in de 21e eeuw
Willem Middelkoop – De latten verleggen omdat olie en grondstoffen schaars worden
Jan Juffermans – De latten verleggen
Marcel van Herpen – De latten verleggen door duurzaam opvoeden en ontwikkelen
Ad Verbrugge – De latten verleggen in het ware leven
Joep Dohmen – De latten verleggen en een nieuwe levenskunst
2009-2010 Herlevend burgerschap
Het thema De latten verleggen was een verkeerd gekozen thema. Niet qua onderwerp, maar qua timing. De ervaring leert dat De latten alleen verlegd kunnen worden door burgers. Maar daar schort het de laatste jaren aan. Té veel mensen gedragen zich te weinig als een volwassen burger. Een burger die in staat is om zich achter een maatregel te scharen die feitelijk soms tegen zijn of haar eigen belang ingaat.
Na jaren waarin burgers als kortzichtige consumenten hun eigen belang najaagden – daartoe trouwens aangespoord door ‘de markt’ – lijkt het tij te keren. En staan we aan de vooravond van een ‘sociale eeuw’ (volgens Josephine Green, directeur Trends en Strategie bij Philips). Een eeuw waarin de bakens verzet zullen worden. Die sociale eeuw wordt zeker duurzaam. In die eeuw zullen de latten écht worden verlegd. Een eeuw waarin we om met Peter Sloterdijk te spreken manieren moeten vinden om te ontsnappen aan het ontsnappen (“escape the escapism”) (een songtitel voor Rodney Crowell?). Een eeuw waar het weer om de inhoud zou moeten gaan, en minder om de verpakking.
De generaties die nu leven staan voor grote uitdagingen. Voor de oplossingen hebben we behoefte aan burgers die snappen dat het leventje waarin de gebraden hanen vanzelf naar binnen vlogen voorbij is. Dat er iets moet gebeuren. Het zijn hoopvolle tijden. Het gaat de komende jaren weer ergens over!
Barack Obama zei het als volgt in zijn inauguratie toespraak (“A new era of responsibility”) :
duties that we do not grudgingly accept but rather seize gladly, firm in the knowledge that there is nothing so satisfying to the spirit, so defining of our character, than giving our all to a difficult task.
Op de uitnodiging gingen uiteindelijk in:
Rob Wijnberg – Herlevend burgerschap door berichtgeving die recht doet aan de werkelijkheid
Willem Vermeend – Herlevend burgerschap in de WIJ economie (deze lezing ging uiteindelijk door omstandigheden niet door)
Tony van der Meulen – Herlevend burgerschap en het leed dat winkelen heet
Jan Derksen – Herlevend burgerschap in een tijd van zelfverheerlijking
Joke J. Hermsen – Herlevend burgerschap door een ander tijdbesef
De gebroeders Meester – Herlevend burgerschap : waar staan we?
en Bas Heijne – Herlevend burgerschap
Persbericht
Met het oog op de verkiezingen een extra Blikopener Speciaal lezing:
Bas Heijne, ‘de allure van het midden’
Op verzoek van BasisBibliotheek Maasland verzorgt publicist Bas Heijne een extra lezing in de reeks Herlevend burgerschap. De aanleiding is de val van het 4e kabinet Balkenende, de verkiezingen voor de Tweede Kamer op 9 juni 2010 en het verschijnen van Heijnes boek Harde liefde : Nederland op zoek naar zichzelf.
De lezing vindt plaats op zondagmiddag, 16 mei, in de Groene Engel, van twee tot vier uur. Aansluitend is er in het café gelegenheid tot napraten.
Kaarten kosten 5 euro voor leden van de bibliotheek en 8 euro voor niet-leden. Ze zijn verkrijgbaar en te reserveren in de bibliotheek Oss en bij de Groene Engel. Reserveren van kaartjes is ook mogelijk in alle vestigingen van BasisBibliotheek Maasland.
Bas Heijne (1960) is schrijver en columnist in onder meer het NRC. Hij sprak in november 2006 op uitnodiging van de BBM eerder in de Blikopener Speciaal lezingen onder de noemer De ontnuchteringsjaren.
Heijne behoort tot een klein select gezelschap dat door de jaren heen onze wereld en tijd deskundig, bevlogen en eloquent heeft geanalyseerd en van commentaar voorzien. Altijd in de opbouwende zin. Hij is geen schreeuwer, eerder een bedachtzame, erudiete man die zich niet gek laat maken. Iemand die vooruit wil. Snakt naar een tijd waarin iets grotere plannen en vergezichten weer op de agenda komen. Maar niet té ver en niet te groot. Naïef is Bas Heijne niet.
Volgens Carel Peeters (in een essay in Vrij Nederland, 2007) verleent Bas Heijne allure aan gematigdheid. Als kind van de jaren zestig en zeventig aanvankelijk het algemeen “blijmoedige humanistische vooruitgangsgeloof” delend, is Heijne, volgens Peeters, sinds de jaren tachtig “de intelligentste vertolker geworden van de noodzakelijke correctie op de al te verlichte ideeën over de maakbaarheid van de mens en de wereld’. De werkelijkheid is ingewikkeld en weerbarstig en het getuigt van allure om daar op een afgewogen, open en niet-versimpelde manier mee om te gaan.
Een lezing van een dergelijk spreker leek de BBM een uitgelezen voorbereiding op de komende Kamerverkiezingen.
(Oss, dinsdag 27 april 2010)
Citaten uit columns van Bas Heijne (2006-2008)
De burger als potentaat
Er is overal crisis, de oude vormen voldoen niet meer, traditionele wereldbeelden verkruimelen waar je bij staat – tijd voor de goeroes van de ‘mensgerichtheid’. Mensgericht – volgens Leon de Wolff, auteur van het boek De krant was koning, is dat de kant die ook de journalistiek op moet, wil ze overleven. Niet langer willen sturen, gewoon bedienen – en daarmee toont De Wolff zich bij uitstek een vertegenwoordiger van de tijdgeest. Die kent geen persoonlijkheden meer, individuen die iets bedenken waardoor andere mensen op ideeën worden gebracht, mar uitsluitend markt-adepten die commercieel inspringen op wat er leeft; we leven, volgens de ideologen avn de klantvriendelijkheid, in het tijdperk van het format. Het doet er niet toe wat je vindt, het gaat erom wat de mensen vinden; je bent een hol vat dat zich laat vullen met wat er leeft. Degene die dat het beste aanvoelt, is de winnaar. (24 september 2005)
Slechte verliezers
Ik kan een glimlach niet onderdrukken: de intellectuele pleitbezorgers van de Hollandse revolte, die de afgelopen jaren niet van de televisie en de opiniepagina’s waren af te slaan en aan een stuk door hun solidariteit beleden met de getergde burger die het niet langer pikte, die weigerde zich nog langer neer te leggen bij een egocentrische ‘ democratie’ – al die keffertjes en scheffertjes, kortom – juist deze helden van de nieuwe tijd maken zich nu opeens ernstig zorgen over de geestesgesteldheid van diezelfde burger. (25 maart 2006)
Schaamte
Politiek in Nederland: kleine antwoorden op grote vragen. Wanneer je geconfronteerd wordt met problemen die je te boven gaan, kun je twee dingen doen: je heil zoeken in hoogdravende, abstracte woorden die ver boven de werkelijkheid uitzweven (verlichting, moderniteit) – of vluchten in onbenulligheden. In beide zijn we inmiddels bedreven geraakt.
Eén troost: we zijn niet uniek. Wat er aan de hand is in Nederland, is wat er aan de hand is in de rest van de wereld. (1 juli 2006)
Een vreselijk moment
Je ziet alleen wat je wilt zien; als één verwijt alomtegenwoordig is, in welke discussie dan ook, dan is het dat. Iedereen beschuldigt elkaar van moedwillige blindheid. Vrienden van Israël beschuldigen de critici geen oog te hebben voor de vernietigingsdrang van Israëls vijanden, terwijl ze zelf weigeren serieus in te gaan op de bezettingspolitiek van dat land. De strijders tegen de radicale islam honen het slachtofferschap van gewone moslims die zich gekleineerd voelen, de strijders tegen de islamfobie onderschatten permanent de sociale problemen in eigen kring en de verleidingen van het fundamentalisme. Omdat er weer partij gekozen moet worden, wordt de werkelijkheid aangepast aan onze belevingswereld. (7 augustus 2006)
Vrijheid
Ian Buruma beschrijft het zo in zijn boek over de moord op Van Gogh: ‘ De eis van totale eerlijkheid, de gedachte dat tact een vorm van hypocrisie is en dat alles, ongeacht hoe gevoelig het is, in alle openheid en zonder enige beperking gezegd moet kunnen worden, de verheffing van lompheid tot een soort moreel ideaal, dat gecultiveerde gebrek aan fijngevoeligheid, is iets dat we in het Nederlandse gedrag wel vaker tegenkomen.’ Buruma mag nu verketterd worden door zijn Hollandse informanten (), dit is raak geformuleerd. Er wordt vrijheid bepleit – op een intimiderende manier. De helden van het vrije woord eisen het recht op om overal en altijd een sigaret op te steken, en durf eens te klagen over de rook in je gezicht. (23 september 2006) (het boek van Ian Buruma heet Dood van een gezonde roker)
Burgertrut en Breezerslet
Wharton zag in dat een maatschappij niet zonder regels kan, de totale vrijheid is een leugen, maar ze begreep ook dat die regels zich onherroepelijk tegen het individu zouden keren. Dat was een tragisch besef. () De mens is een oneindig complex wezen en ieder van ons is tot op zekere hoogte sociaal onaangepast; het is die verborgen heftigheid waar Wharton zo goed over schrijft. () Altijd zal er een grote spanning tussen onze binnenwereld en maatschappij bestaan; maatschappelijk bevrijd betekent niet innerlijk bevrijd.
Die tragische inslag ontkennen is zelfgenoegzaam – en dat is precies wat de stoute ‘meisjes’ doen, en het brave meisje Jurgens met haar nieuw beleden burgerlijkheid eveneens. De eersten kondigen de totale ongebondenheid af, die niet bestaat; de tweede de totale aanpassing, die eveneens niet bestaat. Hun posities lijken tegengesteld aan elkaar, maar als je goed kijkt, zie je dat het twee kanten van dezelfde medaille zijn. Zowel de burgertrut als de Breezerslet zijn symptomen van een samenleving die geen samenleving meer is. Beiden weigeren resoluut nog langer verantwoordelijkheid voor anderen te dragen. Beiden vertonen een fataal gebrek aan inlevingsvermogen. Voor de een is Emma Bovary een dom, stout meisje dat het niet handig aanpakt, voor de ander is ze gewoon een slet.(20 april 2007) (een column waarin hij ingaat op een artikel van Fleur Jurgens waarin ze bekent een burgertrut te zijn, Heleen van Royen, Theodore Dalrymple, Edith Wharton en Emma Bovary van Gustave Flaubert)
Ben ik wel Braziliaans genoeg?
Braziliaans? Net als in Brazilië, stelt da Empoli, leven ook wij steeds meer in het moment. Het verleden doet er niet meer toe en we zijn bang voor de toekomst. Aan de ene kant is er het permanente, dwangmatige hedonisme van de eet- en lichaamscultuur, het dwepen met beroemdheid, de verslaving aan bijgeloof, de alomtegenwoordige obsessie met seks, het gezien willen worden ten koste van alles – aan de andere kant is er de angst, voor onvoorspelbaar geweld, klakkeloze aanvallen en imaginaire vijanden; want zoals Angelina en Britney heel dicht bij ons lijken te staan, zo voelen we ons ook angstig vertrouwd met de terroristen en ontsnapte tbs’ers die we alleen van horen zeggen kennen.(10 mei 2007) (voluit: Angelina Jolie en Britney Spears en Da Empoli is de Italiaanse socioloog Giuliano da Empoli die een boek schreef over de huidige massacultuur – niet vertaald)
’t Museum dat alles goed moet maken
Couperus en Spinoza, groter hebben we ze echt niet – Hollandser ook niet. Het pijnlijke gebrek aan aandacht van de overheid voor twee monumenten die echt iets te maken hebben met ons cultureel bewustzijn is veelzeggend, zeker wanneer je het afzet tegen het opgeblazen, lege vertoon rondom het Nationaal Historisch Museum. Het geeft aan dat ons herboren historisch bewustzijn gewoon een hebbedingetje is, een echt Hollands hebbedingetje – buitenkant, modieus en schrikbarend provinciaal. (22 juni 2007) (Aanleiding is de discussie over het Nationaal Historisch Museum, het niet aankopen van het geboortehuis van Louis Couperus door de staat of de gemeente Den Haag en de verwaarlozing van het huis van Baruch Spinoza)
Ik sta aan de goede kant
Er is bijna geen gesprek op televisie waarin de ondervrager laat blijken dat hij heus geen softie is. Juist degenen die zich in een verdachte hoek bevinden, ‘links journaille’, gezagsdragers en politici, zijn er gevoelig voor. Ze laten geen gelegenheid onbenut om het imaginaire volk hun geloofsbrieven te overhandigen. Het is de nieuwe politieke correctheid.(21 oktober 2007)
Burger of consument
Die opstandigheid van de burger tegenover de media wordt aangewakkerd door de ver doorgevoerde individualisering van de samenleving waarbij het primaat is komen te liggen bij het individu en zijn verlangens en eisen, en door de technologische ontwikkelingen die de burger in staat stellen zijn wensen en opinies direct en zichtbaar over het voetlicht te brengen. De consument van het nieuws wenst mee te praten – en overal zie je de media over zichzelf struikelen in de haast die nieuwsconsument in zijn wensen tegemoet te komen.
() Aan de ene kant is het de democratisering van het nieuws. De burger laat zich steeds meer gelden als mondige consument en net als in de wereld van de commercie, klinkt ook in de media de roep om het nieuws aan te passen aan de belevingswereld van de burger. Je moet hem, kortom, geven waar hij zegt behoefte aan te hebben ().
Die niet-consumentvriendelijke benadering staat haaks op het verlangen naar zo veel mogelijk objectiviteit. ()
Die tegenstrijdigheid gaat terug op een gespletenheid, die iedereen kent. Wat wil je zijn, consument of burger? Voor de consument geldt maar één ding, zijn belevingswereld. Alles op de wereld bestaat enkel en alleen om hem in zijn behoeften en verlangens tegemoet te komen. Voor de burger is wereld buiten hem van belang, omdat hij zich verantwoordelijk voelt voor die wereld en zo volledig en objectief mogelijk op de hoogte gesteld wil worden van wat zich daar afspeelt.(17 november 2007)
Een groot verlangen
Tel bovenstaande uitspraken bij elkaar op, en je komt in de buurt van de kern van de onvrede: een politiek die zichzelf geen grote vragen wil stellen, maar zich telkens verliest in triviale zaken, een algemene afkeer van de ideologie maar tegelijkertijd een groeiend gemis aan dragende idealen en, ten slotte, een tot niets verplichtende oppervlakkigheid in de omgang met de cultuur waarvan men juist vindt dat die gekoesterd moet worden.
Achter al die onvrede en kritiek gaat een verlangen schuil, een verlangen dat niet zo heel veel met politiek of maatschappelijk idealisme te maken heeft: het verlangen naar iets wat er werkelijk toe doet, iets wat als wezenlijk wordt ervaren.(3 mei 2008)
Gemeenschap
Jan-Peter moest diep door het stof – hij had, verklaarde hij timide, heus niet willen beweren dat Nederlanders ‘ zeurpieten’ waren.
Nee? Waarom niet? Er is op de wereld geen volk dat zo bedreven is geraakt in zeuren en zeiken, nergens vind je burgers die zo snel het gevoel hebben dat de ander hen te na komt. In de Tweede Kamer durft kennelijk niemand dat te zeggen, wat vreemd is, want verder hoor je dat overal.
() Hetzelfde is aan de hand met die nieuwe mantra van de hardwerkende Nederlander, die inmiddels overal herhaald wordt. Dat is hypocriet, want je kunt veel over Nederlanders zeggen, maar niet dat ze hard werken. In geen enkel land wordt zoveel in deeltijd gewerkt. Hoogopgeleide vrouwen zijn de arbeidsmarkt niet op te slaan.
Nederlanders denken dat ze hard werken, dat is iets anders.(4 juni 2008)
Hoe serieus is de elite?
Maar nu zijn stelling. Op eenderde van zijn boek komt Penn met de bewering dat het de hedendaagse elites zijn die de politiek oppervlakkig hebben gemaakt, niet de gewone kiezers. De persoonlijkheid van een politicus is vooral belangrijk voor mensen die zich niet al te veel zorgen hoeven te maken over een paar centen meer of minder of de kwaliteit van het openbare onderwijs. Des te hoger de opleiding en het inkomen, des te meer men zich met trivia bezighoudt. () Het is de kletsende klasse, waartoe Penn ook de journalistiek rekent, die zich steeds meer verliest in oppervlakkigheden – terwijl gewone kiezers het het liefst over wezenlijke zaken zouden hebben.
Klopt de stelling van Penn, dan is het juist de spraakmakende elite die ervoor zorgt dat het in de politiek steeds meer om persoonlijkheden draait en niet om inhoudelijke punten. De bewijzen zijn gemakkelijk te vinden: ook in Nederland zie je serieuze media die zich steeds gretiger met trivia bezighouden, een verslaving die hand in hand gaat met een almaar groter wordende obsessie met persoonlijkheid.(20 september 2008)
De wereld slaat terug
De doodsklap voor het cultuurdebat is de kredietcrisis. Het is nog wat vroeg om te zien hoeveel invloed die zal hebben op de manier waarop Nederlanders tegen de wereld aankijken, maar het zal geen toeval zijn dat het rumoer over Gouda meteen verstomde op het moment dat Fortis dreigde om te vallen. Wat ergerlijk was aan de discussies van de afgelopen jaren was dat er hele grote woorden werden gebruikt om een hele kleine wereld te beschermen. Dat blijkt ineens niet meer mogelijk. De wereld laat zich niet meer negeren, de blik zal nu echt naar buiten gericht moeten worden. (18 oktober 2008)
Maar hét is toch ook erg?
Wat beschouwelijk is, wordt steeds meer als arrogant en ongevoelig beleefd – daar zit de kwestie. Waar wetenschappers als Weijers zich terecht tegen verzetten, is het uitvergroten van het gevoel, het exploiteren van maatschappelijke kwesties. Dat is geen kwestie van een onverschillige elite tegenover een emotioneel volk, dat is een zaak terugbrengen tot de juiste proporties. Die hele tegenstelling tussen elite en volk van Docters van Leeuwen klopt ook niet – vaak genoeg komt de hysterie van bovenaf en de nuchterheid van onderop. Misschien moet je het anders zien: in een samenleving waarin de beleving maatgevend is geworden, komt eerst de overdrijving, en dan onvermijdelijk de nuancering. Je ziet dat bij vrijwel iedere maatschappelijke kwestie, of het nu gaat over radicalisering van moslims of de pornoficatie van de samenleving. () Dat is de echte kloof, die door alle lagen van de maatschappij heenloopt: de kloof tussen zij die roepen dat ze geen leven meer hebben en zij die vinden dat er mee te leven valt.(13 december 2008)
Achtergrondinformatie
In de collectie van BasisBibliotheek Maasland zijn onderstaande boeken opgenomen van Bas Heijne:
Grote vragen : de nieuwe eeuw tussen hoop en vrees (2006)
Hollandse toestanden : nieuwe opmerkingen over Nederland (2005)
Onredelijkheid : essay (2007)
Tafelgesprekken (2004) (met binnen- en buitenlandse cultuurdragers)
Het verloren land : opmerkingen over Nederland (2003)
De werkelijkheid : essays (2007)
De wijde wereld (2000)
Voor Binden, een bundel toespraken van (oud-)burgemeester Job Cohen maakte Bas Heijne een interview.
Verder willen we u attenderen op onderstaande tv-programma’s
Tegenlicht 20 november 2006 De luiken dicht
Lux van het IKON in januari 2010 Grote denkers over de toekomst (vier afleveringen van een half uur waarin een achttal denkers uit verschillende geloofsgemeenschappen zich uitspreken over de geglobaliseerde wereld, populisme en het zich afkeren van de boze buitenwereld). Bas Heijne komt hier niet aan het woord maar hij zal zich ongetwijfeld in sommige, wellicht de meeste sprekers (filosofen, religieuze leiders, dichters) (kunnen) herkennen.
(Oss, woensdag 17 maart 2010)
Ik ontsteek een vuurtje bij de mensen
Onder deze titel verscheen in NRC Handelsblad van zaterdag 20 maart 2010 een interview van Hester Carvalho met Claudia de Breij. De aanleiding was haar laatste cabaretprogramma Hete Vrede, waarin ze ‘het asociale gedrag van de mens bekritiseert. In het interview komt Bas Heijne ‘voorbij’. Enkele citaten:
Het frame voor de voorstelling is een toekomstfantasie waarin De Breij, die sinds twee jaar een zoon heeft, in 2060 met een toekomstige kleinzoon praat. De kleinzoon vraagt naar haar gedrag tijdens de periode van de ‘hete vrede’, oftewel ons heden. De Breij gaat ervan uit dat deze tijd in de geschiedenisboeken van 2060 zal worden beschreven als historisch scharnierpunt, met crises op het gebied van klimaat voedsel en economie.
Dit uitgangspunt leidt tot tirades over hoe de helft van de wereldbevolking te zwaar is, en de andere helft honger geeft; over mensen die in de supermarkt gloeilampen hamsteren met het oog op een naderend verbod; over politici die cabaretiers zijn geworden. En dit alles met een ondertoon van deernis over dit land waar “een koude, harde wind waait”.
() Ooit wordt het een overzichtelijk rijtje: het tijdperk van de kredietcrisis, de voedselcrisis, de klimaatcrisis. Maar op dit moment zit ik met het gevoel ergens voor te moeten kiezen – terwijl ik niet weet wat de keuzen zijn.
“Ik snap niets van deze tijd. Zelf ben ik opgevoed met het idee dat je dingen ook altijd vanuit de ander moet bekijken. Dat was in de jaren tachtig. () Maar die nuance is op dit moment in het maatschappelijke debat afwezig.”
() Ik heb veel gelezen over de onderwerpen, onder andere in Moral clarty : a guide for grown-up idealists van Susanne Neiman, en boeken van Bas Heijne en Geert Mak. Naar aanleding daarvan heb ik eindeloos voor me uit zitten schrijven. Het leken wel essays, zo serieus. En heel moralistisch. Uit die notities ontstond later de voorstelling. Die draait wat mij betreft om het nemen van verantwoordelijkheid voor de beroerde situatie waarin we ons bevinden. Alles draait om de premisse die ik ergens tussen het gekrabbel terugvond en nu als uitsmijter aan het eind opduikt: “Wie gaat hierover? Wij!”
“Ik ben op bezoek gegaan bij Geert Mak om mijn ideeën te toetsen. Ik vroeg of mijn vermoeden klopt, dat we in een tijd leven waar we door de toekomstige generatie op afgerekend worden. Hij beaamde dat, al zei hij ter relativering dat alle generaties onder die veronderstelling gebukt gaan. Ik heb ook gepraat met Bas Heijne over de egocentrische en verwende burger. Dat beeld gebruik k ook in mijn voorstelling: dat van de 16 miljoen koningen-zonder-onderdanen die dit land regeren”.
(zondag 21 maart 2010)
