Er zijn veel manieren om de huidige tijdgeest te karakteriseren. Velen houden zich daarmee bezig. En doen dat in de meest uiteenlopende vormen. Op vele plekken. En niet altijd gebaseerd op feiten. Een waar pandemonium. Een levendig debat. Alhoewel criticasters opmerken dat er veel wordt geroepen, maar weinig geluisterd.
Eén ding is kenmerkend voor de laatste jaren: veel besluiten om de samenleving een andere weg in te laten slaan worden niet genomen. Dossiers worden geparkeerd door een commissie in het leven te roepen. Politici verklaren bepaalde onderwerpen tot taboe. Kiezers stemmen zeer verdeeld en geven feitelijk geen enkele partij een mandaat om zaken fundamenteel te kunnen wijzigen. Uit enquêtes blijkt keer op keer dat ‘men’ wil dat de ander verandert. Lastig voor de overheid. Voor ons allen.
Toch zullen we als samenleving op zeker moment een iets andere weg in dienen te slaan. Er zijn vele problemen die schreeuwen om een andere koers. Om een nieuwe lente. Waarin de winterse periode van lethargie en stilstand wordt verlaten.
De jonge Nederlandse filosoof Floris van den Berg heeft het in zijn boek Filosofie voor een nieuwe tijd als volgt verwoord:
Ik leef in grote welvaart een zorgeloos leven met werk, opgroeiende kinderen, zwemles, boeken kopen, lezen en schrijven, dvd’s kijken, vakanties, reizen, musea bezichtigen, genieten in sauna’s, yogales, hardlopen en duizend dingen meer. Kortom, een onbekommerd en gelukkig leven samen met mijn grote liefde en onze twee kinderen. Het lijkt alsof er niets aan de hand is. Dan is de milieucrisis ver weg en abstract. Ik merk er helemaal niets van dat de aarde opwarmt, dat de zeeën worden leeggevist, dat de aarde ontbost, de woestijnen groeien, dat er grote plastic eilanden in de oceanen drijven, dat rivieren vervuild zijn, dat er honger is, dat miljoenen mensen in sloppenwijken wonen, dat er vrouwen onderdrukt worden, dat er honderden miljoenen dieren in de intensieve veehouderij worden gemarteld, dat er oorlogen zijn, dat er zoetwatertekorten zijn, gebrek aan medicijnen, gebrek aan zorg, gebrek aan onderwijs of een goede infrastructuur. Ik weet wel dat het zo is en ik weet ook dat mijn levensstijl bijdraagt aan die problemen, maar in de wereld om mij heen gaat het om heel andere zaken. Wij leven hier in Utopia. Maar de informatie over de ellende in de wereld en de ondergang van het ecosysteem van de aarde is breed toegankelijk ().
Hij gaat als volgt verder:
Ik leef in twee werelden. In de ene wereld bekommer ik me over mijn carrière als schrijver, filosoof, docent, over de ontwikkeling van mijn zoontjes, over waar wij op vakantie heen zullen gaan, over of wij ons huis of de tuin zullen verfraaien, over of wij later een camper zullen kopen, over yogavakanties. In de andere wereld, het metaperspectief, zie ik de ellende in de wereld en zie ik de dreiging van de milieurampen die in de nabije toekomst op de loer liggen. Maar het is net als de mensen die wonen op de Andreasbreuk in San Francisco: zij weten het wel, maar ze slagen erin het meestal te vergeten. En het is een geruststellend gevoel dat miljoenen anderen dat ook doen. Maar het gaat natuurlijk eens mis, en dan gaat het goed mis. San Francisco en Tokio zullen kampen met grote aardbevingen die zeer waarschijnlijk veel slachtoffers zullen maken. De mensen weten dat wel, maar onderdrukken die gedachte of maken zichzelf wijs dat de gebouwen en infrastructuur wel bestand zijn tegen aardbevingen, dat de techniek hen zal beschermen. Zo denken mensen ook dat het met de milieuproblemen niet zo’n vaart zal lopen omdat de techniek de problemen wel zal verhelpen. Laten we hopen dat dat zo is, maar een erg rationele hoop is het niet.
Beter is om de realiteit onder ogen te durven zien en om er naar te handelen, hoe moeilijk dat ook is, omdat het een drastische verandering in levensstijl vergt.
Aanpassing van onze levensstijl
In die nieuwe lente zal het waarschijnlijk daarom draaien. Hoe passen we onze levensstijl aan de veranderende omstandigheden aan. Op een zodanige manier dat velen er een positief gevoel bij hebben of krijgen. Het zou een periode kunnen worden die diametraal staat op de jaren vijftig en zestig. Dat waren de jaren waarin de economie ‘boomde’, de welvaartsstaat werd opgetuigd en onze samenleving een consumentenparadijs werd. De aanschaf van producten en diensten leidde tot economische groei. Waardoor men meer te besteden had. Dat geld ook weer ging uitgeven enzovoorts. Die tijd lijkt op zijn eind te lopen. We zullen moeten wennen aan een daling van ons budget. Als consument is dat een hard gelag. Burgers zouden in staat moeten zijn om te snappen dat het ‘nu eenmaal zo is’ en daarnaar handelen. President Obama heeft dat in zijn inauguratietoespraak op dinsdag 20 januari 2009 als volgt verwoord:
Our challenges may be new. The instruments with which we meet them may be new. But those values upon which our success depends — hard work and honesty, courage and fair play, tolerance and curiosity, loyalty and patriotism — these things are old. These things are true. They have been the quiet force of progress throughout our history. What is demanded then is a return to these truths. What is required of us now is a new era of responsibility — a recognition, on the part of every American, that we have duties to ourselves, our nation, and the world, duties that we do not grudgingly accept but rather seize gladly, firm in the knowledge that there is nothing so satisfying to the spirit, so defining of our character, than giving our all to a difficult task.
This is the price and the promise of citizenship.
Bijna twee jaar later is de magie van Barack Obama ietwat verbleekt. Hij staat tot aan zijn middel in de sores, maar deze woorden blijven staan als een huis. Woorden die preluderen op ‘die nieuwe lente’. Obama maakt duidelijk dat zo’n nieuwe lente niet vanzelf zal ontstaan. En dat we die nieuwe lente niet alleen willen realiseren voor ons zelf, niet alleen voor Nederland maar feitelijk voor de hele wereld.
Het einde van de geschiedenis?
Wekelijks verschijnen er in kranten en (opinie)bladen bijdragen van min of meer vooraanstaande mensen die zich uitspreken over onze tijd, haar problemen en de manier waarop zij denken die te lijf te gaan. Op donderdag 2 september verscheen in De Groene Amsterdammer een lang interview met Francis Fukuyama. Een Amerikaans historicus die in 1992 ‘het einde van de geschiedenis’ aankondigde. Daarmee bedoelde hij dat na het omvallen van het communistische systeem in Oost-Europa de geschiedenis ‘voorbij’ was en dat de democratie en het kapitalistische systeem voortaan zouden ‘heersen’. Waardoor er een periode van rust, voorspoed en weinig ‘historische feiten’ zou aanbreken. Hij heeft al weer jaren geleden toegegeven dat hij zich vergist heeft en de laatste jaren zet hij steeds frequenter kritische kanttekeningen bij de huidige tijd. Alhoewel het in het gesprek vooral over de Verenigde Staten gaat zijn onderstaande opmerkingen in het licht van Tijd voor een nieuwe lente opmerkelijk. Ook voor Nederlanders.
Een land in verval?
Je hebt gelijk, ik herzie hiermee wat ik twintig jaar geleden heb gezegd: democratie an sich is niet voldoende. Het land is in verval. De laatste tien jaar hebben we hier in Amerika in een illusie geleefd. Het model van een permanente economische groei was een drogbeeld, gebaseerd op spaartegoeden van buitenlanders en de bereidheid van derden om dollars te kopen – en dus in wezen de Amerikaanse consumenten massa’s geld te lenen. De Verenigde Staten zijn feitelijk eigendom van China, Rusland en de Golfstaten. De hoge groeicijfers waren schone schijn, niet gestoeld op een toename van productie. De rol van de dollar als reservevaluta stond dat het land jarenlang ver boven zijn stand leefde. De ideologie van de vrije markt werd als een religie. Het creëerde een valse schijn van welvaart en ik denk dat iedereen onderhand wel onderkent dat dit systeem met zijn inherente instabiliteit geen toekomst heeft. En ook zo niet verder zál gaan: de Amerikanen zijn gedwongen te gaan sparen. () We zijn gedwongen tot een grote soberheid. Het zal lang duren voor we de crisis te boven zijn.
Politici lossen niets op
() Het is geen onoplosbaar probleem, maar het politieke stelsel dat geacht wordt dit probleem te tackelen, maakt het in zekere zin erger. Het Amerikaanse systeem is gestoeld op checks and balances. Op die manier proberen we te voorkomen dat een sterke centrale overheid inbreuk doet op de rechten van de burgers. Maar op dit moment is het systeem zijn doel voorbij geschoten en in de plaats van eindeloze checks and balances zijn er keiharde fiscale maatregelen nodig.
Vraag: Belastingverhoging? In Amerika? U was een van de belangrijkste neoconservatieve ideologen van de Reagan-regering!
Van zijn geloof gevallen?
HaHa. Right! Maar maatregelen passend voor de ene tijd zijn niet noodzakelijkerwijs geschikt voor een andere. Toen Reagan aan de macht kwam, stond ik te juichen, want het land was doodgereguleerd, het overheidsapparaat breidde zich steeds verder uit en ik vond dat destijds de wisseling van de wacht een zeer gezonde correctie was. Maar op dit moment denk ik dat de erfenis van het reaganisme uitermate destructief is. We hebben een Republikeinse partij die in het aangezicht van gigantische tekorten op geen enkele wijze ook maar wil overwegen belastingen te verhogen en die extreem ideologisch is geworden. In plaats van je pragmatisch aan te passen aan de omstandigheden, lijkt het laissez-faire een mantra. Het is glashelder: het volkomen misplaatste geloof in de zelfregulering van de vrije markt is de oorzaak van de crisis. () Washington is verlamd. De politiek verregaand gepolitiseerd. Het is in dit verband interessant om naar de opiniepeilingen te kijken; je ziet dat veel Amerikanen behoorlijk gematigd zijn. Ze noemen zich centrist of independent en zijn helemaal geen fanatieke partijgangers. De politiek is veel meer gepolariseerd dan het Amerikaanse volk. Zo ook de media. En dat zweept de patstelling in Washington alleen maar op.
() De Verenigde Staten en andere ontwikkelde democratieën zien zich gesteld voor langetermijnproblemen waarop hun politieke systeem geen antwoord meer heeft; denk aan de financiële crisis, denk aan global warming. De huidige politiek inrichting stelt de liberale democratieën niet echt meer in staat de problemen te tackelen en maakt in sommige gevallen de zaak alleen maar erger.
(donderdag 2 september 2010)
