Universeel subjectivisme

In november 2009 kwam een vervelend boek uit.

Dat schrijnt. Je aan het denken zet. Dat je weg wil werpen. Maar even later moet je – toch – toegeven dat hetgeen de auteur beweert niet volstrekte onzin is.  Wel redelijk utopisch en waarschijnlijk niet haalbaar. En je moet constateren dat mensen die gelovig zijn en van vlees eten houden af en toe geschoffeerd worden. Maar, de algemene conclusie is dat de inhoud ervan je aan het denken zal zetten. Over onze tijd. Onze wereld. En of we het kunnen maken om als een soort fatalisten – die geloven dat het noodlot onafwendbaar is – al feestend met oogkleppen op door kunnen gaan.

In Filosofie voor een betere wereld stelt Floris van den Berg nadrukkelijk vragen over onze levensstijl. En of er een manier is om die te kunnen veranderen.

Tijdens het voorbereiden van het jaarthema van BasisBibliotheek Maasland – Tijd voor een nieuwe lente – kon dit boek, met zo’n titel niet onopgemerkt blijven.

Om een idee te krijgen van teneur en stijl van het boek het volgende citaat:

Ik leef in grote welvaart een zorgeloos leven met werk, opgroeiende kinderen, zwemles, boeken kopen, lezen en schrijven, dvd’s kijken, vakanties, reizen, musea bezichtigen, genieten in sauna’s, yogales, hardlopen en duizend dingen meer. Kortom, een onbekommerd en gelukkig leven samen met mijn grote liefde en onze twee kinderen. Het lijkt alsof er niets aan de hand is. Dan is de milieucrisis ver weg en abstract. Ik merk er helemaal niets van dat de aarde opwarmt, dat de zeeën worden leeggevist, dat de aarde ontbost, de woestijnen groeien, dat er grote plastic eilanden in de oceanen drijven, dat rivieren vervuild zijn, dat er honger is, dat miljoenen mensen in sloppenwijken wonen, dat er vrouwen onderdrukt worden, dat er honderden miljoenen dieren in de intensieve veehouderij worden gemarteld, dat er oorlogen zijn, dat er zoetwatertekorten zijn, gebrek aan medicijnen, gebrek aan zorg, gebrek aan onderwijs of een goede infrastructuur. Ik weet wel dat het zo is en ik weet ook dat mijn levensstijl bijdraagt aan die problemen, maar in de wereld om mij heen gaat het om heel andere zaken. Wij leven hier in Utopia. Maar de informatie over de ellende in de wereld en de ondergang van het ecosysteem van de aarde is breed toegankelijk ().

Hij gaat als volgt verder:

Ik leef in twee werelden. In de ene wereld bekommer ik me over mijn carrière als schrijver, filosoof, docent, over de ontwikkeling van mijn zoontjes, over waar wij op vakantie heen zullen gaan, over of wij ons huis of de tuin zullen verfraaien, over of wij later een camper zullen kopen, over yogavakanties. In de andere wereld, het metaperspectief, zie ik de ellende in de wereld en zie ik de dreiging van de milieurampen die in de nabije toekomst op de loer liggen. Maar het is net als de mensen die wonen op de Andreasbreuk in San Francisco: zij weten het wel, maar ze slagen erin het meestal te vergeten. En het is een geruststellend gevoel dat miljoenen anderen dat ook doen. Maar het gaat natuurlijk eens mis, en dan gaat het goed mis. San Francisco en Tokio zullen kampen met grote aardbevingen die zeer waarschijnlijk veel slachtoffers zullen maken. De mensen weten dat wel, maar onderdrukken die gedachte of maken zichzelf wijs dat de gebouwen en infrastructuur wel bestand zijn tegen aardbevingen, dat de techniek hen zal beschermen. Zo denken mensen ook dat het met de milieuproblemen niet zo’n vaart zal lopen omdat de techniek de problemen wel zal verhelpen. Laten we hopen dat dat zo is, maar een erg rationele hoop is het niet.

Beter is om de realiteit onder ogen te durven zien en om er naar te handelen, hoe moeilijk dat ook is, omdat het een drastische verandering in levensstijl vergt.

Ben ik cynisch of optimistisch omdat ik een boek schrijf Filosofie voor een betere wereld en niet Filosofie van onze ondergang? Ik vrees cynisch. Wanneer ik al de informatie over de talrijke milieuproblemen overzie, als ik zie dat het aantal mensen toeneemt en tevens de gemiddelde ecologische voetafdruk toeneemt, kan ik onmogelijk positief zijn over de toekomst. Dat stemt mij triest. Als ik in de glazen bol naar de toekomst kijk zie ik onnoemelijk veel leed. Zelf heb ik twee zonen, het bedroeft mij dat zij waarschijnlijk een moeilijke tijd tegemoet gaan. Of zal de techniek voor uitstel zorgen? Maar dan zijn het hun kinderen, mijn kleinkinderen, die zullen lijden en ten onder zullen gaan. En wij zijn allemaal schuldig aan het leed in de toekomst. Wij weten het, en toch handelen we er niet naar. De theorie van universeel subjectivisme laat zien dat het wel degelijk mogelijk is om ethisch te leven en een sociaal rechtvaardige duurzame samenleving in te richten. (pagina 275-276)

In het begin van zijn boek staan de volgende zinnen waarin Floris kort formuleert wat hij met zijn boek beoogt. Redelijk ambitieus.

Het is niet alleen hoog tijd voor een theorie, maar vooral voor actie. Er is ongelooflijk veel leed op de wereld en een groot deel van dat leed is gemakkelijk te voorkomen indien er een (collectieve) wil is. Het grootste morele probleem van Nederland en België – de bio-industrie – is eenvoudig op te lossen door het subiet instellen van een juridisch verbod op intensieve veehouderij en om tegelijkertijd het kleinschalige dier- en milieuvriendelijke veeteelt te stimuleren en te subsidiëren. Elke dag sterven er mensen van de honger, terwijl er genoeg voedsel is om de huidige wereldbevolking te voeden; elke dag sterven er mensen door gebrek aan medicijnen, terwijl die gemakkelijk hadden kunnen worden verstrekt. Een groot probleem is de toekomst: de mensen verruïneren de aarde op ongekende schaal en de limiet van de capaciteit van de aarde zal spoedig bereikt worden. Het is vijf voor twaalf. Het is tijd voor actie. Tijd voor prioriteiten. De levensstijl van mensen zal drastisch moeten veranderen. Hoe en waarom – dat onderzoek ik in dit boek. Dit is een dringend moreel appel. Als de lezer na het lezen van dit boek doorgaat met business as usual, dan is de boodschap niet aangekomen. Kom op: wordt wakker! Doe iets!

Een manier om naar de werkelijkheid te kijken
Universeel subjectivisme is hetgeen Floris van den Berg voorstelt. Het is een manier om naar de werkelijkheid te kijken en op basis daarvan een standpunt in te (kunnen) nemen. Op pagina 16-17 formuleert hij in een notendop wat het is:

Universeel subjectivisme is een gedachte-experiment waarbij jij zelf mag bepalen hoe de samenleving wordt georganiseerd. Jij mag de wetten en regels bepalen. Alles wat mogelijkerwijs te regelen valt, mag jij regelen. Je hebt een enorm controlepaneel onder handbereik met allerlei knoppen en schuiven. Er is bijvoorbeeld een knop met ‘belasting’ die je hoger of lager kunt draaien. En een knop met ‘sociale zorg’. Er zijn grote en kleine knoppen voor de fine tuning. Fine tuning betreft bijvoorbeeld de leerplichtleeftijd. Voor alles wat je kunt bedenken en waar je regels voor zou kunnen maken, daar is een knop voor. Jij zit daar in de sky box met het controlepaneel voor je en je stelt de parameters van de samenleving naar eigen inzicht in. Er is echter één belangrijk gegeven: vast staat dat jijzelf in de door jouw georganiseerde samenleving terecht zult komen, alleen je weet niet in welke hoedanigheid. Je weet niet of je vrouw of man bent, of je intelligent of dom bent, wat je huidskleur is, wat je seksuele geaardheid is, waar je op de wereld terecht zult komen, et cetera.

() De methode van universeel subjectivisme maakt je bewust van de toevalligheid van het bestaan. Je bent toevallig wie jij bent en het had ook anders gekund. Je hebt de positie die je hebt niet verdiend. Universeel subjectivisme staat haaks op de idee van reïncarnatie (hindoeïsme, boeddhisme en New Age) en predestinatie (calvinisme). In zowel predestinatie als reïncarnatie is er een reden voor wie je bent en waar je bent geboren. () Maar als je niet gelooft in deze hypothesen, dan ben je gewoon toevallig degene die je bent. Als je geboren wordt in een rijk gezin dan heb je meer geluk dan wanneer je geboren wordt in de sloppenwijk Kibera in Nairobi. Noch de arme, noch de rijke heeft deze positie verdiend. Het lot bepaalt dat en het lot is geen persoon.

Floris van den Berg is een filosoof die er van overtuigd is dat het met onze wereld de verkeerde kant op gaat. En hij roept zijn vakgenoten op zich meer te richten op het voorkomen van die rampspoed. Op pagina 47-48 verwoordt hij het als volgt:

Kent de filosofie een ‘belangrijkste probleem’? Er is in elk geval de zich aandienende ecologische crisis die de mensheid als geheel in de nabije toekomst bedreigt. Veel filosofen lopen achterstevoren: met de blik gericht op filosofen in het verleden zien ze niet wat er voor hun ligt. Het is tijd voor filosofen om zich om te draaien en de afgrond te zien waar we op af stevenen. De traditionele vragen uit de filosofie () zijn allemaal ondergeschikt aan dat ene grote probleem van ons allemaal, de dreigende ecologische rampen. () De alarmbellen rinkelen. We staan voor het grootste probleem waarmee de mensheid ooit geconfronteerd is: de door mensen veroorzaakte verwoesting van het ecosysteem van de aarde. iedereen moet meehelpen: zowel door het drastisch aanpassen van de eigen levensstijl, als door het helpen zoeken naar oplossingen. Als filosofie gaat over het nadenken over de meest fundamentele problemen, maar verzuimt zich niet of nauwelijks bezig te houden met de milieuproblematiek, dan is de filosofie de overtreffende trap van irrelevant. () Het is tijd om wakker te worden. Het besef is nog niet doorgedrongen tot de muffe bibliotheek van de Titanic: we stevenen af op onze collectieve ondergang. () Het is zoals in oorlogstijd en iedereen solidair samenwerkt om de vijand te verslaan. Zo is het nu ook, alleen zit de vijand in onszelf, in onze manier van consumeren en produceren. Het is crisis en alle hens moeten aan dek om te helpen. Of zijn we fatalisten die menen dat ons noodlot onafwendbaar is en dat we al feestend met oogkleppen en al ten onder gaan?

Voordat Floris van den Berg aangeeft hoe we onze levensstijl zouden moeten aanpassen probeert hij in tien punten te vatten hoe je kunt leren te filosoferen. Die punten zijn echter niet louter bestemd voor filosofen maar in wezen gaan ze ook op voor een ieder die als een betrokken burger door het leven wil gaan. Deze tien punten staan op de pagina’s 50-53.

Een filosoof is een kritisch denker die zich niet laat verleiden tot transcendente onzin of immorele praktijken. Hieronder volgt een minicursus leren filosoferen in 10 stappen.

1. Denk: sapere aude, durf zelf te denken.
De essentie van filosofie is zelfstandig kritisch nadenken en een oordeel vormen op basis van afgewogen argumenten.
2. Zoek: zoek naar informatie
Sta open voor wat je toevallig tegenkomt (serendipiteit), maar denk na over hoe en waar je naar informatie zoekt.
3. Lees: breed lezen, verschillende kranten, tijdschriften, fictie en non-fictie, leesclubs
Wijsheid komt je niet aanwaaien. Kritisch denken is als sport, misschien wel topsport. () Lezen moet dienen om je horizon te verbreden, om kennis op te doen van de wereld.
4. Discussieer: discussieprogramma’s, discussieavonden, geordende discussie zijn een mogelijkheid om je mening bij te stellen en argumenten te wegen.
5. Associeer: maak mind maps, denk vrij, brainstorm.
Socialisatie kan met zich meebrengen dat de horizon van mogelijkheden wordt beperkt. Het is van belang ook buiten de geijkte kaders te durven denken.
6. Analyseer: schrijf argumenten op een rijtje.
7. Argumenteer: gebruik goede argumenten
8. Reflecteer: neem afstand van het onderwerp.
Bekijk het op zoveel mogelijk manieren. Zoek informatie – en tegen argumenten
9. Heroverweeg: bedenk dat kennis feilbaar is
Vraag je af: Is het wel zo?
10. Handel: pas je handelen aan op basis van jouw redeneren.
Filosoferen zonder dat het iets met je doet, is luchtfietsen. Heeft nadenken, reflecteren, filosoferen nut als je van te voren al weet dat het je gedrag niet zal veranderen?

In die laatste onder punt 10 geformuleerde zinnen zit de crux van het denken van Floris van den Berg. Waardoor zijn boek schrijnt. Als je de aannames van hem op hoofdlijnen onderschrijft (dat de aarde op weg is naar haar einde), dat we daarom onze levensstijl moeten aanpassen dan zwem je in de fuik die Floris van den Berg verderop in zijn boek wagenwijd openzet.


Hetzelfde, op een andere manier geformuleerd
Christiaan Weijts is een schrijver en columnist voor o.a. NRC en NRC Next. Hij heeft een vlotte pen en slaagt er vaak in nét iets anders naar de werkelijkheid te kijken als anderen. Op zaterdag 18 september schreef hij een iets langer artikel over de hedendaagse jeugd. Grappig is dat hij zich op zeker moment toeroept om niet in de val te stappen dat ‘de jeugd’ van tegenwoordig niet deugt en het vroeger allemaal veel beter was. Zijn stelling is dat ‘de jeugd’ van tegenwoordig er te gemakkelijk van uit gaat dat de weelde waarin we nu zwemmen zal voortduren. Zonder al te veel inspanningen. 

Zo. En is die ouwe nu klaar met z’n gezeik over De jeugd Van tegenwoordig? Bij het schrijven over dit onderwerp bestaat dat gevaar altijd, dat je je profileert als oude zeurpiet.
Maar begrijp me niet verkeerd: ik kijk juist naar die extreem zelfbewuste jeugd met ademloze bewondering. Ik kijk naar hen als naar een virtuoze ballerina, die de meest waanzinnige sprongen uitvoert op het podium. Ik ben gehypnotiseerd en houd ook m’n hart vast: als dat maar goed gaat.
Want de gelegenheden om te struikelen en hard te vallen zijn lastig over het hoofd te zien. Hoe leert een generatie die gewend is aan ongelimiteerde groei te bezuinigen? Want dat zal moeten, en stevig ook. Het fantoom van de ongebreidelde economie liep al schrammen op. In de toekomst kan alleen maar duidelijker blijken dat er grenzen aan de groei zijn, al was het maar omdat het aantal deelnemende spelers aan het wereldpiramidespel zich niet eindeloos kan uitbreiden, en de grondstoffen niet onuitputtelijk zijn.
Kan iemand die systematisch op de pof leeft sparen? Hoe reageren mensen die drie, vier keer per jaar per Easyjet de party’s afstruinen in Europese hoofdsteden op de energiecrisis? Wie informeert voor ze waar de droge kleren liggen als de klimaatverandering haar tanden toont? Is er een icoontje voor valhelmen voor een decadente generatie die danst op de vulkaan? Wat gebeurt er met die schitterende zelfwaardering als Azië ons straks overschaduwt als wereldmacht?

Artikel: De extreem zelfbewuste jeugd is als een danser op een vulkaan in NRC van zaterdag 18 september 2010


Enkele titels
Floris van den Berg. Filosofie voor een betere wereld (2009)
Ton Lemaire. De val van Prometheus : over de keerzijden van de vooruitgang (2010)
Kishore Mahbubani. De eeuw van Azië : de onafwendbare mondiale machtsverschuiving (2008)
Dominique Moïsi. De geopolitiek van emotie : hoe culturen van angst, vernedering en hoop de wereld veranderen (2009)
Jonathan Safran Foer. Dieren eten (2009)

(dinsdag 17 augustus 2010)

Homepage Tijd voor een nieuwe lente