De sluier van onwetendheid

Volwassenen die zich ‘iets-je’ meer volwassen zouden moeten willen gaan gedragen – de frame die wellicht aan het opkomen is – kunnen bijna niet om de notie ‘de sluier van onwetendheid‘ heen. Een gedachtenexperiment dat de Amerikaanse filosoof John Rawls in 1971 in zijn boek ‘Een theorie van rechtvaardigheid’ neerlegde. Dit boek werd enkele jaren geleden in een enquête in het Filosofie Magazine door hoogleraren filosofie uitgeroepen tot het vierde meest belangrijke boek uit hun vakgebied.

Hij poneert wel een vervelend denkexperiment. Wat je als mens confronteert met je eigen onvolmaaktheden en gewoonten. Gewoontes en een lifestyle die wellicht aangepast zouden moeten worden. Aangezien er een relatie bestaat tussen jouw gedrag en alle problemen die opgelost moeten worden. Dat kan alleen als daarover nagedacht wordt. Een debat gevoerd wordt.
En het helpt als volwassenen zich realiseren dat er zoiets bestaat als een ‘sluier van onwetendheid’. Om vervolgens te proberen die sluier weg te trekken. Voor hun eigen ogen. Lastig. Nogmaals, erg confronterend.

Wikipedia: sluier van onwetendheid
Wat is rechtvaardigheid eigenlijk? Rawls stelt voor, rechtvaardigheid als redelijkheid te benoemen – ‘justice as fairness’, een van de belangrijkste principes van Rawls. Hij stelt dat een rechtvaardige verdeling of een rechtvaardige maatschappij alleen tot stand zou kunnen komen als de personen die de maatschappij inrichten zich – bij wijze van gedachtenexperiment – tijdelijk achter een ‘veil of ignorance’ (‘sluier van onwetendheid’) verschuilen. Achter die sluier zijn ze onwetend over de positie die zij in de toekomstige maatschappij gaan bekleden. Ze weten niet of ze in een rijk of arm milieu geboren worden, of ze slim of dom, kerngezond of gehandicapt, mooi of lelijk et cetera zullen zijn. Hoe zouden we – als we niet weten waar we terechtkomen – de maatschappij inrichten? Zouden we dan opkomen voor zwakkeren? Of zouden we kiezen voor een liberaal systeem, waar ieder zichzelf moet redden? Rawls dicteert ons niets in dit boek; hij nodigt slechts uit tot reflectie.

Een kritische reactie
Ga je met dit begrip googlen dan wordt je verwezen naar een artikel van Gerry van der List (Elsevier 26 april 2012). Een kritisch stuk. De schrijver voelt onraad en formuleert het als volgt:

Een van de gevaarlijke kanten van intellectuelen is dat zij vaak het gevoel hebben vanuit hun studeerkamer de wereld te kunnen en moeten veranderen. Achter hun bureau ontwerpen ze abstracte theorieën met een nogal wereldvreemd karakter die, als ze in aanraking komen met de weerbarstige werkelijkheid, uiteenspatten of, als ze met dwang tot uitvoering worden gebracht, zelfs een destructieve werking kunnen hebben.

Zo’n vaart liep het gelukkig niet met John Rawls, maar het denken van de Amerikaanse filosoof kenmerkte zich door een hoge mate van abstractie en ook wel enige wereldvreemdheid. Tegelijk waren zijn redeneringen zo ingenieus en elegant dat ze aan het denken zetten over fundamentele vraagstukken.

() Het betoog in ‘Een theorie van rechtvaardigheid’ is gebaseerd op een aardig gedachte-experiment. Stel u voor, zei Rawls tegen de lezer, dat u moet oordelen over wat goed en billijk is in een ‘original position’, een hypothetische uitgangssituatie voordat een maatschappij vorm heeft gekregen. En stel dat u uw oordeel moet vormen achter een ‘sluier van onwetendheid’, dat wil zeggen zonder dat u iets weet over de plek in de maatschappij waar u later belandt.

() Isaiah Berlin, de Russisch-Britse filosoof die veel meer dan Rawls overtuigd was van de onvermijdelijkheid van een botsing van wereldbeelden, heeft hem ooit, enigszins ironisch, vergeleken met Jezus Christus. En Rawls had ook wel wat weg van een filosofische heilige.

Een sobere, rechtschapen, gedreven man die, zoals alle heiligen, ons een ideaal voortoverde dat praktisch te mooi is om verwezenlijkt te worden.

Enkele citaten uit Een theorie van rechtvaardigheid
In hoofdstuk drie van zijn boek ‘Een theorie van rechtvaardigheid’  trekt hij zeven pagina’s uit om in een paragraaf die sluier uit te leggen. Enkele citaten:

In de eerste plaats kent niemand zijn plaats in de samenleving, zijn maatschappelijke klasse of sociale status; noch kent iemand zijn lot in de verdeling van natuurlijke gaven en vermogens, zijn intelligentie en kracht enzovoorts. Anderzijds kent ook niemand zijn conceptie van het goede, de bijzonderheden van zijn rationele levensplan, noch de specifieke trekken van zijn psychische gesteldheid zoals zijn afkeer van risico of zijn vatbaarheid voor optimisme of pessimisme. Meer nog, ik neem aan dat de partijen de specifieke omstandigheden van hun eigen samenleving niet kennen. Dat wil zeggen, zij kennen haar economische of politieke situatie niet, noch de graad van beschaving en cultuur die zij heeft weten te bereiken.

Zie daar de mens. Hij wordt door John Rawls gedwongen om straks een keuze te gaan maken. En moet dan doen vanuit een soort 0-situatie. Beroofd van alle kenmerken die aan elk van ons hangen: onze sexe, maatschappelijke positie enzovoorts.

Hieruit volgt de bijzonder belangrijke consequentie dat de partijen geen basis hebben voor onderhandelingen in de gebruikelijke zin. Niemand kent zijn situatie in de samenleving of zijn natuurlijke gaven, en derhalve verkeert niemand in de positie om beginselen aan te passen in zijn voordeel. Wij zouden ons kunnen voorstellen dat een van de contractanten dreigt dwars te liggen als de anderen niet instemmen met beginselen die voor hem gunstig zijn. Maar hoe weet hij welke beginselen specifiek in zijn belang zijn?

Een moeilijk én dor boek / een leesbaar boek
Gerry van der List geeft het in zijn artikel ook aan. John Rawls heeft een dorre schrijfstijl. Zijn werk is voor de gemiddelde burger (helaas) niet weggelegd. Het is trouwens ook een erg dik boek (664 pagina’s). Gelukkig verscheen er in 2009 een boek waarin ‘de sluier’ in een andere gedaante terugkomt. Een zeer leesbaar boek. Waar je als mens (helaas) ook erg ‘moe’ van wordt. Een vervelend gevoel aan overhoudt. Je ook confronteert met je eigen manier van leven. En hoe je die wellicht moet aanpassen. Als een volwassen mens snappen dat onze (mondiale) problemen deels te maken hebben met jouw eigen manier van leven. De alternatieve ‘sluier’ wordt beschreven in Filosofie voor een betere wereld. Van de Nederlandse filosoof Floris van den Berg. Hij heeft het niet over een sluier, maar introduceert een machine met knoppen. Als mens mag je aan alle knoppen draaien. Elke knop regelt een bepaalde parameter in de samenleving. Denk aan verdeling welvaart, rechten en plichten, het onderwijs enzovoorts. Door aan alle knoppen te draaien kun je de ‘perfecte’ samenleving inregelen. Een plek waar het fijn is om te wonen. Maar dan komt de crux. Vervolgens wordt je opnieuw geboren en wordt je in jouw nieuwe ‘hoedanigheid’ in die ‘perfecte’ samenleving teruggeworpen. Je bent dan niet meer degene die je was, maar komt misschien terug als meisje in Saoedi Arabië, oude man in een verzorgingshuis in Bulgarije, varken in een stal in China of slaaf in India. Dan komt de aap uit de mouw: die ‘perfecte’ wereld is dan waarschijnlijk toch niet zo perfect. Sterker, dan realiseer je jezelf dat je sommige knoppen toch iets anders had moeten instellen. Hij noemt dit gedachtenexperiment ‘Universeel subjectivisme’.

Moraal
De sluier en de machine van Floris van den Berg komen als denkvehikel van pas als burgers zich gaan realiseren dat een (groot?) deel van de problemen waar we tegenaan lopen vooral met onszelf te maken hebben. En dat we zelf her en der wat zullen moeten gaan inschikken. Een en ander indachtig de frame ‘volwassen verleiden zich volwassener te gaan gedragen’ (werktitel).

Eerder verschenen artikelen over Universeel subjectivisme en de sluier
Universeel subjectivisme (augustus 2010)
Een overweging voor G1000-gangers (augustus 2014)

Verwante artikelen
Ik geloof niet dat mensen de capaciteit hebben om engelen te zijn. Maar ik ben ervan overtuigd dat ze minder egoïstisch kunnen zijn. (The Good Country Party) (december 2014)
Een beetje goedbedoeld aanmodderen is niet genoeg. (Rob Mutsaers) (december 2014)
We groeien en ontwikkelen niet in goede tijden, we groeien en ontwikkelen in moeilijke tijden. (Het boek der waarden) (december 2014)
Wij kunnen u niet beloven dat het alle dagen feest zal zijn (Lieven Tavernier) (december 2014)
Twenty years ago, writers wrote and readers read. The web lets readers respond, and increasingly they do (Graham’s Hierarchy of Disagreement) (december 2014)
We moeten het met elkaar uithouden. Dat vind ik troostrijk. (René Gude) (december 2014)
Wat me bij veel leeftijdgenoten opvalt is hun gebrek aan engagement (Jort Kelder) (Nelleke Noordervliet & Louise Korthals) (december 2014)
Foto van het jaar? (een hek in de Spaanse enclave Melilla)
Downton abbey (waarom spreekt deze serie zoveel mensen aan) (december 2014)
Creëer een cultuur van verandering en aanpassing. (Wim de Ridder) (december 2014)

Citaat 199 (woensdag 10 december 2014)
Homepage Citaten 2014