Mensenbieb: … een van de belangrijkste politieke vragen is waar we schuld localiseren

Leen eens een mens!
Op zaterdag 2 juni 2018 kunt u in de Osse bieb een gesprek voeren met een autist. Tijdens de Mensenbieb Oss. Converseren met iemand met een Niet Aangeboren Hersenletsel, een transgender of een mens met een Post Traumatische Stress Stoornis. Ook staan die middag een langdurig werkloze, een gamer, een laaggeletterd iemand, een slachtoffer van een loverboy, een Jehova’s getuige, een ex-gedetineerde, een actieve oudere en een volkszanger voor u klaar.

Mensen buiten uw bubbel
Twintig minuten lang kunt u één op één met zo iemand (‘zo’n boek!’) een gesprek voeren. U mag alles vragen. Het boek hoeft echter niet op alle vragen antwoord te geven. Een kans om mensen met een bijzonder (levens)verhaal te leren kennen. Personen waarover velen van ons – de ‘normale’ mensen – wellicht een vooroordeel hebben. Hoogstwaarschijnlijk zijn het mensen die u zelden in uw eigen omgeving, in uw eigen bubbel tegenkomt.

Verdeeldheid houdt problemen in stand
Deze middag wordt door verschillende organisaties georganiseerd die weten dat we in een wereld leven waarin mensen zich vaak baseren op vooroordelen. Dat is lastig en vervelend in een wereld waarin we elkaar hard nodig hebben om grote problemen te gaan oplossen. Verdeeldheid tussen burgers helpt daarbij niet echt. Sterker: houdt veel problemen in stand. Staat wellicht vaak aan de basis daarvan. Vooroordelen voeden verdeeldheid, ressentiment, gedoe tussen stammen, volken, naties, mensen.

Oss – zaterdag 2 juni 2018
Dus werken instanties als het Theater van de Stad, Ons Welzijn, Stichting Maatschappelijk Ondernemen Noord-Brabant, de Mensenbieb en Bibliotheek Oss nauw samen om op hun manier te proberen de kloven tussen mensen te dichten. Samen zijn we dit voorjaar op zoek gegaan naar interessante ‘boeken’. Hebben nagedacht over tijdstip, locatie en andere praktische zaken. Ons idee is nadrukkelijk om de komende jaren op verschillende plekken in de regio Noord Oost Brabant diverse edities van Mensenbieb te gaan organiseren. Met meer en andere ‘boeken’. Maar eerst de Osse editie op zaterdag 2 juni.

Bas Heijne en Raoul Martinez
Tijdens het organiseren van de eerste mensenbieb in de regio Noord Oost Brabant werd toevallig Onbehagen – de vierdelige reeks tv-reeks van Bas Heijne – op televisie door Human/VPRO uitgezonden. Het woord mensenbieb wordt door presentator en reiziger Bas Heijne niet in de mond genomen. Noch door een van zijn vele gasten. Maar in de vierde aflevering schemert dit woord door het verhaal van Raoul Martinez heen.

Deze Raoul Martinez (1983) is een activist, schrijver, schilder en filmmaker. Je kunt hem ook neerzetten als iemand die op eigen kracht filosoof is geworden. Zijn belangrijkste boek tot nu toe is Hoe vrij zijn wij : de machinaties van macht en de strijd voor onze toekomst.

Hoe vrij zijn wij?
Een belangrijk, rijk boek. Een dik boek. Waarin je aan alles kunt aflezen dat deze relatief jonge man honderden serieuze (én vaak zeer lezenswaardige) boeken heeft gelezen.

Boeken waarin de lezer over zeer uiteenlopende wetenschapsgebieden wordt bijgepraat. Veel boeken vooral over wat ‘de’ hersenwetenschap (de harde én zachte kant) de laatste jaren over hoe ‘de mens’ functioneert heeft geleerd. Een voor velen vervelende conclusie: dé mens is geen rationeel wezen, dat mits de juiste informatie en kennis wordt toegevoegd, alleen maar ‘het goede’ zal doen.

Integendeel, ‘we’ doen maar wat. Nemen het gros van de tijd onze beslissingen op ons gevoel. En – surprise! – dat gevoel is vaak een slechte raadgever. Zeker als het gaat om het beoordelen van vreemde mensen. Die niet tot onze peer group behoren, ‘rare’ mensen. Mensen met andere gewoontes, die ander gedrag vertonen, warm lopen voor andere zaken.

Vooroordelen zijn zó gevormd en ons ‘gevoel’ voorkomt dat we open staan voor een meer objectieve kijk op die ander.

Een bommetje
Bas Heijne onderzoekt in zijn Onbehagen hoe het met dé drie waarden van de Franse revolutie in onze tijd voorstaat. Vrijheid, gelijkheid, broederschap.

Niet al te goed, moet het antwoord zijn. Aan de ene kant denken we dat we vrij zijn, kunnen doen wat we willen; maar tegelijkertijd kunnen we ook weten dat we aan alle kanten gemanipuleerd worden om ‘dingen’ te doen die grote bedrijven of anonieme organisaties willen dat we doen.

Verder zijn we hard op weg naar een wereld waarin over twaalf jaar 1 procent van de wereldbevolking tweederde van alle vermogens zal bezitten. Momenteel is dat een stuk minder; alhoewel? In 2018 bezitten de acht rijkste wereldburgers evenveel kapitaal als 3,6 miljard straatarmen.

The lottery of birth
In de vierde aflevering ging het over broederschap. En alhoewel er talloze voorbeelden zijn dat er een change in the air hangt, is het ook hier niet goed mee gesteld. En Raoul Martinez voegt aan dat gevoel een heel vervelend, geniepig bommetje toe. Hij heeft het over een inzicht dat hij als teenager kreeg: the lottery of birth. Zo noemt hij het.

Zie jouw geboorte als een loterij. En het lot, het toeval bepaalde waar je geboren werd. In welke omgeving, in welk land, in welke tijd. Die loterij bepaalt volgens hem in zeer hoge mate hoe de rest van jouw leven eruit zal zien.

Microsoftbaas Bill Gates was niet gekomen waar hij nu staat als hij in Somalië was geboren, of in de 14e eeuw, of in een omgeving waar geen computers stonden waarop hij zich als jongeman lekker kon uitleven. Hetzelfde geldt natuurlijk voor ieder van ons. Waarom ben je ooit je partner tegen het lijf gelopen, heb je een bepaalde studierichting gekozen, werk je nu voor deze baas, houd je van deze muziek of sport et cetera. Toeval. Dat je op het goede moment ergens was, iemand tegen het lijf liep, je voor de charmes van een docent of (toekomstige) partner viel.

Nog een bommetje: schuld
Het bommetje van Raoul Martinez gaat echter verder. Hij betrekt de stelling dat we als samenleving serieus na moeten gaan denken over het fenomeen SCHULD (blame).

In hoeverre kunnen we mensen die iets fout doen verantwoordelijk houden voor hun daden. Als we weten dat ze waarschijnlijk voor een groot deel te maken hebben met de omgeving waarin zo iemand is opgegroeid. Of mensen die om lichamelijke en/of psychische in onze (complexe, harde) samenleving niet meekunnen. Mensen met een ‘vlekje’, waaraan iets schort. In hoeverre kunnen we hen daarvoor verantwoordelijk houden, stellen?

En succes?
Het bommetje van Raoul Martinez heeft nog een ander, waarschijnlijk nóg vervelender aspect. Is het succes van succesvolle mensen het resultaat van hun eigen inzet, of tóch veel meer het gevolg van de omstandigheden. Die voor hen – the lucky bastards – goed uitvielen. En indien we het met die conclusie eens zijn: hebben zij daarom ook recht op alle zegeningen (als een goed inkomen, een leuke baan, een lekker leven) die hen zijn toegevallen?

Mensenbieb
Hoe dan ook. Op zaterdag 2 juni kunt u een of meerdere gesprekken voeren met ‘boeken’ uit onze collectie. Tijdens zo’n gesprek kunt u er proberen om er achter te komen wie in control was over zijn of haar leven.

Bepaalde het lot of iemand slachtoffer werd van een loverboy, aanleg had om als autist door het leven te (moeten) gaan of die Post Traumatische Stress Stoornis iets te maken had met de plek waar deze persoon werd geboren of pech in de loop van zijn of haar leven. Het ultieme antwoord op die wezensvraag zult u waarschijnlijk ook deze middag niet krijgen, maar u zult het gesprek zonder enige twijfel de rest van uw leven niet meer vergeten.

De andere afslag
Het toeval wil dat ik juist vandaag een nieuw boek van een onbekende jonge filosoof en historicus onder ogen kreeg. De andere afslag : hoe had het leven anders kunnen lopen? van Jeroen Hopster (1987) sluit hier waarschijnlijk (ongelezen) bij aan.

Een quote
Zoals gezegd komt Raoul Martinez in de tv-reeks Onbehagen van Bas Heijne meerdere keren aan het woord, vooral in de laatste aflevering die over broederschap gaat. Gelukkig heeft Human de niet-gebruikte opnames online geplaatst. Daarin zitten natuurlijk bloopers en verdubbelingen. Desondanks sterk aanbevolen. Rond de vierendertigste minuut zegt hij volgende over schuld:

I think one of the most important political questions of all is where we locate blame. And there’s been a huge battle over this. Typically the right wing of the political spectrum wants to individualize blame. We are encouraged, I think, in a main stream society to, for example, look at the man on the street, the homeless individual and locate blame there. He has made bad choices. He is lazy. And you know, at the other spectrum to look up at the billionaires, to look up at the entrepreneurs and praise them. Well, these are clearly people to emulate. They clearly have worked harder, they are smarter, they have all the qualities we should be seeking to attain.

Ik denk dat een van de belangrijkste politieke vragen is waar we schuld localiseren. En hierover is een groot gevecht gevoerd. Het rechter deel van het politieke spectrum wil schuld individualiseren. We worden aangemoedigd om te denken dat de dakloze het aan zichzelf te danken heeft. Hij heeft de verkeerde keuzes gemaakt. Hij is lui. En aan de andere kant kijken we op naar miljardairs, de entrepeneurs; prijzen hen. Dit zijn overduidelijk mensen om na te volgen. Zij hebben overduidelijk harder gewerkt, zij zijn slimmer, zij hebben allemaal kwaliteiten die we na zouden moeten willen streven.

De sluier van onwetendheid
De Engelse filosoof John Rawls heeft eerder een gedachtenexperiment naar voren gebracht. Ook een vervelend idee.

Deze veil of ignorance is jaren later door een Nederlandse filosoof opgepakt en door hem aangepast. Floris van den Berg daagt u uit om zich voor te stellen dat er een apparaat bestaat waaraan allerlei knoppen zitten. Met elke knop kunt u een bepaald aspect van ‘de samenleving’ als het ware ‘juist’ instellen. Nadat u aan tientallen knoppen heeft gedraaid – en u de ‘juiste’ samenleving heeft ingeregeld – wordt u opnieuw geboren. Alleen in een andere hoedanigheid.

Misschien als autist. Gamer? Jehova’s getuige? Gaat wellicht gebukt onder angstaanvallen. Wordt als transgender of als volkszanger in de dop herboren. Of bent u voorbestemd om later een Niet Aangeboren Hersenletsel te mogen meemaken? Ligt voor u in het verschiet dat u in de gevangenis terecht zult komen of dat u amper zult leren lezen en schrijven? Valt u voor een lekkere loverboy?

Benieuwd of u in die eerder door uzelf gecreëerde ideale wereld prettig kan of wil leven.