Het probleem is niet de toon van het debat. Het probleem is dat er alleen nog maar toon is, en geen debat.

Op zondag 30 april 2017 spreekt publicist Bas Heijne voor de derde keer in tien jaar in Oss.

Deze door schouwburg De Lievekamp en bibliotheek georganiseerde kantellezing afficheren we als: ‘Bas Heijne over de Staat van Nederland‘.

Het idee om hem voor de verkiezingen van 15 maart te laten spreken is niet gelukt. Hij had in de aanloop naar die verkiezingen ongetwijfeld mensen kunnen helpen te begrijpen wat in onze complexe samenleving gaande is. Maar niet getreurd. Zes weken ná die verkiezingen zullen er nog genoeg thema’s zijn waarover hij zijn licht kan en zal laten schijnen.

Allereerst weten we dan de nieuwe samenstelling van de Tweede Kamer. Zitten we midden in de formatie die een stabiel kabinet zou moeten opleveren. Staan we in Europa aan de vooravond van andere belangrijke verkiezingen (Frankrijk, Duitsland). Heeft Groot-Brittannië waarschijnlijk formeel een procedure opgestart om de Europese Unie te verlaten. Weten we meer over de intenties van Donald Trump en of hij zijn eigen wispelturige gedrag heeft weten in te tomen. Is duidelijker geworden of landen als Hongarije, Polen of Turkije nog meer richting dictatuur zijn afgedreven.

En gaan – los van dit alles – wetenschap en technologie door met nieuwe dingen bedenken en toepassingen op onze samenleving los laten. Ontwikkelingen die veel meer impact op de samenleving zullen hebben dan veel burgers én politici zich realiseren.

In die melting pot vol kansen en bedreigingen zijn er personen die de grote lijnen in de gaten houden, zich meer dan goed informeren, boven de partijen staan én hun inzichten en analyses met ‘de wereld’ delen. Bas Heijne is zo’n man.

Als publiek intellectueel mengt hij zich nadrukkelijk in het publieke domein. Meestal via zijn wekelijkse column op zaterdag in NRC Handelsblad. Verder door onregelmatig aan te schuiven bij radio- en tv-programma’s. Boeken te schrijven en incidenteel zelfs een tv-programmma te maken.

Ontnuchteringsjaren
Op 19 november 2006 sprak Bas Heijne op uitnodiging van de bibliotheek voor de eerste keer in Oss. In de Groene Engel. Hij nam de eerste lezing in de reeks van het toenmalige jaarthema voor zijn rekening: Ontnuchteringsjaren. Elf jaar geleden formuleerden we die jaren als volgt:

Een kleine groep Nederlanders zit er al een aantal jaren in! De rest zal de komende jaren tot de ontdekking komen dat ze er ook in terecht zijn geraakt. Het heeft te maken met het ontnuchterende gevoel én wetenschap dat zeer veel dingen in onze samenleving niet zo goed zijn geregeld als tot voor kort werd gedacht.

Twijfels of de economie tot in lengte van dagen zal blijven groeien. Onze kinderen het nog beter zullen krijgen. Dat we niet bang hoeven te zijn voor China en India. Of we geen vraagtekens moeten (gaan) zetten bij al die hoog opgeleiden met weinig bagage. De zekerheid dat we nog niet weten welke kant het met het milieu uit gaat. Het twijfelachtig is of we nog gelukkiger zullen worden. De groeiende twijfel of de meesten van ons ooit een Zwitserleven-leventje zullen kunnen gaan leven. Het idee dat de moslims vanzelf zullen integreren. Of een samenleving het zich kan permitteren als de gemiddelde burger in zijn vrije tijd per dag gemiddeld  3,5 uur achter de tv hangt. Of we recht hebben op 2 tot 3 vakanties per jaar. Kinderen zich alleen op school dienen in te spannen en opvoeding vooral niet de verantwoordelijkheid is van de ouders. Discussies die meer en meer worden gevoerd over zaken als marktwerking, managers, solidariteit, het Angelsaksische model versus het Rijnlandse model. Enzovoorts, en zo verder.

In deze ontnuchteringsjaren gaat het over verschijnselen als globalisering, de multiculturele samenleving, de vergrijzing, de staat van het onderwijs en het gevoel dat er iets moet gebeuren. Wellicht de roep om een grote leider. Regelmatig wordt ook verzucht dat begrippen als vakmanschap, saamhorigheid en solidariteit onder druk staan.

Onze ‘eeuwige’ ontnuchteringsjaren
Zinnen die vandaag de dag – naar onze bescheiden mening – nog steeds opgaan. We leven nog steeds in die ontnuchteringsjaren. Wel kunnen er nieuwe inzichten aan toegevoegd worden. Ik denk met name aan het gedachtegoed van Daniel Kahneman, die stelt dat we als mens met twee Systemen in ons hoofd door de wereld heen bewegen. Systeem 1, dat de meeste invloed op ons heeft – want 95% van de tijd actief -, behoedt ons voor gevaren. Regelt dat we op ‘ons gevoel’ dingen doen die gedaan moeten worden. En bijna altijd gaat het goed. Is een prima systeem.

Alleen, en daar komen de ontnuchteringsjaren om de hoek kijken, moeten we af en toe wél degelijk bewust over sommige dingen nadenken. Informatie verzamelen, voors en tegens afwegen; om vervolgens een ‘goed’ besluit te nemen. Dat is in zijn beeldspraak Systeem 2.

Deze Daniel Kahneman kreeg onder meer voor dit inzicht – in hoe ‘de mens’ psychisch in elkaar zit – als psycholoog in 2004 de Nobelprijs voor Economie. Vele jaren later bouwt Bas Heijne in Onbehagen : nieuw licht op de beschaafde mens op dit beeld door. Alleen gebruikt hij een heel andere bron.

Bas Heijne kondigde in juni 2016 aan dat hij een half jaar zijn wekelijkse NRC-column aan de wilgen zou hangen. Hij wilde een time-out, een periode om zich op te laden, te voeden met andere informatie. Ergens in die tijd moeten de filosofen Frank Meester en Coen Simon hem hebben benaderd. Of hij niet mee wilde werken aan nieuwe project? Hij zegde toe en las een relatief oud boek van de bekende psychiater Sigmund Freud: Het onbehagen in de cultuur.

Het idee van Meester en Simon was dat hij een ‘Nieuw licht’ op dat boek zou werpen. De inhoud ervan betrekken op onze huidige tijd. Dat heeft hij gedaan. In september verscheen de eerste uitgave in deze reeks, die inmiddels vier boek-jes omvat. Onbehagen : nieuw licht op de beschaafde mens is een pamflet. Een essay, gevolgd door een eerder verschenen interview uit De Volkskrant.

Sigmund Freud constateerde in de jaren dertig dat in elk mens als het ware twee ‘zielen’ in één borst huizen: het lust- en realiteitsprincipe. In elk mens strijden die als het ware om de overhand. Idealiter houden ze elkaar in balans. Vooral in het publieke domein – in de wereld waar je interacteert met anderen – is het verstandig om je lustprincipe thuis te laten. Bas Heijne constateert dat in onze tijd bij velen de noodzaak daartoe is afgezwakt. Overal ziet hij boze, bange, verontwaardigde mensen die op hoge toon opkomen voor zaken waar ze zich aan ergeren. Ongenuanceerd. Bot. Lomp. Met minachting voor de mening of gevoelens van anderen, met wie ze ‘het’ oneens zijn.

Tegelijkertijd constateert Bas Heijne echter dat je met die constatering moet oppassen. Je kunt jezelf verheven achten boven dit soort mensen, maar dient je wel te realiseren dat er achter veel gescheld en gedoe mensen schuil gaan die zich vaak terecht om bepaalde trends druk maken. Niemand heeft kortom de wijsheid in pacht. En veel negatief gedoe is een gevolg van bewuste keuzes van ‘hogere machten’. Die met de beste bedoelingen kleinere of grotere ‘rampen’ over de samenleving hebben uitgestort.

Zie hier. Een gedeeltelijke verklaring voor veel populistische tendenzen. De wereld is complex. Niet zwart-wit. Bas Heijne is een ‘meester’ om dat te laten zien. Is redelijk ontnuchterend voor velen die er werkelijk van overtuigd zijn dat onze wereld gemakkelijk geduid kan worden. En op basis daarvan voortvarend ‘dingen’ gaan doen.

Dat er sindsdien niet veel is veranderd kunt u in dit artikel nalezen, dat enkele dagen voor zijn lezing in het Brabants Dagblad verscheen (Domme politici dolen rond in hysterische tijden).

Herlevend burgerschap
Op zondag 16 mei 2010 was Bas Heijne voor de tweede keer in Oss. Wederom in de Groene Engel. Was later toegevoegd aan het programma dat in die jaren normaliter van oktober tot april in die zaal liep. In het voorjaar van 2010 viel echter het kabinet Balkenende IV en waren verkiezingen voor de Tweede Kamer nodig. Dus sprak hij enkele weken voor die verkiezingen op een mooie meidag over het toenmalige jaarthema: Herlevend burgerschap. Een thema dat enerzijds aansluit bij die Ontnuchteringsjaren en anderzijds nog steeds een thema is dat velen bezighoudt.

Hoe dienen we ons in onze complexe samenleving als burger te gedragen? Niet toevallig gaat het laatste boek-je van Bas Heijne (Staat van Nederland : een pleidooi) vooral hier over. Hoe dien je je als burger te gedragen? Hij houdt een pleidooi om sommige ‘dingen’ anders te gaan doen. Het gaat vooral over ons gedrag in het publieke domein. Hij constateert dat er weliswaar in dat publieke domein van alles wordt gezegd, er volop debat is, maar   … hij ziet om zich vooral veel mensen die zich stevig uitdrukken maar amper open staan voor de inhoud van wat de ander zegt. Bas Heijne is niet alleen een scherpe waarnemer, maar heeft ook een mooie pen:

Het probleem is niet de toon van het debat. Het probleem is dat er alleen nog maar toon is, en geen debat.

Hij heeft het niet alleen over de toon, maar ook over de plek waar mensen elkaar kunnen treffen. Om met een open mind over uiteenlopende zaken te praten. Op pagina 24 van Staat van Nederland staat deze zin:

Dus moeten we gebruikmaken van de instituties binnen de maatschappij om vorm te geven aan een onderbouwend publiek debat over grote vragen.

Wederom een mooie, rijke zin. Die meteen een andere zin opriep. Afkomstig uit de TrendRede 2017, het cadeautje van een tiental ‘trendwatchers’ aan het Nederlandse volk.

Wat we nodig hebben is een Buitenveld. Waar iedereen uit de eigen cirkel treedt en de ander ontmoet op neutraal terrein.

Ook een mooie, rijke zin. Geschreven door trendpsycholoog Tom Kniesmeijer initiatiefnemer en schrijver van de jaarlijkse TrendRede. Opmerkelijk is dat ‘onderbouwend publiek debat’ van Bas Heijne verdraaid veel lijkt op een woord dat in de TrendRede van 2016 (een jaar eerder dus) werd gebruikt: bouwgesprekken. Sterker: de verzamelde TrendRedenaren riepen in hun zesde TrendRede 2016 uit tot het jaar van het bouwgesprek.

Bouwgesprekken in het Buitenveld
Beiden (Heijne en de TrendRedenaren) bedoelen ongeveer hetzelfde.

We zijn in een maatschappij verzeild geraakt waarin mensen amper meer open staan voor het geluid van de ander. Ieder meent het gelijk aan zijn of haar zijde te hebben, roeptoetert die mening rond en leeft zelfgenoegzaam verder. Ik ben koning (of koningin) in mijn koninkrijk en wat anderen doen of vinden boeit me niet.

Helaas – pindakaas – werkt dat niet echt om een samenleving gaande te houden. Zeker niet een samenleving die aan elkaar hangt van disrupties, verstoringen, rare ontwikkelingen et cetera. In zo’n samenleving én tijd is het meer dan ooit van belang om elkaar wél op te zoeken, naar elkaar te luisteren en open te staan voor suggesties van die ander. Dat iets ook anders kan worden geregeld.

Dat doet echter wel een appél op het realiteitsprincipe in elk van ons. Met alleen ons gevoel, Systeem 1 of lustprincipe zal dat niet lukken. Woede helpt ook niet. Nog zo’n emotie, waar niet toevallig onlangs een boek over verscheen. Geschreven door de Amerikaanse filosofe Martha Nussbaum (Woede en vergeving : wrok, ruimhartigheid, gerechtigheid). Die op haar manier aansluit bij een drie jaar eerder verschenen boek van een andere Amerikaanse filosofe: Susan Neiman (Waarom zou je volwassen worden?).

Heijne stelt zich als de spreekwoordelijke volwassene op, die begrijpt dat er meerdere aspecten aan een zaak zitten. Hij krijgt relatief vaak het verwijt niet aan te geven hoe het dan wél zou moeten. Maar hij merkte onlangs in zijn hervatte zaterdagcolumn op dat hij het al heel wat vindt: hij reikt een analyse aan. Doe er vervolgens in uw eigen leven en omgeving mee wat u nodig acht. 

Door die houding onderschrijft hij zonder het te weten een zin uit een in juni 2016 verschenen boek van Kevin Kelly: The inevitable : understanding the 12 technological forces that will shape our future. In het elfde en voorlaatste hoofdstuk heeft hij het over het belang van vragen (stellen). In de toekomst zal degene spekkoper zijn die de juiste vragen weet te stellen. Vragen die je niet effe kunt googlen. Vragen waarvoor moeilijk antwoorden zijn te bedenken. Vragen die je kortom helpen of stimuleren zelf na te denken. Zaken te gaan afwegen. Het gesprek met anderen aan te gaan. In de hoop ‘ooit’ een of hét antwoord te vinden. Kelly én Heijne weten dat op sommige vragen geen antwoorden zijn; alleen pogingen om er het beste van te maken. Een humanistische levenshouding. Weg van stelligheden, zekerheid en bravoure: ‘Ík weet het!’ Volg mij.

Alleen maar kommer en kwel?
Verre van. Onze samenleving heeft een Januskop. Aan de ene kant denken, geloven veel mensen dat we in een verschrikkelijke tijd leven; terwijl andere met feiten aan hun zijde (‘Maar wat zeggen feiten!?”) aantonen dat het met de wereld en ‘ons’ best goed gaat.  De waarheid ligt waarschijnlijk in het midden. Toch geloof ik dat Bas Heijne meer naar de positieve kant doorhelt.

Een typisch voorbeeld is Jan Terlouw. Die op 30 november 2016 tijdens de DWDD een warm pleidooi hield voor meer vertrouwen in elkaar. Gisteren (woensdag 22 februari) zat hij met tien voorzitters van evenzovele jongerenafdelingen van de belangrijkste politieke partijen wederom in de DWDD. Hij presenteerde een door hen opgesteld Manifest waar het optimisme en vertouwen in de toekomst vanaf springt.

Voldoende punten om de komende maanden, jaren op door te praten. Samen met anderen, die het niet per se met elkaar eens hoeven te zijn maar wel bereid zijn de hoofdlijnen van dat manifest te gaan uitwerken. Een bouwgesprek in het Buitenveld?

Als u benieuwd bent naar wat er eind april van terecht is gekomen, én hoe Bas Heijne hierover denkt bent u van harte welkom bij het:

Kantelcollege over de Staat van Nederland door Bas Heijne
Locatie: De Lievekamp, Rabozaal
Datum: zondag 30 april 2017
Tijd: 14:00-16:00 uur>De entree is 15 euro.

De toegangsprijs voor leden van de bibliotheek is €12,50. Niet-leden betalen €15,–.

Klik hier voor de kaartverkoop

Een artikel van Bas Heijne
In Er is alleen nog maar toon, geen debat (NRC Handelsblad, 30 december 2016) zit de aanzet voor de Staat van Nederland én staat de zin over ‘de toon’

Meer informatie – artikelen over onze tijd waarin Bas Heijne wordt ‘meegenomen’

Een ode aan Marcia Luyten en Bas Heijne (oktober 2016)
Onze identiteit – Als we niet veranderen, verspelen we onze toekomst. (oktober 2016)
In shock? Ergens aan de horizon bevindt zich de Amerikaanse droom. De rij is tot stilstand gekomen. (november 2016)
Publieke domein: Als er ooit behoefte was aan een Plan B is het nu. (november 2016)
Boze man – Hoe je dit kunt tegenhouden? Stop met de pessimisten na te praten en bedenk een coherente visie voor de toekomst. (december 2016)
Nationale veerkracht: Dat vraagt om welwillendheid, inschikkelijkheid en flexibiliteit. (januari 2017)
Buitenveld – Waar iedereen uit de eigen cirkel treedt en de ander ontmoet op neutraal terrein (februari 2017)

Je bent aan het zoeken naar wat je vindt. (mei 2015)

Citaat 439 (donderdag 23 februari 2017)
Homepage Citaten 2017