Bas Heijne spreekt zondag 15 maart op verzoek van de samenwerkende Noord Oost Brabantse Bibliotheken in de Groene Engel in Oss over zijn onlangs verschenen essay Mens/Onmens.
Die middag sluit hij een (boekenweek)tournee door Nederland af om zijn boek te promoten en zijn toehoorders met vragen naar huis te sturen. Vragen waarvoor geen gemakkelijke antwoorden zijn én die ons dwingen naar onszelf te gaan kijken.
Zin 1
In de laatste paragraaf van dit relatief dunne boekje staat een zin waarin dit alles zit samengebald:
Onze levens zullen dan even comfortabel als nietszeggend zijn.
Die zin nam ik twee weken geleden mee in een lang artikel over o.a. de filosoof Bertrand Russell, de tiende TrendRede, onderzoek naar wat de mens vooral is (een gevoelswezen), hoe we als mens doorlopend gemanipuleerd en bespeeld worden, een voorstelling van Lucas De Man, een roman van Marilou Nillesen, enkele recente speelfilms, en twee beeldend kunstenaars. En in dat artikel nam ik enkele andere boeken van Bas Heijne mee. Het is een longread!
Zin 2
Bij herlezing viel een andere zin op (tussen de tientallen die ook citeerwaardig zijn):
Ga in tegen het begrijpelijke verlangen naar wat King de ‘verdovende veiligheid’ noemt.
Een antropoloog?
Bas Heijne is begin dit jaar zestig jaar geworden en schrijft al bijna dertig jaar voor NRC Handelsblad. In de loop van de tijd is hij in mijn ogen uitgegroeid tot dé duider van onze tijd.
Tot voor enkele jaren geleden waren twee andere mannen in de NRC op dit vlak ook actief: J.L. Heldring en Henk Hofland. Beiden hadden een heel andere toon, en bespraken vaak heel andere onderwerpen. Bas Heijne heeft langzaamaan eenzelfde statuur gekregen.
Bas Heijne heeft een vrije rol binnen de NRC en kan in principe over ‘alles’ schrijven, maar hij beperkt zich tot ‘de mens’ en ‘de samenleving’. Hij schrijft echter niet alleen, maar treedt de laatste jaren ook steeds vaker aan als interviewer en documentairemaker (bv. De volmaakte mens of Onbehagen).
Bas Heijne heeft Engels gestudeerd en in het begin van zijn carrière enkele romans geschreven. Maar al snel nam hij een andere afslag. Schreef steeds vaker over wat zich in onze samenleving afspeelt. Niet als journalist. Nee, hij heeft het vaak niet over wat er gebeurd is, maar meer over waarom iets is gebeurd, waar zo’n gebeurtenis op duidt, in welke groot verhaal het past. Hij komt zelden met oplossingen of aanwijzingen om dit of dat te gaan doen (of na te laten). Hij helpt met zijn stukjes (want dat zijn het vaak) zijn toehoorders om beter te begrijpen wat gaande is.
Bas Heijne zou je als een antropoloog kunnen wegzetten. Want hij bestudeert de mens in al zijn facetten, als onderdeel van een samenleving. Maar evenzo is hij regelmatig ook een historicus, psycholoog, socioloog, een taalkundige, niet-gelovige theoloog, politicoloog, archeoloog of filosoof. Met name dat laatste etiket wordt regelmatig op hem geplakt. Maar hij zal de eerste zijn om toe te geven dat hij géén filosoof is. Noch een politicoloog of socioloog.
Bas Heijne lijkt me een bescheiden man, die de gave om te kunnen bewonderen (en verwonderen) bezit. Hij weet drommels goed dat er op allerlei (wetenschaps)terreinen mensen werkzaam zijn die veel meer weten, en ‘beter’ zijn. Maar tegelijkertijd weet hij ook dat hij op tal van terreinen wel degelijk veel weet. Veel meer dan de gemiddelde Nederlander, journalist of collega schrijver. Hij zet dit soort mensen graag in het zonnetje, citeert ze in zijn artikelen, neemt ze mee in zijn betoog.
Iedereen die hem volgt zal hem ooit dankbaar zijn geweest voor een naam (of boek, of film of …) die hij (als een van de eerste in Nederland) naar voren bracht. Schrijvers, kunstenaars, wetenschappers die hij in zijn verhaal kon inpassen. Want dat is wat Bas Heijen vooral doet. Als schrijver vertelt hij een verhaal. Een verhaal zonder end. Dat week na week, maand na maand, jaar na jaar almaar verder gaat. Dagelijks, wekelijks, maandelijks gebeuren er ‘dingen’ die hij in zijn betoog moet inpassen. Een plekje moet geven. Ze moet wikken en wegen. Wat betekent dit specifieke ‘gedoe’ voor de rode lijn in mijn verhaal, mijn beoog over ‘de mens’, Nederland, Europa en de wereld.
Die rode lijn lijkt me dat de mens in een zeer complexe samenleving leeft, waarin we op tal van terreinen afscheid MOETEN nemen van hoe we het al enige tijd gewend zijn te doen. Waarom? Omdat alle signalen (van serieuze wetenschappers) erop duiden dat het moet. Zijn lezing presenteren we als bibliotheek niet voor niets onder de titel NEXT (society).
Grote woorden?
Jazeker. Bas Heijne houdt zich met serieuze zaken bezig. Duidt de werkelijkheid en de mens, die daarin zijn of haar weg moet zien te vinden. Hij is geen negatief ingesteld mens. Gaat bijna altijd van het goede in de mens uit. Ik geloof dat hij het in grote lijnen eens is met een andere (aankomende) tijdgeestduider, die in een van de bestsellers van 2019-2020 stelt dat De meeste mensen deugen. Maar hij is niet naïef, en laat regelmatig stellig merken dat deze of gene op hoofdlijnen juist niet deugt.
Een grote stapel boeken
In de collectie van de samenwerkende Noord Oost Brabantse Bibliotheken zijn op dit moment zesendertig titels opgenomen waaraan zijn naam is verbonden. Voor sommige boeken schreef hij een voorwoord, of was hij de vertaler. Onder die 36 zitten drie romans, verhalenbundels. Maar het gros van die boeken gaan over zijn kijk op de werkelijkheid.
Het oudste non-fictie boek (beter: een bundel columns) heet De wijde wereld, en is twintig jaar geleden verschenen. De laatste bundel columns heet Hoe Hollands wil je het hebben? : opmerkingen over Nederland. Verscheen in 2018.
Ook heeft hij vaak tussentijds relatief dunne boekjes uitgebracht, waarin hij op een bepaald onderwerp dieper ingaat. Het bekendste en meest succesvolle voorbeeld daarvan verscheen in 2016: Onbehagen : Nieuw Licht op de beschaafde mens. Ondertitels zijn ook bij hem van van belang; duiden iets specifieker aan waar een bepaald boek over gaat.
Opvallend trouwens hoe vaak er door (non-fictie)schrijvers gespeeld wordt met het woord geschiedenis. Artikel: Een kleine geschiedenis van … (september 2018)
De ‘goddelijke’ mens
Achteraf was het geen verrassing dat Bas Heijne het voorwoord mocht schrijven voor een van de grote bestsellers van de tweede helft van de jaren tien: Homo Deus : een kleine geschiedenis van de toekomst van de Israëlische historicus Yuval Noah Harari.
Een vergelijkbaar ’type’ als Bas Heijne. Harari is een historicus die door zelfstudie veel kennis heeft verworven over onderwerpen die niet tot zijn ‘domein’ behoren. Iemand die boven de materie staat en in staat is zeer uiteenlopende brokjes informatie én inzichten bij elkaar te brengen.
Klik hier voor een gesprek dat Adriaan van Dis met Harari had (DWDD, 4 februari 2020). Tjokvol lastige vragen.
Ik vermoed dat Bas Heijne door de uitgever benaderd is omdat hij een jaar eerder een bundel samenstelde die als het ware preludeert op het boek van Harari. Dat is wellicht té veel eer, want zijn Kleine filosofie van de volmaakte mens is een volstrekt ander boek, maar …
Maar Bas Heijne stelde deze bundel niet zomaar samen. Hij had ook in de gaten dat op tal van terreinen door slimme mensen aan ‘de mens’ wordt gesleuteld. En vooral dat we de komende jaren, decennia voor tal van ethische vragen zullen komen te staan.
Vragen of we wel door mogen, dan wel moeten gaan met inzichten die wetenschappers en technologen hebben bedacht, of gaan bedenken. Yuval Noah Harari vertelt een heel ander verhaal, maar in the end zet ook hij vragen bij deze ontwikkelingen.
In Kleine filosofie van de volmaakte mens zoomt hij in op technieken als kunstmatige intelligentie, crispr-cas, robots, nanotechnologie. Doorbraken waardoor ‘we’ als mensheid steeds meer aan ‘de mens’ kunnen gaan sleutelen. We zullen daardoor waarschijnlijk gemiddeld ouder worden, kunnen op termijn wellicht veel werk door systemen laten doen en er komen gadgets en ‘dingen’ die we nu amper voor kunnen stellen.
Wellicht (ver)worden we tot goden. Dat stelt Bas Heijne in deze bundel uit 2015 niet, maar … Maar hij had het gezegd kunnen hebben.
Yuval Noah Harari zegt het wel, en voorziet voor ‘ons’ een toekomst als goden (Homo Deus) of slaven (van slimme, zelflerende systemen). En vraagt zich af we dit wel zouden moeten willen, en zo ja welke dilemma’s we dan dienen te (gaan) tackelen.
In 2015 maakte Bas Heijne voor VPRO een tv-serie rondom dit boek: De volmaakte mens.
De beschaafde mens
Een jaar later zoomde Bas Heijne op een andere manier op ‘de mens’ in. Hij werd uitgedaagd door twee (échte) filosofen: Frank Meester en Coen Simon.
Hem viel de eer te beurt om als eerste schrijver zijn (Nieuw) Licht te laten schijnen over een klassieke tekst. Een boek van Sigmund Freud uit 1931 over ‘de mens’. Dat deed hij in Onbehagen : Nieuw Licht op de beschaafde mens.
De kern van zijn betoog is dat hij evenals Sigmund Freud weet dat dé mens geen rationeel wezen is. Sterker: in ons allen is continu een strijd gaande tussen ons gevoel en onze ratio. Freud heeft het over het lust- en realiteitsprincipe.
Bas Heijne neemt daar kennis van en koppelt dit aan tientallen boeken die de laatste jaren over de werking van ‘het brein’ van de mens zijn verschenen. In zijn laatste boek (Mens/Onmens) staat een zin die het inzicht dat hij al in 2016 had nogmaals samenvat:
De afgelopen jaren verschijnt iedere week wel een populairwetenschappelijk boek waarin wordt aangetoond hoe weinig rationeel mensen evolutionair gezien zijn, hoe gevoelig we zijn voor argumenten die in ons straatje passen, hoe gemakkelijk we ons laten beïnvloeden en nudgen. (pagina 28)
De gemiddelde mens (dus ook ik, én ook Bas Heijne) is geen rationeel wezen. Hij wordt geleefd door zijn gevoelens. Systeem 1, zoals de Israëlische psycholoog Daniel Kahneman dat in zijn (inmiddels) klassieke boek Ons feilbare brein (uit 2011) stelt, is vaak ‘de baas’.
Maar dat we vooral ‘op’ onze gevoelens leven is meestal geen probleem. In honderdduizend jaar heeft Homo Sapiens het met dit Systeem 1 (en op de achtergrond Systeem 2, onze ratio) nog niet zo slecht gedaan. We staan bovenaan de piramide. Op aarde. Helaas zijn we wel hard bezig het systeem waarop we leven hard onderuit te halen.
Artikel: Wat gaat er in het hoofd om van je kind? (januari 2019)
De morele mens
Mens/Onmens, zijn dit jaar verschenen boek, sluit naadloos aan bij Onbehagen uit 2016.
We zijn vier jaar verder en nog steeds gaat het over populisme, fake news, identiteit, boze mensen (die vergeleken met enkele jaren geleden wel steeds vaker ‘de straat’ opgaan), een democratisch systeem dat niet echt jofel meer werkt et cetera.
Voor degenen die Bas Heijne niet (zo vaak) lezen, hem niet kennen noch volgen: hij moet niets hebben van mensen die populisten wegzetten als domme mensen die niet weten waar ze mee bezig zijn.
Integendeel, Populisten (links én rechts) zijn om allerlei redenen terecht boos. Op ‘de elite’, ‘de politiek’, ‘de grote bazen van het bedrijfsleven’, ‘de media’ et cetera.
De laatste vier decennia zijn door allerlei elite-achtige mensen besluiten genomen die voor veel burgers niet altijd goed hebben uitgepakt. Dat dit met de beste bedoelingen is gedaan – laten we daar althans van uit gaan – doet er voor de gele hesjes of de Trump-volgers niet zo veel toe.
En vaak valt het die boze mensen ook niet te verwijten dat zij door hun stemkeuzes vaak politici aan de macht hebben gebracht die beleid voerden dat haaks op hun eigen belangen staat. De wereld is erg complex en media helpen vaak niet om écht uit te leggen wat er gaande is. Vergeet vooral ook niet de krachten die op de achtergrond manipuleren, sturen, nudgen et cetera.
Het valt als volwassene niet mee om je altijd (vooruit: soms) volwassen te gedragen.
Bas Heijne schrijft voor alle duidelijkheid voor iedereen, maar in de praktijk natuurlijk niet. De NRC is hoe je het ook wendt of keert geen krant die door veel mensen wordt gelezen. Hij schrijft vooral voor mensen die om allerlei redenen deel uitmaken van ‘de elite’. Vaak hoogopgeleide mensen, met – vermoed ik – de betere, goedbetaalde en vaak ‘vaste’ banen.
En voor die mensen heeft hij een vervelende ‘boodschap’. Ik zet boodschap tussen haakjes, maar in wezen kunnen die weg. Mens/Onmens is in hoge mate een moralistisch boek.
Het is ook niet toevallig dat de laatste jaren zo vaak het woord meritocratie gebezigd wordt; of varianten daarop. Artikel: Onttrekken of toevoegen? (februari 2019)
In dit essay gaat het over moraal, ethiek. Dingen die wel of niet kloppen. Die beter zijn dan ‘iets’ anders. Dit morele betoog sluit echter naadloos aan bij de tijdgeest. We nemen volgens Bas – en andere tijdgeestduiders (zoals in de laatste TrendRede) – afscheid van een tijd waarin TINA overheerste.
In deze TINA-wereld waren/zijn bijna alle politici, beleidsmakers en leidinggevenden het over heel veel zaken met elkaar eens. Het is een quasi wetenschappelijke, objectieve analyse van hoe de wereld in elkaar steekt, en vooral geleid/gestuurd moet worden. Steeds vaker wordt dit There Is No Alternative-‘verhaal (want dat is het: een verhaal) onderuit gehaald. Dat dit beeld ondanks alles toch nog steeds ‘regeert’ heeft vooral te maken met het feit dat vooral ‘leden uit de elite’ er nog steeds in geloven. Of – cynisch gesteld – zij weten goed dat de basis van waaruit zij denken en handelen niet langer klopt, maar waarom zouden we de boomtak waarop we zitten afzagen.
Artikel: TINA – maar feiten zullen niemand veranderen die niet veranderd wil worden. (mei 2017)
In Mens/Onmens fileert Bas Heijne dit verhaal. En komt tot de conclusie dat er alle reden is om op zoek te gaan naar een ander verhaal. Los te komen van een ik-georiënteerde samenleving. Pleit ervoor dat we iets-je meer met anderen rekening gaan houden. Begrijpen dat we allemaal slachtoffer zijn van de manier waarop ons gevoel als het ware met ons aan de haal gaat, en daardoor verhindert dat we ‘de wereld’ kunnen waarnemen zoals die is.
Lastig. Verdraaid lastig. En toch zal het moeten. Zoals in voorgaande boeken schetst hij kort en krachtig dat ondanks alle retoriek (dat ‘we’ het nog nooit zo goed hebben gehad – denk aan schrijvers als Johan Norberg, Matt Ridley, Stephen Pinker, Addie Schulte of Hans Rosling) we voor grote uitdagingen staan. Oplossingen die alleen bewerkstelligd kunnen worden als we meer gaan samenwerken, ‘dingen’ uit ons eigen leven kritisch gaan bekijken en wellicht aanpassen. Ons iets minder vaak als dreinende kinderen (sorry: onvolwassen volwassenen) blijven gedragen.
“Wees deel van de oplossing”, om met de Engelse architect Andrew Waugh te spreken.
De tijd dat een meritocratische elite wist wat goed voor anderen was, en dat met haar macht kon afdwingen loopt op haar einde. Althans dat hoopt Bas Heijne tot op zekere hoogte. Hij weet dat ‘de elite’ een extra verantwoordelijkheid heeft, constateert dat die er een potje van heeft gemaakt en vraagt hen meer in de spreekwoordelijke spiegel te gaan kijken.
Als niet gelovig mens, maar wel grootgebracht in een christelijke cultuur, komt hij op het eind met De Bergrede aanzetten. En verwijst naar drie grote mannen die elk op hun manier wel in staat waren over hun eigen schaduw heen te spreken: Gandhi, King en Mandela. Wereldverbeteraars. Die hij in een gelijknamig boek en tentoonstelling al in 2017 naar voren haalde.
Broederschap?
Bas Heijne leeft de laatste jaren een groot deel van het jaar in Parijs. Wellicht heeft hij het daarom vaak over drie begrippen die geassocieerd worden met de Franse Revolutie: vrijheid, gelijkheid en broederschap.
In april 2018 hield hij in Amsterdam, op verzoek van de Vrije Universiteit de zogenaamde Abraham Kuyperlezing. Die toespraak verscheen onder de titel Vrijheid, gelijkheid, broederschap.
In hetzelfde jaar sprak hij in Deventer over hetzelfde thema. Hij hield samen met Kiza Magendane (een politicoloog en incidenteel NRC-columnist) de zogenaamde Jan Terlouw lezing. Van die lezing verscheen een handelseditie: Broederschap : op zoek naar een verloren ideaal.
En ook in Mens/Onmens gaat het over deze drie begrippen, en vooral hoe moeilijk broederschap is. Om als mens als het ware je broeders hoeder te zijn. Vrijheid en gelijkheid, dat begrijpen we als mens, maar jezelf overstijgen. Dat is andere koek.
Kijk bijvoorbeeld naar aflevering 9 van In Europa van Geert Mak, Roel van Broekhoven en Stefanie de Brouwer: De wetten van de zee (zondag 16 februari 2020)
Enkele citaten
Broederschap is niet alleen een fijn gevoel, het is inderdaad een reusachtige opgave. We moeten onze eigen tribale neigingen niet ontkennen, maar gewoon onder ogen zien, zonder te vervallen in het defaitisme of de politieke berekening van Stef Blok en de zijnen. Altijd is er, zoals Kellendonk terecht zegt, de angst voor de liefde, de angst voor zelfverlies. Wie zich werkelijk uitlevert aan de ander, niet alleen met mooie woorden, zal ook zelf veranderen – en net als in relaties, zijn we daar ook in de samenleving vaak bang voor. Het liefst schuilen we in de groep.
Uit: Broederschap : op zoek naar een verloren ideaal (De Kring 2018, pagina 25)
We weten ook beter dat de idealen van de Verlichting precies dat zijn, idealen, ideeën die een streven uitdrukken en ooit helemaal verwezenlijkt kunnen worden, omdat wij mensen zijn. Een mens is een gespleten wezen, hij zoekt vrijheid en gebondenheid, hij wil individu zijn en hij heeft een bedding nodig. Een abstract gevoel van broederschap met de hele mensheid is hoogmoedig en roept automatisch tegenkrachten op. Reik vanuit het kleine naar het grote. Kennis over onze biologie kan ons leren hoe we het beste uit onszelf kunenn halen en het slechtste vermijden.
Uit: Vrijheid, gelijkheid, broederschap (VU University press 2018, pagina 61)
Het is een stem die zegt dat als wij het onszelf niet moeilijk maken, het ons flink moeilijk gemaakt zal worden. Wanneer wij ons niet inspannen ons daadwerkelijk in andere ervaringen dan die van onszelf te verplaatsen, ons daadwerkelijk in gedachtewerelden proberen in te leven die niet de onze zijn, als we niet bereid zijn tegen ons eigenbelang in te denken, onszelf te verliezen, zullen wij uiteindelijk minder mens zijn. Onze eigen levens zullen dan even comfortabel als nietszeggend zijn.
Uit: Mens/Onmens : essay (Prometheus 2020, pagina 121-122)
Maar dat is niet gemakkelijk
De woorden van Jezus in de Bergrede beschouw ik niet als een recept voor een ethisch goed leven, en ook niet als een morele opdracht die ergens in een hiernamaals beloond zal worden met zaligheid. Met goedzijn en goeddoen heeft het weinig te maken.
Ik beschouw die woorden als een existentiële aansporing.
Ga in tegen het begrijpelijke verlangen naar wat King de ‘verdovende veiligheid’ noemt.
Uit: Mens/Onmens: essay (Prometheus 2020, pagina 115)
Meer informatie over dit essay
De liberale leegte met Bas Heijne en Stefan Paas (podcast De ongelooflijke podcast #21, 18 februari 2020, NPO Radio1) (76 minuten)
Bas Heijne: ‘Hameren op zelfbehoud en verlies van eigenheid maakt ons tot onmens’ (MO, Mondiaal nieuws, 22 februari 2020)
Andere artikelen waarin Bas Heijne ‘voorbij’ kwam
Bas Heijne sprak drie keer eerder op verzoek van de bibliotheek. De eerste keer was in 2006; hij sprak toen in de Groene Engel onder de noemer (beter: het jaarthema) Ontnuchteringsjaren.
Jaren waarin we tot het besef moeten komen dat niet alles ‘goed’ is geregeld. Bijna vijftien jaar later zitten we er nog steeds in.
Domme politici dolen rond in hysterische tijden (november 2006)
Bas Heijne over Herlevend burgerschap (maart 2010)
Het UWV – Is een computer. Het bestaat niet.’ (september 2014)
Naar het hart van het land (oktober 2014)
Trenddag 2014? … een middenweg tussen blind utopisme en cynisch realisme (december 2014)
De herontdekking van het collectief is een heel belangrijke evolutie in onze huidige zoektocht naar zingeving (februari 2015)
Je bent aan het zoeken naar wat je vindt. (mei 2015) over de tv-serie De volmaakte mens
Wat bedreigd wordt is dus onze eigen autonomie. We zijn prooi. (mei 2016)
Brexit … dat zelfkritiek in elitaire kringen boven alles van belang is. (juni 2016)
Een ode aan Marcia Luyten en Bas Heijne (oktober 2016)
Hoe je dit kunt tegenhouden? Stop met de pessimisten na te praten en bedenk een coherente visie voor de toekomst. (december 2016)
Nationale veerkracht: vraagt om welwillendheid, inschikkelijkheid en flexibiliteit. (januari 2017)
Buitenveld – Waar iedereen uit de eigen cirkel treedt en de ander ontmoet op neutraal terrein (februari 2017)
Het probleem is niet de toon van het debat. Het probleem is dat er alleen nog maar toon is, en geen debat. (februari 2017)
Die ontevredenheid over het bestaan zouden we moeten ombuigen in een kracht om de wereld te verbeteren en niet laten uitmonden in verzuring en verbitterdheid waar niemand baat bij heeft. (maart 2017)
We stand little chance of writing a new () story that is fit for our times if we keep falling back on last-century’s () storybooks. (april 2017) over het herlezen van ‘Onbehagen’
Mens: Hij is allang niet meer van zichzelf, hij is geen subject meer – hij is object geworden. En prooi. (april 2018) verslag Abraham Kuyperlezing
Possibilist Hans Rosling: we moeten ook nieuwsgierig blijven en alert op nieuwe gevaren, zodat we daarop een antwoord hebben. (mei 2018) o.a. over de tv-serie ‘Onbehagen’
Vrijheid als mythe: wij ontstaan door onze relaties met anderen. (oktober 2019)
Onze eigen levens zullen dan even comfortabel als nietszeggend zijn. (februari 2020)
Een liedje
Iedereen moet hier geweldig zijn
Omdat de reclame dat wil
De mens is een rationeel wezen
Dat de technische voortgang aanbidt
Maar dat met zijn pure emoties
Nog steeds in de steentijd zit
En de wind jaagt door de wouden
Het water slaat over de wal
Allemaal gelukkig hier in de gouden
rattenval (Uit: De gouden rattenval van Alex Roeka, op de cd Voort! uit 2015)
Citaat 635 (donderdag 20 februari – zaterdag 22 februari 2020)
Homepage Citaten 2020
