Hoe je dit kunt tegenhouden? Stop met de pessimisten na te praten en bedenk een coherente visie voor de toekomst.

Eind november sprak ik op een verjaardag met een boze man. Uit een grote stad. Die ik door de jaren heen verschillende keren had gesproken. Een muziekliefhebber, leeftijdsgenoot; schept een band. Maar nu was hij boos. Iemand die zich zeer tot mijn verbazing oneindig druk maakte over dé islam. En hoe die onze identiteit bedreigt. Die gestopt moet worden. Een vijfde colonne die, als we niet op passen, binnen no time ‘onze zaken’ zal overnemen.

Een zwevende kiezer
Ik had hem door de jaren heen leren kennen als een slimme, aardige man. Die lekker bezig was. Iets vaags deed met geld beleggen; vaak in het buitenland verbleef. Zelfs een weeshuis in een groot derdewereldland ondersteunde. Politiek schatte ik hem door de jaren in als een D66’er. Een liberale, open minded man. En nu. Binnen no time hadden we de koetjes en kalfjes achter ons gelaten en zaten we in de problemen van onze tijd én samenleving. Overal onrust, gedoe, negativisme. En kwam de aap uit de mouw. Dé islam was de oorzaak van bijna alles. En tegenwerpingen dat dé islam net zo min als hét christendom of hét Jodendom één monolithisch geheel is, schoof hij meteen terzijde. Ik was naïef. Zag niet wat er allemaal wel niet gebeurd was, en stond te gebeuren. Overal loerde gevaar. Het werd tijd dat ‘we’ eindelijk wakker werden. Ons teweer gingen stellen. Hij merkte op zeker moment op dat hij een zwevende kiezer was geworden. D66 viel ‘natuurlijk’ af, want Pechtold was veel te soft richting dé islam. Hij wilde ook niet kiezen voor de PVV of verwante partijen en neigde naar CDA of VVD. Tussen neus en lippen vertelde hij ook nog dat zijn vrouw bij hem was weggelopen en vernam ik dat hij door speculeren zijn kapitaal als het ware had ‘verspeeld’.

Continue rampnieuws
Tja. Daar zit je dan. Slachtoffer. En overal zie je – als je om je heen kijkt – signalen die jouw gelijk en kijk op de werkelijkheid bevestigen. Er zijn inderdaad vervelende islamieten. In (grote) steden zie je inderdaad veel mensen die ‘anders’ zijn. Afwijken van wat ‘normaal’ is. Via diverse media krijg je continue rampnieuws. Het is o zo gemakkelijk om te geloven dat dít dé werkelijkheid is. Ik deed wat halfslachtige pogingen om wat tegengeluiden te laten horen, maar dat haalde weinig uit. Hij werd steeds bozer en zag mij – zonder enige twijfel – als een wegkijker, goedprater. Gutmensch. Die met feiten en argumenten hem probeerde te bedaren; als het ware een spiegel voor te houden.

Filter bubbel?
Kansloos. Maar waarom? Hij was zeker geen domme man. Hoogopgeleid. Had veel (meer dan ik) van de grote wereld gezien. In arme landen vertoeft. Zinvolle dingen gedaan. Nu, dagen later, vermoed ik dat hij op zekere dag een bepaalde – denkbeeldige – knop heeft omgezet. De knop waarmee je rationeel kunt denken. De knop waarmee je onwelgevallige informatie tot jezelf laat doordringen. Een perfect voorbeeld van de filter bubble. Zat de hele dag thuis achter zijn scherm. Omringd door informatiebronnen die hem bevestigen in zijn kijk op én analyse van onze samenleving, tijd en wereld.

I, Daniel Blake
Een dag daarvoor had ik – niet toevallig – de met de Gouden Palm bekroonde speelfilm I, Daniel Blake van Ken Loach gezien. Deze rebelse regisseur laat zien hoe ‘ons systeem’ goedwillende burgers vermaalt die niet meer in ‘het heilige systeem’ passen. Daniel Blake is in deze film een timmerman; die zijn hele leven hard heeft gewerkt, keurig zijn belasting heeft betaald en zijn eigen broek op gehouden. Een modelburger. Totdat hij een hartkwaal krijgt en van zijn behandelend arts niet meer mag werken. Dus vraagt hij in (het Engelse) systeem een ziekte-uitkering aan. En wordt middels een – via een callcenter afgewikkeld – telefoongesprek niet ziek genoeg bevonden. Niet genoeg plusjes op een scorelijst! Ergo: geen uitkering. Als hij vervolgens een ww-uitkering aanvraagt loopt hij tegen een andere systeemregel aan. Je krijgt zo’n uitkering alleen als je bereid bent elke baan die vrijkomt aan te nemen. Lastig: want hij mag van zijn dokter niet werken. Catch 22. Hij wordt vermalen door en in het systeem. Om van dit bureaucratisch verhaal een speelfilm te maken worden drie andere outcasts van onze samenleving de film en zijn leven ingeschreven: een gescheiden vrouw met twee kinderen van twee verschillende mannen. Desondanks is het een hartverwarmende film. Een must see voor iedereen die wil begrijpen waarom zoveel mensen boos zijn op het systeem. Een systeem dat hen niet (meer) beschermt tegen het noodlot; ook niet als je heel je leven je stinkende best hebt gedaan.

Voettocht naar het hart van het land
Deze speelfilm bracht mij het in 2014 verschenen boek van Jan Schuurman Hess in herinnering. Voettocht naar het hart van het land : hoe sociaal en democratisch zijn we nog? Een journalist met sympathie voor ‘de oude’ PvdA trok drie jaar lang ons land in. Wandelde op zijn vrije dag alleen kriskras door Nederland. Sprak overal met ‘gewone’ mensen en luisterde naar hun wanhoopsverhalen. Hoe ‘het systeem’ (beter: ‘ons’ systeem) velen in de steek laat als het nodig is. De meesten slachtoffer van omstandigheden; het noodlot. Een bedrijf dat failliet gaat. Echtscheiding. Een vervelende ziekte.  ‘Het UWV – Is een computer. Het bestaat niet.’ (september 2014)

Gratuit toejuichen (‘liken’)
Daniel Blake, de hoofdpersoon-timmerman, staat er in deze film alleen voor. In zijn omgeving lopen echter wel enkele mensen rond die hem willen helpen. Maar feitelijk zijn die ‘helpers’ op hun manier ook slachtoffer van ‘het’ (of ‘ons’)  systeem. Allen zijn op hun eigen manier individuen die er uiteindelijk ook alleen voor staan. Als individu moeten zien te overleven in de jungle die maatschappij heet. Dan kun je niet té veel empathie hebben voor losers. Exemplarisch is het fragment in de film wanneer op straat tientallen omstanders voor Daniel Blake juichen; hij heeft op dat moment een voor zijn doen heroïsche daad gedaan. Voor de eerste keer iets gedaan wat brave burgers niet doen. Die omstanders herkennen de grootsheid (en humor) van die daad. Begrijpen allemaal waarom hij dat doet; en juichen redelijk gratuit iemand toe voor wat zij zelf zelf niet durven te doen. Op hun manier zijn die omstanders ook individuen die er alleen voor staan. Niet in staat om als groep in ‘opstand’ te komen. Liken en ‘iets’ toejuichen oké. Maar echt je nek uitsteken …

Wat delen we met elkaar?
Het jaarthema van de samenwerkende Noord Oost Brabantse Bibliotheken verlengen we met een jaar. Ook in 2017 zullen we proberen rondom dit brede onderwerp uiteenlopende activiteiten te organiseren. Deze vraag – en het is bewust een vraag – kun je op veel maatschappelijke problemen en onrust plakken. Wat. Delen. We. Met. Elkaar. En het woordje ‘nog’ kan er zomaar tussen gevoegd worden. Of het woordje ‘willen’, Wat delen we (nog) met elkaar? Of: Wat willen we met elkaar delen?
Onze samenleving is een plek voor individuen zijn geworden. Waar we geacht worden ‘het’ zelf te regelen. We hebben uit het oog verloren dat we in wezen dieren zijn; sociale dieren. Die waarschijnlijk het best floreren als ze samenwerken. Elkaar vooruit helpen. Niet de maat nemen. Niet louter opkomen voor het eigen welbevinden en welbehagen. Toevallig sprak dinsdag 29 november 2016 primatoloog Frans de Waal in Nijmegen. Op uitnodiging van de Radboud Universiteit. In De Vereeniging. Een uitverkocht huis. Achthonderd bezoekers. Radboud Reflects. Die grote opkomst is echter geen toeval, maar naar mijn mening een sign o the times. Van de Zeitgeist.

Frans de Waal over sociale dieren
Jong en oud zaten in de zaal. De meesten waarschijnlijk redelijk hoogopgeleid. Een lecture in het Engels. Frans de Waal is een grote naam in de wereld van de biologie. Staat zeker op een shortlist voor een toekomstige Nobelprijs. Heeft als primatoloog zijn hele leven dieren bestudeerd. Hun gedrag. Apen, olifanten, honden, kraaien, vissen en sinds kort … mensen. Kern van zijn ‘verhaal’ is dat veel dieren gedrag vertonen dat mensen ook vertonen. Dat is een revolutionaire stellingname. Die velen tegen de borst stuit. Mensen wijken in zijn ogen niet fundamenteel van dieren af. Dat is geen hypothese, of een mening maar een fact! Sterker: veel dieren lijken veel op ons. Of wij lijken op dieren. Aan het eind van de avond gaf hij toe dat het beslissende verschil tussen mens en dier waarschijnlijk alleen onze taal is. Taal die ons in staat stelt ervaringen, kennis en wijsheid door tijd en generaties heen door te geven. Waardoor we ons blijven ontwikkelen.
Frans de Waal heeft ook overtuigend aangetoond dat veel dieren over een empathisch vermogen beschikken. In staat zijn zich met hun ‘verstand’ én ‘gevoel’ in te leven in andere, beklagenswaardige mededieren.
Voortbouwend op dit inzicht houdt hij onze westerse samenleving een spiegel voor. De mens is een empatisch wezen (niet altijd, natuurlijk niet) maar hij moet leven in een samenleving waarin het individu (veel te) centraal is komen te staan. Helaas ging hij amper in op de implicaties van zijn inzichten voor onze huidige tijd. Denk aan Brexit, Trump, een maatschappij waarin het (te veel) draait om rendement, winst et cetera.

Martha Nussbaum over woede
Deze Amerikaanse filosofe doet relatief vaak Nederland aan. En is altijd verbaasd over de grote hoeveelheid mensen die op dit soort bijeenkomsten afkomen. Ik zag haar zaterdagavond in debatcentrum Arminius, in Rotterdam. Een oude kerk. Naar schatting vierhonderd man. Maandag 12 december spreekt ze evenals Frans de Waal honderden mensen in een uitverkochte Vereeniging in Nijmegen toe. De aanleiding voor haar korte tournee door Nederland is haar nieuwste boek: Woede en vergeving : wrok, ruimhartigheid, gerechtigheid.
Een boek dat op het goede moment uitkomt. Perfect aansluit bij de tijdgeest. Een tijd waarin veel mensen boos zijn. Woedend. In ons eigen land wordt er ook (veel) over geschreven. De meest opvallende bijdrage werd in het vroege najaar door publicist Bas Heijne geleverd: Onbehagen : nieuw licht op de beschaafde mens. Op verzoek van twee Groningse filosofen herlas hij een oud werk van Sigmund Freud, Het onbehagen in de cultuur uit 1930. En betrok de inhoud van dat werk op onze huidige tijd. Hij werpt er nieuw licht op.

Het realiteitsprincipe delft het onderspit
Sigmund Freud constateert dat in elk mens twee ‘mechanismes’ werkzaam zijn: het lust- en realiteitsprincipe. Die houden elkaar als het goed is redelijk in balans. Heijne constateert echter dat veel mensen de laatste jaren té veel hun lustprincipe laten overheersen. Niet in staat zijn die (noodzakelijke) kracht ietwat in toom te houden. Burgers die minder ‘hun verstand’ of ratio gebruiken. Bewust of onbewust. Bas Heijne ziet dat veel mensen achter populisten aanlopen. Hij wil hen daarom niet wegzetten als domme, rancuneuze en/of racistische burgers, maar kan niet nalaten te constateren dat zij bewust of onbewust rationele argumenten wegwuiven. Het nieuwe boek van Martha Nussbaum gaat daar ook over. En ze constateert op zeker moment dat emoties weinig helpen om de problemen, waar we voor staan, op te lossen.

Een vergezicht
In haar boek Woede en vergeving gaat het natuurlijk vooral over woede. Zij ziet ook dat veel mensen domweg boos zijn. Zich negatief opstellen, uitlaten. Amper meer voor rede vatbaar zijn. Ze pleit voor een andere houding en verwijst naar onder meer Gandhi, Martin Luther King en Nelson Mandela. Mannen die alle reden hadden om boos te zijn over de manier waarop met hen en hun achterban in die tijd werd omgegaan. Zij gebruikten die boosheid echter als motor om in actie te komen, een beweging op te starten. Zij dachten na over hun wereld en hoe de ‘machthebbers’ van hun tijd op hun manier ook ‘slachtoffer’ waren van door hen en hun voorouders geschapen omstandigheden. Ze bestreden negatieve zaken niet met (nog) meer negativisme (cynisme) maar gingen op zoek naar gerechtigheid. Zochten medestanders op. Hielden hun achterban een visioen voor. Wisten dat zij het niet alleen konden oplossen. Waren bereid om minder in woede en wrok te blijven hangen; ruimhartiger te zijn. Meer open te staan voor gerechtigheid.

Citaat: Als ik met dit boek ook maar iets bereik, is het hopelijk in ieder geval een heroriëntering als eerste stap: dat de lezers duidelijk gaan zien hoe irrationeel en dwaas woede is. Of lezers daarna de tweede stap zetten is aan hen. (pagina 288)

Op zondag 11 december zat Martha Nussbaum niet toevallig ook in Buitenhof, waar ze onder leiding van Marcia Luyten met Ian Buruma over onze boze medeburgers sprak. Fragment: De woede van de burger (30 minuten)

Susan Neiman over volwassen gedrag
Enkele jaren daarvoor schreef een andere Amerikaanse filosoof, ook een vrouw, over hetzelfde onderwerp. Waarom zou je volwassen worden? Susan Neiman vloog het echter anders aan. Zij heeft het over volwassen gedrag. Wat dat is. En hoe moeilijk het is om (nu?) als volwassene te leven. In haar optiek werken er uiteenlopende ‘krachten’ bewust, maar vaker onbewust op ons in om ons vooral niet volwassen te gedragen. Voor alle duidelijkheid: Susan Neiman formuleert niet wat volwassen gedrag precies inhoudt. Het is geen to-do lijstje. Ze weet echter dat elke volwassene in wezen in staat moet zijn bij zichzelf onvolwassen gedrag aan te wijzen. Om voor die denkbeeldige spiegel te gaan staan en jezelf te bekijken. Elk volwassen mens is in principe in staat eigen ongewenst gedrag bij te sturen. Dat valt echter niet mee. En dat heeft een link met Frans de Waal (we zijn per slot van rekening sociale dieren) en de Israëlische psycholoog Daniel Kahneman. Die in zijn bekende boek Ons feilbare denken met het ‘verhaal’ aankomt dat in ons hoofd twee systemen werkzaam zijn. Systeem 1 is krachtig. Zeer krachtig, want 95% van de tijd actief. Dat is ons gevoel. En dat gevoel is een perfecte ‘motor’ die ons bijna feilloos door het leven leidt. Alleen moeten we af en toe een beroep doen op Systeem 2; onze ratio. Waarmee we voor- en nadelen van ‘iets’ kunnen afwegen om vervolgens bewust (en dus niet op ons gevoel) een hopelijk ’goede’ beslissing te nemen. Frans de Waal weet samen met Bas Heijne, Daniel Kahneman, Susan Neiman én Martha Nussbaum  dat hier de crux zit. Om uiteenlopende redenen overheerst bij té veel mensen het gevoel. Negeren mensen feiten. Zaken die niet weerlegd kunnen worden. Maar tóch weggewoven worden. Worden redelijk futiele zaken opgeblazen tot issues waar ‘de wereld’ van afhangt; en wordt de olifant (die écht heel groot is) over het hoofd gezien.

Jan Terlouw
Op woensdag 30 november liet Matthijs van Nieuwkerk in DWDD oud-politicus en schrijver Jan Terlouw aan het woord. Hij sprak tien minuten als het ware het Nederlandse volk toe. Werd niet gestoord door lollige opmerkingen van een tafelheer. Het deed een beetje denken aan lang vervlogen tijden toen de minister-president vanuit zijn hoge positie in een studio het vaderlandse volk toesprak. Over een gewichtig thema. Bedoeld om de geesten rijp te maken voor dit of dat. Een vertrouwenwekkende persoon. Die het beste met ons voorhad. Een man waar geen grapjes over werden gemaakt. En in die mythische tijd bereikten eventuele grapjes nooit het grote publiek. Hoe anders is het nu. Zonder enige twijfel hebben honderden (wie weet: duizenden) mensen zich zeer negatief over dit ‘toespraakje’ van Jan Terlouw uitgelaten. Dat is jammer, want hij had het ook over het feit dat we geen vertrouwen meer hebben in mensen van statuur. Die voor ons bezig zijn ‘de wereld’ beter te maken. Die wéten waarover ze praten. Gebaseerd op degelijk onderzoek. Mensen die – in die tijd – redelijk onbaatzuchtig bezig waren. Niet in eerste instantie aan zichzelf dachten. Geen grote salarissen, noch bonussen voor hen. Zonder enige twijfel zijn gisteravond veel mensen nóg bozer geworden. “Daar heb je weer zo’n D66’er die het beter weet!’ Boze mensen die niet openstaan voor het verhaal van Jan Terlouw dat het (a)  met ‘ons’ klimaat helemaal de verkeerde kant op gaat, en (b) niet geloven (laat staan weten)  dat als we gaan handelen we het probleem als mensheid gewoon kunnen gaan oplossen. Burgers die ‘lekker’ blijven hangen in hun boosheid dat ‘de islam’ het grootste probleem is.

Nog een signaal: Ann Pettifor
Dagelijks kom je mensen tegen die zich in dit debat mengen. Zich afvragen waarom er zo veel boze mensen, vaak mannen zijn. Waar komt het vandaan. Maar vooral: wat valt eraan te doen. Ik wil afsluiten met een lange quote uit een recente Tegenlicht-uitzending. Van zondag 27 november: Geldscheppers. Een aflevering waarin NRC-journalist Maarten Schinkel probeert uit te leggen wat de Europese Centrale Bank al maandenlang aan het doen is: geld scheppen. Maand na maand wordt 80 miljard euro nieuw geld geschapen en aan ‘het systeem’ toegevoegd. Een fenomeen dat de meeste burgers ver boven de pet gaat. Hij doet een verdienstelijke poging uit te leggen wat er gaande is. En welke impact dit heeft op ons economisch systeem en leven. In die uitzending komen uiteenlopende experts aan het woord. Een van hen is de Engelse econoom Ann Pettifor, die al in 2003 voorspelde dat de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk afstevenden op een schuldencrisis.

Ze doet evenals Martha Nussbaum en anderen een oproep om te komen tot een nieuwe New Deal. Een gigantische impuls aan de economie. Investeren in zaken die relevant zijn. Waar we in de verre toekomst als mensheid plezier aan beleven. Maar Ann Pettifor sluit haar bijdrage wel keihard af. Is gericht tot die boze mannen.

Fragment 1
Ik wilde eigenlijk met pensioen gaan. Maar ineens was ik ‘de vrouw die het zag aankomen’.

Geld is iets anders dan goud, zilver, tomaten, Nike’s of Apple-telefoons. Als je tomaten, bloembollen of bloemen kweekt, kost dat tijd. Je hebt met grond en arbeidskosten te maken. En dat kan allebei lastig zijn. Wanneer je als bankier getallen invoert in de boeken heb je niks met goud of arbeid te maken. Je hoeft je niet in te spannen. Waarom zou je nog iets maken als zo ook je geld kan verdienen?
Daarom verandert onze hele economie uiteindelijk in een rentenierseconomie. Als je dan nog geld verdient met werk, arbeid, activiteiten en investeringen dan ben je niet goed wijs. Het is veel beter om te leven van de rente uit je vermogen. Dan is de hele economie op rente gericht. Waarom zou je werken als je op je achterste kan blijven zitten en je geld verdienen met een pand in Londen?
Vraag: Hoe weet een gewone burger waar al dat ECB-geld terechtkomt?
De ECB en de centrale banken verlenen een soort eerste hulp aan het financiële systeem. Maar het probleem is dat ze maar geld in die zwakke economie blijven pompen om die in leven te houden. Ze stoppen dat geld vooral in om de balans van de banken te herstellen en te zorgen dat ze nog meer kunnen speculeren om dat te bereiken. (20:20-22:20)

Fragment 2
Als overheid moet je vooral inkomen genereren. Dat kan het beste door middel van werkgelegenheid. Hoe creëer je banen? Je kunt jezelf beschermen tegen klimaatverandering en minder fossiele brandstoffen proberen te gebruiken. Tegen oorlog zouden we ons wel beschermen. Klimaatverandering is ook een grote bedreiging.
Maar er kan meer. Welke maatregelen nam president Roosevelt destijds? Zijn regering liet bossen aanplanten en dammen aanleggen. Ze gaven financiële steun aan schrijvers, kunstenaars en geschiedkundigen; er kwamen bibliotheken, en verpleegkundigen voor dementerenden. Allemaal dingen die heel hard nodig zijn.
De jaren vijftig staan bekend als een tijdperk van economische groei. Van 1945 tot 1970 heerste er economische stabiliteit en economische activiteit, bijna geen werkloosheid. Zelfs Afrika kende economische bloei. Een bijzondere periode. Want kapitaalstromen, rentetarieven en wisselkoersen waren gereguleerd. We stemden zaken internationaal af om economisch evenwicht te houden. Dus er was bloei.
Nu zeggen we: We kunnen niet weer bloei hebben, eerst moet er fascisme komen. Pardon? We zijn beschaafde mensen. We hebben geschiedenis, we kunnen leren. (44:55-46:35)

In het Engels
Now we’re being told: No, you can’t have another golden age. We have to go through another period of fascism. This is necessary. Excuse me. I’m sorry: We’re civilized human beings. We have history, we can learn; you know.

De kinderen van juf Kiet
Ik heb een vermoeden dat deze documentaire namens Nederland ingezonden zal worden voor de Oscars; genomineerd worden voor de beste buitenlandse film. Een documentaire die ogenschijnlijk los staat van alles wat met boze mannen te maken heeft. Toch vermoed ik dat juist in deze film een deel van de oplossing zit. We zijn in een samenleving terecht gekomen waarin vakmanschap er amper meer toe doet. Werknemers worden afgerekend op targets, meetbare zaken. Kwaliteit en vakmanschap doen er ondanks veel retoriek niet meer toe. Dan is het een opluchting om een vakvrouw aan het werk te zien. Die een jaar lang gevolgd is door een camerateam. In haar klas in Hapert. Waar ze vluchtelingen kinderen opvangt, hen Nederlands leert en ‘onze’ waarden en normen probeert mee te geven. Hen als het ware socialiseert. Leert met elkaar om te gaan. Respect voor anderen en elkaar te hebben. Een ideale alternatieve kerstfilm en een voorbeeld voor iedereen die boos is én denkt dat ‘het’ met ons land en onze samenleving ‘volstrekt’ de verkeerde kant op gaat en nooit meer goed zal komen.

Kerstbijeenkomst met vrijwilligers
Vandaag werd – wederom niet toevallig – in de Osse bibliotheek een bijeenkomst gehouden voor vrijwilligers van bibliotheek en Stadsarchief Oss. Een koffie-bedankochtend voor ruim tachtig vrouwen en mannen. Die zich om niet inzetten voor taken waar medewerkers van bieb en archief niet aan toekomen. In het bedankwoordje van directeur-bestuurder Gio van Creij stond vertrouwen en hoop centraal. In mensen en de toekomst. Bewust haaks op andere, hier boven aangestipte tendensen. Ze haalde in haar toespraak Caroline de Gruyter aan, die op zaterdag 10 december haar column Terug naar de toekomst in de NRC als volgt afsloot:

Hoe je dit kunt tegenhouden? Stop met de pessimisten na te praten en bedenk een coherente visie voor de toekomst.

Enkele andere artikelen
Meedoen in 2016? NATUURLIJK, WAAROM NIET? (1 januari 2016)
2016 – You can blow out a candle/But you can’t blow out a fire (december 2015)
Lucas De Man – We staan net als toen voor grote veranderingen. Moeten op zoek naar nieuwe vormen van samenleven, van economie, van democratie. (maart 2016)
Een april – Dit is het moment voor verandering. (april 2016)
Demain / Tomorrow – Echt volwassen gedrag kost moeite en vaak moed. (mei 2016)
Vakantietip 2 – Hierover moeten de politici (*) zich dit zomerreces maar eens buigen. (* en burgers) (juli 2016)
Kevin Kelly: Vragen stellen is gewoonweg krachtiger dan antwoorden geven. (augustus 2016)
Niets nieuws, alleen herordening van wat allang bekend is (september (2016)
Een ode aan Marcia Luyten en Bas Heijne (oktober 2016)
Onze identiteit: Als we niet veranderen, verspelen we onze toekomst. (oktober 2016)
In shock? Ergens aan de horizon bevindt zich de Amerikaanse droom. De rij is tot stilstand gekomen. (november 2016)
Democratie eist dat we daar boven al onze onderlinge verschillen in blijven geloven. (november 2016)

Citaat 417 (maandag 12 december 2016)
Homepage Citaten 2016