Trenddag 2014? … een middenweg tussen blind utopisme en cynisch realisme

Op vrijdag 28 november 2014 vond de tweede door de provincie Noord Brabant georganiseerde Trenddag plaats. In Tilburg, op het complex Spoorzone. Een bijzondere plek, waar oude reparatieplekken van de NS een nieuwe bestemming hebben gekregen. Een perfecte locatie voor een dag waarop alle deelnemers soms gezamenlijk naar iemand (moeten) luisteren, om vervolgens op te splitsen in kleinere groepen. Ook een plek met leuke restaurantjes, koffiehoeken enzovoorts.

Deze Trenddag is zonder enige twijfel een idee van Wim van der Donk, de Commissaris van de Koning. Die als socioloog/politicoloog en oud-voorzitter van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid begrijpt dat we als samenleving in een overgangsperiode leven. Een tijdperk waarin veel gaat veranderen. Vol onzekerheden en kansen. Een tijdperk waarin door beleidsmakers en bestuurders nagedacht moet worden over uiteenlopende ontwikkelingen. Hij begrijpt ook dat de tijd dat die veranderingen van bovenaf gestuurd konden (én moesten) worden voorbij is. Integendeel. Van der Donk zal als eerste onderschrijven dat die ‘andere tijd’ alleen van onderop kan ontstaan.
Hij trekt vervolgens niet de conclusie dat ‘de overheid’ achterover moet of mag leunen. Nee, mensen die een verantwoordelijke rol in de samenleving hebben te spelen dienen dit proces te faciliteren. Burgers, bedrijven, instellingen en organisaties die bezig zijn IN die andere tijd waar mogelijk te helpen.

Het nieuwste Brabant
In 2014 heeft de provincie op vier plekken in Noord Brabant bijeenkomsten georganiseerd onder de noemer Het nieuwste Brabant. Dat is om te beginnen de titel van een dik boek. Dat in opdracht van Wim van der Donk tot stand is gekomen. Een soort vervolg op een drietal boeken die in het begin van de jaren vijftig (dus zestig jaar geleden) in opdracht van de toenmalige CvdK (Jan de Quay) verschenen: Het nieuwe Brabant. Boeken waarin toen nagedacht werd over de toekomst. Hoe kan de provincie in de toekomst haar geld verdienen. In ‘Het nieuwste Brabant’ wordt eenzelfde poging gedaan. Waar liggen kansen en bedreigingen voor Noord Brabant. Klik hier voor een eerder artikel over dit boek (We leven in een tijd van fundamentele veranderingen, een tijd waarin zelfs de veranderingen veranderen).

Trenddag 2014: de toekomst is nu!
Onder deze modieuze kreet werd de dag geafficheerd. De dag werd als volgt neergezet:
We leven in een tijd van grote en ingrijpende veranderingen. Een tijd waarin zelfs de veranderingen veranderen, zoals commissaris van de Koning Wim van de Donk het onlangs treffend typeerde in het boek Het Nieuwste Brabant. We bevinden ons op een breukvlak, in een tijd van kantelende verhoudingen. Een spannende tijd die de Brabantse economie en maatschappij instabiel en kwetsbaar maakt voor verstoringen, maar ook de deur opent voor radicale innovaties… Wie goed kijkt, ziet dat in de marge van bestaande systemen de toekomst van de Brabantse economie en samenleving opnieuw wordt vormgegeven. De toekomst is nu!

Onzekere tijden
Tegen de driehonderd mensen waren aanwezig. Uiteraard nam Wim van der Donk deel aan de centrale openingssessie. Hij maakte in zijn relatief korte intermezzo’s duidelijk dat elke ondernemer in Noord Brabant zich zorgen moet (gaan) maken. In bijna alle sectoren zijn oude vertrouwde zekerheden aan het schuiven. Jammer dat Van der Donk voor zichzelf geen heel uur had uitgetrokken. Om zonder speelse terzijdes en onderbrekingen in een consistent betoog te kunnen vertellen hoe hij naar ‘de toekomst’ kijkt, wat hij om zich heen ziet gebeuren en hoe hij denkt (hoopt, weet?) te moeten anticiperen op die toekomst. Alhoewel. De rest van de dag werd keer op keer duidelijk – in alle losse sessies en gezamenlijke bijeenkomsten – hoe om te gaan met onze onzekere toekomst. Aanpassen. Uitproberen. Kleinschalig. Lokaal. Regionaal. Verbinden. Alle buzzwoorden kwamen overal voorbij. En ook werd regelmatig opgemerkt dat ‘de bazen’ niet langer aan het roer staan. Maar mee moeten bewegen met de omgeving. Faciliteren, ruimte maken, belemmeringen opruimen enzovoorts.

Ik heb het vermoeden dat deze dag voor de meeste bezoekers een groot herkennen was van dingen die ze al wisten. Maar aan de andere kant zag je ook dat er veel – heel veel – overlegd werd tussen bezoekers. Kaartjes gewisseld. Genetwerkt. Prima.

Aanpassen, meebewegen of toch sturen
Op zeker moment begon op te vallen dat in de meeste gevallen tijdens een workshop of centrale bijeenkomst mensen bezig zijn met meebewegen. Go with the flow. Pas je maar aan die veranderende omstandigheden aan. Het heeft weinig zin om de samenleving te maken. Nee, grijp de kansen die zich aandienen. Ga niet tegen de keer in een andere weg in. Ik heb geen idee of deze constatering correct is. En zo ja of die door anderen werd en wordt gedeeld. Een ding is zeker: de centrale spreker van deze dag – die dus de keynote voor zijn rekening nam – is het waarschijnlijk eens met deze constatering. Hij – historicus, publicist Rutger Bregman – staat op het standpunt dat we juist in deze tijd na moeten denken over een ideaal wat we zouden willen bereiken. Over enige jaren. Een stip op de horizon. Een stip die (a) afwijkt van de huidige omstandigheden en (b) misschien zelfs haaks staat op bepaalde trends die we nu alom om ons heen zien. Durf te dromen. Leg je niet neer bij de werkelijkheid en beweeg je vooral buiten het denkkader waarbinnen we ons nu bewegen. Ogenschijnlijk een kader dat ‘klopt’, maar waar wellicht toch andere vergezichten tegenover (of naast) kunnen en moeten worden geplaatst.
Hij noemde ook nadrukkelijk dat de technocraten – die nu alom in het openbaarSusan bestuur én in de (commerciële) buitenwereld aanwezig zijn – een stapje opzij zouden moeten doen voor mensen die wel een visioen hebben. De wereld is in de ogen van Rutger Bregman wel degelijk maakbaar. Niet met een blauwdruk in de hand (een document waar technocraten trouwens op kicken, en mee vooruit kunnen), maar eerder door dagelijks een stapje in de richting van je visioen te zetten. Geen grote gebaren of stappen. Nee: bescheiden, voorzichtig maar wel steeds met je ogen gericht op waar je ongeveer wilt uitkomen. Hij noemde het beeld niet, maar had kunnen verwijzen naar een vuurtoren die mensen met haar licht de weg wijst. Globaal. Daar moet je ongeveer heen. Er zijn meerdere wegen. Het doet er niet zo veel toe welke weg je pakt als je maar ongeveer richting die vuurtoren loopt.

Hetzelfde verhaal, maar verwoord door een ouder iemand
De toespraak van Rutger Bregman duurde ongeveer drie kwartier en was in grote lijnen gelijk aan zijn optreden in Oss, ruim een maand eerder. Hij voegde alleen elementen toe die zijn verhaal nét iets scherper maakten. En zijn publiek bij de les hielden. Klik hier voor een filmpje van dit optreden (11:09).
Enkele weken eerder werd de Amerikaanse filosofe Susan Neiman (1955) geïnterviewd over haar nieuwste boek: Waarom zou je volwassen worden? Daarin houdt ze een ferm betoog om als (volwassen) mens niet te blijven hangen in je jeugd of adolescentie en de daar bijbehorende onhebbelijkheden. Boek en interview is een lang pleidooi om je wél druk te maken over onze samenleving en tijd. Om een standpunt in te nemen. Minder te blijven hangen in ik-achtige zaken. En – vooral dat – te blijven dromen van een andere samenleving en tijd. Uit Vrij Nederland van 15 november 2014 enkele citaten:

Het moeras van de adolescentie
Maar er is een dieper liggend probleem. Rousseau wil Emile grootbrengen voor de wereld zoals die in zijn ogen zou moeten zijn. Het is een verslag van een experiment, waarbinnen Emile opgroeit tot een werkelijk vrije volwassene. Maar je wilt kinderen ook opvoeden voor de wereld zoals die ís, wat betekent dat ze kunnen omgaan met teleurstellingen. Opgroeien betekent dat je leert leven met onzekerheden, maar dat je desondanks niet stopt met het streven naar zekerheden. Veel mensen blijven steken in het moeras van de adolescentie. Sluit de wereld niet aan bij hun idealen? Jammer dan voor die idealen.

Europa een voorbeeld voor de rest van de wereld
() Jullie Europeanen zouden trotser op Europa moeten zijn, jullie nemen te veel for granted en kijken alleen naar wat er mis is. Jullie durven niet te zeggen: wij zijn een voorbeeld voor de rest van de wereld, inclusief de Verenigde Staten, op het gebied van milieu, democratie, verdeling van de welvaart, sociale voorzieningen. De eerste stap naar constructieve zelfkritiek is dat je je realiseert wat er is bereikt. Anders is kritiek niets meer dan pessimisme en dan ben je hopeloos verloren.

King’s College in Cambridge
De meeste bouwers hebben het resultaat van hun werk nooit gezien. Dat is een metafoor die wat mij betreft ook moet opgaan voor politieke actie maar ook voor de opvoeding van generaties. Teleurstelling hoort daarbij. Je hebt van die geweldige momenten: een prachtige hemel, verliefd zijn, een ideaal dat werkelijkheid wordt. Maar het leven is geen reeks van hoogtepunten en vooruitgang kost tijd. En let’s face it, er ís vooruitgang. Ik was een meisje in de tijd van de burgerrechtenbeweging. Een zwarte man president van de Verenigde Staten? Een vrouw die Duitsland bestuurt? Een topman van een multinational die uit de kast komt? Daarvan hadden we allemaal niet kunnen dromen.

Toevallig verscheen een dag ná de Trenddag 2014 een artikel in Trouw over Susan Neiman (Vijf redenen waarom u Susan Neiman moet lezen). Daaruit ook enkele citaten:

Het heil ergens anders zoeken
De mens heeft volgens Neiman een onuitroeibaar verlangen naar idealen. Zo verklaart ze ook oprukkend fundamentalisme onder moslimjongeren: vanuit een honger naar een overstijgend perspectief, naar ‘transcendentie’. () Volgens Neiman zoeken deze moslimjongeren dus idealen waar ze voor kunnen leven en ook sterven. Ze omarmen gruwelijke ideologieën, zeker. Maar je lost dit probleem niet op door alleen sociaal-economische omstandigheden te veranderen. Juist het materialisme van onze samenleving drijft jongeren in de armen van radicaal gedachtegoed, zo schrijft Neiman. Als consumeren de enige waarde is die je kunt bieden, moet je niet verbaasd zijn dat ze hun heil elders zoeken.

Ongegeneerde strijdlust
“Ik walg van een cultuur die mij vertelt dat de betekenis van het leven eruit bestaat om zo veel mogelijk geld te verdienen en zo veel mogelijk dingen te kopen”, vertelde Susan Neiman twee jaar geleden in Trouw. “Politici in Europa durven geen tegengas te geven. Ze zijn bang geworden om met idealen aan te komen en durven de eigen Europese cultuur, die geënt is op de Verlichting, niet uit te dragen.”
Precies hier ligt Neimans kracht. Zij is niet bang. Onverschrokken springt ze op de bres voor de oude idealen van vrijheid, gelijkheid en broederschap, in boeken waarin zij zowel gepassioneerd als grondig herbronning zoekt bij denkers als Immanuel Kant. “Wat mij bevalt”, schreef columnist en essayist Bas Heijne in NRC Handelsblad, “is de ongegeneerde filosofische strijdlust”.
() Ze hekelt het relativisme dat ze om haar heen ontwaart: de neiging om alle grote woorden tussen aanhalingstekens te zetten, als een lippendienst aan de cultuur die door en door ironisch is geworden.
() Critici maken een karikatuur van de Verlichting, betoogt ze. Die zou rede en technologie blind vereren. In Morele helderheid maakt Neiman korte metten met dat cliché. En ze laat zien dat de waarden die Verlichtingsdenkers koesterden – geluk, eerbied, hoop, redelijkheid – onverminderd relevant zijn.

Twee polen: utopisme versus cynisme

Neiman zoekt een middenweg tussen blind utopisme en cynisch realisme. Een ‘idealisme voor volwassenen’, zoals ze dat noemt. Met Neiman in de hand kunt u dus gerust alle kwaad in de wereld onder ogen zien en tóch onvermurwbaar idealistisch blijven. () Cruciaal is het onderscheid van Kant tussen de wereld zoals zij is en zoals zij moeten zijn. Neiman hamert steeds op dit onderscheid. je kunt die domeinen niet tot elkaar herleiden, het zijn twee verschillende categorieën. Je moet beide polen tegelijk in het oog houden. Die spanning is voor mij de essentie van haar denken.

Het gebeurt maar al te vaak dat feiten en idealen met elkaar verward worden. () Neem de politiek. Men gaat voor het haalbare, en verwart dat met het wenselijke. Maar je moet beginnen met het wenselijke. En dan met pragmatische stapjes voor het meest haalbare gaan. idealisme is dus niet hetzelfde als naïef radicalisme.

Om als volwassen idealist door het leven te gaan moet u natuurlijk wel eerst volwassen worden. Volgens Susan Neiman is dat niet vanzelfsprekend. In haar boek Waarom zou je volwassen worden? constateert ze dat onze cultuur er alles aan doet om mensen kinderlijk te houden. De jeugd is de beste tijd van het leven, vanaf pakweg je dertigste is het een langzame, maar besliste neergang richting graf.

Een verkeerd beeld
Om volwassen te worden zou je je jeugddromen moeten verwerpen. Je moet je schikken in een bestaan dat een slap aftreksel is van het avontuurlijke leven dat je ooit voor ogen had. Niemand wil dat, vandaar dat we de illusie van de eeuwige jeugd blijven najagen.
Susan Neiman geneest u graag van die illusie. Het leven wordt beter als je ouder wordt, stelt ze. Ervaring leert je steeds handiger balanceren tussen droom en wekelijkheid. Met het ene oog op de feiten en het andere op de idealen. En dan moedig voorwaarts.

Tot slot – een reclamefilmpje: Een kikker laat zich niet koken

Toevallig werd maandag 1 december 2014 voor de eerste keer op tv een nieuwe commercial uitgezonden. Die te maken heeft met de constatering dat enerzijds veel mensen bezig zijn zich aan te passen aan veranderende tijden (‘Oefenen in een andere tijd’) maar anderzijds wellicht vergeten dat er ook nog zo iets bestaat als idealisme. Weg van de huidige tijd en samenleving. ‘Op naar een andere tijd!’
In dit filmpje figureert een kikker in een glazen kom met water. Dat water wordt langzaam verwarmt. De meesten van ons ‘weten’ dat de kikker tijdens het opwarmproces zal blijven zitten en daarom levend zal worden gekookt. De achterliggende gedachte is natuurlijk dat ‘de mens’ ook zo stom is en zich niet tijdig zal weten aan te passen aan sterk veranderende (en bedreigende) omstandigheden. Maar wat gebeurt er? Ergens halverwege springt de kikker uit de kom. En wordt de kijker verwezen naar een site waar meer informatie te vinden is. Vijf dingen die je moet weten over de mens. Daar komen de idealen weer voorbij.
Klik hier voor een ander artikel over een ander reclamefilmpje van dit bedrijf (Want samen maken we van klein, het nieuwe groot)

Meer lezen
# – Het boek der waarden (2014)
# – Het nieuwste Brabant (2014)
Rutger Bregman. Gratis geld voor iedereen : en nog vijf grote ideeën die de wereld kunnen veranderen (2014)
Susan Neiman. Morele helderheid : goed en kwaad in de eenentwintigste eeuw (2008/2010)
Susan Neiman. Waarom zou je volwassen worden? (2014)
Jean-Jacques Rousseau. Emile : over de opvoeding (1762)

Citaat 195 (maandag 1 december 2014)
Homepage Citaten 2014