Een opwelling
Enkele weken geleden had ik me in een opwelling aangemeld voor een bijeenkomst in Amsterdam. Een opwelling, want eergisteren realiseerde ik me dat ik daarbij niet aanwezig kon zijn. Al maanden eerder had ik in Oss, in De Lievekamp, een zogenaamd kantelcollege geregeld, waarbij ik aanwezig moest zijn. Dus meldde ik me af voor die bijeenkomst in Pakhuis De Zwijger en vroeg de ‘grote man’ achter die bijeenkomst om een gunst. Mocht ik onder embargo alvast de tekst krijgen die vanaf half zes ‘s avonds op woensdag 11 januari 2017 zou worden voorgelezen? Trendpsycholoog Tom Kniesmeijer is de beroerdste niet. Dus stuurde hij me dinsdag al de nieuwe TrendeRede, de zevende alweer.
In het verleden had Tom op mijn verzoek al enkele keren over eerdere TrendRedes in Uden, Oss en Veghel gesproken.
Input voor een inleiding?
Ik was gretig naar die nieuwe TrendRede, want had het vermoeden dat de inhoud daarvan aan zou sluiten bij die andere bijeenkomst, dat kantelcollege in De Lievekamp. Kon wellicht een quote meenemen in de aankondiging voor de lezing. Ik werd niet beschaamd. Martijn Aslander, die het kantelcollege Hoezo identiteit? op 11-1 in De Lievekamp voor zijn rekening nam, heeft evenals de elf samenstellers van de TrendRede goed in de gaten dat we in een overgangstijd leven, vooruit: een kantelperiode. En dat dit het nodige gedoe met zich meebrengt; en veel vergt van samenleving en haar burgers.
TrendRede
In de TrendRede verwoorden sinds 2010 een tiental tijdgeestvolgers (trendwatchers is het verkeerde woord) hoe zij tegen onze tijd en het nieuwe jaar aankijken. In elke TrendRede wordt vooral ook verwoord wat de verzamelde dames en heren hopen. Het zijn optimistische mensen. Die veel vertrouwen hebben in de kracht van de samenleving. En in mensen die in staat zijn negatieve tendensen te overwinnen. In staat zijn ‘het’ beter te maken. Maar de TrendRedenaren realiseren zich tegelijkertijd dat niet iedereen al zo ver is. Zien ook veel negativisme om zich heen. En ‘hoge’ heren en dames die nog steeds niet in de gaten hebben dat ook zij (met hun bedrijven, instellingen en organisaties) moeten loslaten. De TrendRedenaren vertrouwen er op dat het gros van de mensen van goede wil is en zal kiezen voor ‘het goede’.
Optimisme
Die levenshouding kenmerkt ook Martijn Aslander. En in zijn voetspoor Erwin Witteveen, de medeauteur van het eind 2015 verschenen boek Nooit af [permanent beta] : een nieuwe kijk op de fundamenten van ons leven: werk, school, zorg, overheid en management. Daarin schetsen zij een wereld waarin bijna alles continue onderhevig zal zijn aan verandering. Doorlopend dienen zich kleine aanpassingen, veranderingen aan. Waartoe je je als mens, werknemer, gebruiker dient te verhouden. Negeren heeft niet zo veel zin. Niet alleen verandert bijna alles continue, maar het tempo neemt ook toe.
Enkele ontwikkelingen
Daarbovenop komt dat sommige ontwikkelingen zo disruptief zijn dat ze ons dwingen naar ons wereldbeeld te kijken. Wat als we over enkele jaren gemiddeld 90 jaar of nog ouder worden? Er voor de meeste mensen gemiddeld nog maar 15 uur betaald werk per week overschiet? Systemen meer en meer taken van ons gaan overnemen? Andere (kunstmatige intelligentie-)systemen beslissingen voor en over ons gaan nemen? We geen auto’s meer mogen rijden? We niet alleen het geslacht van ons kind kunnen bepalen, maar ook zijn of haar (haar)kleur, intelligentie en/of sociale capaciteiten? Een wereld waarin privacy de facto niet meer bestaat? We met onze virtual (en/of augmented) reality-‘bril’ figuurlijk overal kunnen zijn en ‘alles’ meemaken/beleven? Of de eerste buurtgenoten effe naar Mars vliegen? En ons ecnomisch systeem echt in elkaar dondert?
Woensdagavond citeerde Martijn Aslander uit zijn hoofd een lange reeks ontwikkelingen waar we niet alleen midden in zitten, maar die elkaar ook nog onderling zullen gaan beïnvloeden, versterken. Woorden die niet voor iedereen al betekenis hebben: biotechnologie, nanotechnologie, neurotechnologie, sensortechnologie, 3D-printing, DNA-sequencing, robotica, domotica, fotonica, deep learning, artificial intelligence, predictive intelligence, open source, open data, big data, open-source hardware, de makersbeweging, de DIY-beweging en sociale zwermen als Facebook, Twitter en LinkedIn.
Overvloed en het onvermijdelijke
Voordat hij met zijn kantelcollege begon spraken we in de coulissen over boeken die hem dit jaar hadden geïnspireerd. Hij vertelde bezig te zijn met het nieuwste boek van Kevin Kelly (The inevitable). Een boek dat als het ware voortborduurt op het boek Abundance : the future is better than you think van Peter Diamandis. Een boek dat hij tijdens zijn verhaal in Oss uitvoerig naar voren haalde; om uit te leggen dat het onvermijdelijk is dat we naar een wereld op weg zijn waar aan veel zaken geen gebrek meer zal zijn: energie, gezondheid, schoon drinkwater, vrije tijd. En hoe die megatrends een gigantische impact zullen hebben. Niet alleen op ons op schaarste gebaseerde economisch systeem, maar vooral ook hoe we in het leven zullen staan. Tegenlicht besteedde al in 2013 aandacht aan Peter Diamandis, ‘zijn’ Singularity universiteit en zijn boek: Overvloed.
Martijn Aslander vertelde vooraf ook dat hij bezig was een uitgever te vinden die een vertaling van The inevitable : understanding the 12 forces that shape our future zou willen uitgeven. Vorig jaar schreef ik meerdere artikelen over dit boek: Vragen stellen is gewoonweg krachtiger dan antwoorden geven.
Hoezo identiteit?
Dit soort ontwikkelingen zal een dreun zijn voor de manier waarop we onszelf als mens zien. Hoezo identiteit? Onder die noemer hebben we het kantelcollege van Martijn Aslander gepresenteerd. De werktitel was langer; is wellicht duidelijker: Onze identiteit gaat naar de mallemoer, maar niet daarom!
Een verwijzijng naar al het gedoe in de huidige tijd over zwarte piet, vluchtelingen, kerstmis, boerka’s. In mijn ogen klein bier vergeleleken met wat er op ons af zal komen.
Of we het nu leuk vinden of niet: we zitten midden in een kantelperiode. Onze tijd waarin een nieuwe tijdperk begint. En – evident – een oud tijdperk afloopt. Martijn Aslander had het enkele jaren geleden (evenals de Belgische theatermaker Lucas De Man) over een nieuwe Renaissance. Overal om je heen kun je signalen oppikken. Zie je mensen die boos zijn. Zich zorgen maken. Wild om zich heen slaan. Zich terugtrekken. Terugverlangen naar een mythisch verleden toen ‘alles’ anders en vooral ‘beter’ was. Helaas. We zullen er mee moeten leren om te gaan. En hopen dat de TrendRedenaren gelijk krijgen. Dat de meeste mensen van goede wil zijn, begrijpen dat ze zich aan moeten passen, meebewegen met de flow. Redelijk rationeel denkende en acterende volwassenen die enerzijds bedroefd zijn over een ‘mooie’ wereld die op haar eind loopt, maar tegelijkertijd open staan voor positieve ontwikkelingen. Zich gaarne achter mensen scharen die ‘iets’ anders aan het uitproberen zijn. Geneigd zijn goede leiders te volgen. Leiders die iets positiefs uitstralen; weg van rattenvanger-achtige types die vooral terugkijken en anderen de schuld geven dat ‘het’ niet deugt. Martijn Aslander en de TrendRedenaren zien overal om zich heen mensen die op hun eigen manier, in hun eigen kring bezig zijn met ‘andere’, positievbe dingen.
Het zijn complexe tijden: beide werelden en ontwikkelingen (positieve én negatieve) vinden nu plaats.
TrendRede 2017
In die nieuwe TrendRede, de zevende, wordt zoals gewoonlijk kort verwezen naar enkele positieve ontwikkelingen. Er wordt weinig tekst verspild aan negatieve voorbeelden. Tenzij het een prachtig voorbeeld of citaat is. Dat citaat is dit jaar afkomstig van Rob Wijnberg, de hoofdredacteur van De Correspondent; het succesvolle digitale platform waar een roedel jonge journalisten en denkers al ruim drie jaar haar abonnees bijpraat over de grote ontwikkelingen in de samenleving.
Rob Wijnberg is ‘van huis uit’ filosoof en heeft momenteel té weinig tijd om daar veel mee te doen. Hij schrijft regelmatig een column, maar helaas zelden een langer stuk; een essay. Twee dagen voor Kerstmis schreef hij een soort kerstboodschap annex nieuwjaarsboodschap. Een tekst die ook aansluit bij het kantelcollege van Martijn Aslander. Rob Wijnberg doet een appèl aan ons allen. De volgende (lange) regel uit het Kerstessay: Waarom onze politiek geregeerd wordt door doodsangst werd (terecht) in de TrendRede opgenomen:
Zie daar het tijdsgewricht waarin we zijn beland: te welvarend om massaal in opstand te komen,
zuchtend onder het juk van problemen die niets minder dan een revolutie vereisen om op te lossen,
gevangen in een politiek systeem dat niet in staat is de vereiste verandering teweeg te brengen,
geleid door politici die niet genoeg verbeeldingskracht hebben om daar iets aan te doen.
Boing!
Die zin komt aan. Alhoewel? Ik heb er in de reguliere pers niets over gehoord of gelezen. Het achtuur journaal is er niet mee geopend. Het gros van de media is té veel bezig met incidenten. Opsporen of veroorzaken. Hollen van hype naar hype. Hebben ook amper in de gaten welke grote ontwikkelingen er aan zitten te komen. Of negeren ze doelbewust. Het gros van de achterban heeft wel iets anders aan het hoofd. Laten we ze niet vermoeien met zaken die (wellicht) pas jaren ná vandaag gaan spelen.
En, toch. De onderstroom die in deze zin van Rob Wijnberg zit opgesloten – én beschreven en benoemd in de TrendRede en naar voren gebracht in het kantelcollege en boek van Martijn Aslander – is in mijn ogen veel groter dan veel ‘brave’ burgers vermoeden. Die onderstroom zou zomaar kunnen aanzwellen. Of losbreken, zoals die ijsschots op Antarctica. Een plons van jewelste, als Noord Brabant zomaar in de Stille Oceaan zou vallen.
Dertien slotzinnen van de TrendRede 2017
Ik sloot mijn introductie van Martijn Aslander met de laatste zinnen af van deze zevende TrendRede. Opvallend dat zij ook spelen met het beeld van Nooit af. Dat wij mensen als het ware los moeten laten. Begrijpen dat we mee moeten bewegen met de ontwikkelingen. Het niet zo veel zin heeft zeer stellig aan ‘oude’ waarheden te blijven vasthangen. En dat het zinvoller voor onszelf en de samenleving is als we boosheid, verongelijktheid en bangigheid achter ons laten. Inruilen voor ‘welwillendheid, inschikkelijkheid en flexibiliteit’.
Dat zal niet meevallen. Martijn Aslander vertelde in Oss dat we als mens immers door evolutie hardwired zijn om achterdochtig te zijn. Er kan altijd zomaar een tijger opduiken!
Maar zoals gezegd: de TrendRedenaren en Martijn zijn optimisten die geloven dat we het wél kunnen. Over onze schaduw heenspringen en een open mind hebben voor het andere. Laconiek merkte Martijn ook regelmatig op dat ‘het’ (die ontwikkelingen) toch niet tegengehouden kan worden.
01 – Er komt hoe dan ook een nieuwe wereld op ons af, waarin technologische ontwikkelingen nog niet te bevatten systeemwijzigingen zullen vereisen.
02 – Dat vraagt om een holistisch en inclusief perspectief, hoe gaan we daar mee om?
03 – Welke keuze maakt ieder voor zich en welk deel daarvan is ook voor de ander?
04 – Spreken we onze individuele, latente mogelijkheden aan en worden we onderdeel van de aanzwellende zwerm die wil vernieuwen in plaats van vernietigen?
05 – We kunnen kleine stappen zetten op weg naar een menselijke maat.
06 – Met blijven hangen komen we niet meer weg.
07 – Maar ook niet met een definitieve keuze.
08 – Ieder moment kan zich er een beter passend alternatief aandienen.
09 – Kunnen omgaan met de dynamiek van voortschrijdend inzicht, dat hebben we nodig voor de toekomst.
10 – Stap voor stap keuzes maken, maar ten allen tijde bereid zijn daarbinnen bij te sturen als de omstandigheden laten zien dat er een betere weg is.
11 – Dat vraagt om welwillendheid, inschikkelijkheid en flexibiliteit.
12 – Als we allemaal het weinige dat we kunnen doen met volle overtuiging aanpakken, zijn we op weg naar een grote verandering.
13 – Wij roepen 2017 uit tot het jaar van de Nationale Veerkracht
Er zijn meer signalen
Heb je er oog voor dan kun je dagelijks geluiden ophalen van mensen die wel degelijk begrijpen dat we in een kantelperiode zitten; en dat de ontwikkelingen veel harder gaan dan velen denken. Hieronder enkele voorbeelden uit de oogst van de laatste weken.
Eva Rovers – opstand?
Het recentste voorbeeld is dat – hoe toevallig – gisteren in De Balie in Amsterdam een boekje – een pamfletje – van de Brabantse schrijver Eva Rovers werd gepresenteerd. Ik kom in opstand, dus we zijn : nieuw licht op verzet. In de ondertitel zit de reeksnaam opgenomen: Nieuw licht. Onder die noemer dagen de filosofen Frank Meester en Coen Simon schrijvers en denkers uit een relatief oud boek te (her)lezen en de inhoud daarvan te betrekken op onze huidige samenleving. Het eerste deel uit die reeks is inmiddels tot een kleine bestseller uitgegroeid. Onbehagen : nieuw licht op de beschaafde mens van Bas Heijne.
Eva Rovers heeft voor haar essay De mens in opstand van Albert Camus uit 1952 herlezen. Volgens de blurbtekst vraagt zij zich af of wij moderne burgers (blasé tot en met) nog in staat zijn om in opstand te komen. Een vraag die ook in de TrendRede wordt opgeworpen.
Bas Heijne – onze toon
Bas Heijne schrijft al jarenlang voor NRC Handelsblad. Op zaterdag neemt hij als het ware de week door, maar slaagt er bijna altijd in om aan de incidenten van zo’n week te ontsnappen en iets op te merken over de grote lijn. In de tweede helft van 2016 heeft hij een soort time-out genomen. En in die tijd het Onbehagen-essay geschreven, dat bij zo veel mensen (door)resoneert. Afgelopen zaterdag heeft hij zijn wekelijkse column weer opgepakt. Voorafgaand daaraan verscheen op Oudjaar in ‘zijn’ NRC een langer opiniestuk: Er is alleen nog maar toon, geen debat. Voor zijn doen zeer kritisch. Een citaat:
Het probleem is niet de toon van het debat. Het probleem is dat er alleen nog maar toon is, en geen debat.
Awee Prins – we zijn broze wezens
Op 24 december stond in De Volkskrantbijlage een interview met de filosoof Awee prins, auteur van o.a. Uit verveling (2010) en Broos denken (2017). Hij heeft het over ‘identiteit’:
Het stabiele ik bestaat niet. Dat is in de westerse filosofie door types als Plato en Descartes verzonnen. Het stabiele ik heeft nooit bestaan, wij zijn nooit subject geweest. Het werkelijke subject is het polyfone subject. Zo wij al iets zijn, is het een meerstemmig subject. Alle gevoelens zijn gemengde gevoelens, alle gedachten zijn gemengde gedachten. () Maar gevoelens laten zich niet meten, verdriet laat zich niet meten. Je kunt jezelf niet beschrijven.
() Er is een mooi citaat uit Der Mann ohne Eigenschaften van Robert Musil: het enige verschil tussen de geesteszieke en de psychisch gezonde mens is dat de gezonde mens alle geestesziekten heeft en de geesteszieke maar één. We zijn allemaal soms bang. We zijn allemaal soms droevig.
() We zijn geen animale rationale, maar het krankzinnige, neurotische en depressieve dier. We moeten begrijpen dat er een soort bandbreedte is, met uitersten aan twee kanten.
() We hebben onszelf wijsgemaakt dat we met de rede alles kunnen doorgronden en begrijpen. Maar we moeten accepteren dat het leven niet beheersbaar en begrijpelijk is. Het leven is broos. En nog een les, van Kafka: er is oneindig veel hoop, alleen niet voor ons. () … je moet je realiseren dat we broze wezens zijn. Artikel: Wij snappen niet wat geluk is.
Rob de Wijk – opgeven van zekerheden
Van deze analist/schrijver verscheen in december een nieuw boek, een soort opvolger van zijn 5 over 12 : hoe Nederland toch sterker uit de crisis kan komen (uit 2012). Kort voor kerst plaatste Trouw een opiniestuk van hem: Technocratische regelpolitiek werkt niet meer. Een artikel dat aansluit bij zijn De nieuwe revolutionaire golf : waarom burgers zich van hun leiders afkeren.
De politicus van de toekomst heeft daarom de taak het sociale contract te herstellen. We moeten af van de illusie van maakbaarheid. Want dat is een afgeleide van macht en geld. Vermindert die macht en is er te weinig geld, dan is het gedaan met de maakbaarheid. De nieuwe politiek moet meer anticiperen, bijvoorbeeld op het banenverlies als gevolg van robotisering. Dit kan tot ingrijpende voorstellen leiden, denk aan een basisinkomen. De belangrijkste en moeilijkste opgave is dat de nieuwe politiek de burger duidelijk moet maken dat de grote uitdagingen niet gemakkelijk oplosbaar zijn en dat een nieuwe tijd aanbreekt waarin oude verworvenheden zijn verdwenen. De tijd dat wij met onze bondgenoten bijvoorbeeld de standaarden voor voedselveiligheid en het milieu bepaalden, zou wel eens achter ons kunnen liggen.
Zonder een visie over waar het naartoe moet, verdiept de politieke crisis zich en ontstaat er een neerwaartse spiraal van ontevredenheid, polarisatie en protectionisme waardoor de levensstandaard en veiligheid nog verder worden aangetast.
Voor teleurgestelde burgers vereist omschakeling een nieuwe mindset. Dat is lastig. Want velen eisen vooruitgang zonder daarvoor zekerheden te willen opgeven. En toch moet het. Want anders klapt het sociale contract definitief.
Kwame Anthony Appiah – ‘een ethische crisis’
Op vrijdag 6 januari 2017 verscheen in de NRC een interview met filosoof Kwame Anthony Appiah. De aanleiding was de publicatie van zijn boek De erecode : hoe morele revoluties plaatsvinden. Het gesprek ging o.a. over de verkiezing van Donald Trump, identiteit en het in elkaar klappen van ons huidige economische model. Op de vraag ‘Heeft de moderne economie geleid tot een identiteitscrisis? zegt hij vervolgens:
Ja. Met een baan draag je bij aan productie en die verschaft je een inkomen. En een baan geeft je een gevoel van eigenwaarde. Moderne technologie heeft het productieprobleem opgelost. Je zou ook een sociaal inkomen kunnen garanderen dat los staat van arbeid. Zeker in Europa zou dat kunnen, al vrees ik dat we in de Verenigde Staten niet de solidariteit kunnen genereren om dat mogelijk te maken. En dan is er nog een derde aspect: de zingeving die aan arbeid verbonden is. Dit is geen economische crisis in traditionele zin, maar een ethische crisis.
Vraag: Hoe los je dat op?
Ik weet het antwoord niet. Maar dat is niet erg, ik ben maar in m’n eentje en misschien niet slim genoeg. Als we met zijn allen naar een oplossing zoeken – sociale wetenschappers, filosofen, Nobelprijswinanars, schrijvers, filmmakers – zullen er uiteindelijk goede ideeën op tafel komen.
Vraag: Politici ontbreken in uw rijtje
Je kunt politici niet verwijten dat ze geen ideeën uitvoeren die hun niet worden aangereikt. We hebben de politici die we verdienen. Het is een gebrek aan verbeeldingskracht in de samenleving. Artikel: Wij moeten politici ideeën aanreiken.
Caroline de Gruyter – gidsende leiders
Deze journaliste schrijft wekelijks een column voor de NRC. Uit ‘Geen bangmakers en weglachers gevraagd‘ (30 december 2016) het volgende citaat
Iedereen heeft het tegenwoordig over de ‘boze burger’. Maar veel burgers zijn niet noodzakelijkerwijs boos. Sommigen zijn zelfs gelukkig. Ze zijn wel onzeker, soms bang. Vaak denken ze dat hun kinderen het minder goed zullen hebben dan zij. Dat is een nare gedachte. Als je dan leiders hebt die niet op de problemen ingaan, die alles weglachen en de helft van wat ze doen verzwijgen met het oog op de komende verkiezingen, worden burgers nog banger. Wat zij nodig hebben, is politici die nationaal en Europees perspectief bieden. Die uitleggen in wat voor tijd we leven. Die durven zeggen dat de globalisering zonder Europeanen ook wel doorgaat – maar dat we dan de mogelijkheid niet hebben om haar onze kant op te buigen. Die visie en een strategie bieden voor de toekomst. Dat is waar deze tijd om vraagt: gidsende leiders uit het politieke midden, geen grijnzende managers of scheldende extremisten.
Ralf Bodelier
Deze ‘curious cosmopolitan‘ heeft vanuit zijn woonplaats Tilburg een optimistische kijk op onze wereld. Al in 2005 publiceerde hij: Tegen de angst : optimisme als opdracht voor de 21e eeuw. Hij is als het ware de Nederlandse Matt Ridley, Peter Diamandis of Johan Norberg. Eind december verscheen in bijna alle regionale dagbladen een bewerking van een optimistisch artikel over 2017. ‘Wij vernietigen onze planeet niet’ (ED 24-12) of ‘We verwoesten aarde niet’ (BD 31-12). Op zijn eigen website kun je het oorspronkelijke artikel nalezen: We vernietigen onze wereld niet alleen. We herstéllen hem ook. Enkele citaten:
Dan de klimaatverandering, zonder meer een van de grote uitdagingen van onze tijd. En ook al horen en lezen we er niets over, we boeken mooie successen in de strijd tegen de uitstoot van CO2. In 2016 is de groei van de CO2-uitstoot wereldwijd vrijwel gestopt. En dat terwijl de wereldeconomie flink is aangetrokken. De volgende stap is nu om de CO2 uitstoot te laten dalen. Dat gebeurt niet vanzelf. Door inspanningen van de milieubeweging, overheden en bedrijven werden in 2015 en wereldwijd maar liefst een half miljoen zonnepanelen per dag (!) geïnstalleerd. India, een ontwikkelingsland, opende vorige maand zelfs de grootste zonne-centrale ter wereld. En dan zijn de Akkoorden van Parijs nog niet eens uitgevoerd.
() Wij mensen zijn in staat om veel kapot te maken, maar we kunnen ook veel herstellen. En het is dat laatste wat we in toenemende mate doen.
Citaat 425 (woensdag 12 januari-zondag 15 januari 2017)
Homepage Citaten 2017
