In deze feestmaand zullen veel iPads, iPods, eReaders en andere gadgets worden aangeschaft. Apparaten met veel mogelijkheden. Onweerstaanbaar. Apparaten die in de tijdgeest passen. Waarin zich meer en meer, keer op keer ‘onmisbare’ mogelijkheden aandienen. Een tijdgeest waar anderzijds vraagtekens bij worden gezet. Het jaarthema Tijd voor een nieuwe lente van BasisBibliotheek Maasland verwijst impliciet ook naar dit gevoel: ‘Hollen we onszelf niet voorbij?’ –
Waarschuwing – Let op! – Ga niet verder
Het lezen van onderstaande tekst kost u tijd. Kostbare tijd. En zet u (wellicht) aan het denken. Wat nog meer tijd kost. Anderzijds gaat onderstaand verhaal wel over het gevoel dat u té weinig tijd heeft, nog zo veel moet en hoe dit gevoel te maken heeft met de grote problemen van onze tijd.
Joke Hermsen
Was in februari van dit jaar onze gast in de Groene Engel. Deze filosofe, docente en publiciste sprak in de reeks Draait de wereld om jou of om ons allemaal. De titel van haar lezing was Herlevend burgerschap door een ander tijdsbesef. Centraal stond die middag haar boek Stil de tijd : pleidooi voor een langzame toekomst. De belangstelling voor deze middag was erg groot. Het komt niet vaak voor dat een filosofisch boek een bestseller wordt. Het verhaal van Joke Hermsen bevat elementen die velen aanspreken. Ze verwoordt wat we onbewust (al) dachten. Dat ons leven overloopt. We wat gas terug moeten nemen en meer naar onze innerlijke tijd en roeping luisteren. Haar boek is nadrukkelijk niet een van de vele zelfhulpboeken waarin gestreste mensen wordt voorgehouden hoe ze met enkele ‘foefjes’ vrolijk verder kunnen leven. Het boek van Joke Hermsen geeft vooral stof tot nadenken en reikt feitelijk geen oplossingen aan. Maar het kan wel helpen om na te denken over je eigen overvolle leven. Is alles wat ik doe wel zo nodig. Kan het niet een tandje minder.
Hartmut Rosa
Dinsdag 30 november publiceerde NRC Handelsblad een interview met een onbekende Duitse filosoof en socioloog. Die (al) in 2005 een boek heeft gepubliceerd over de manier waarop we in het Westen omgaan met tijd. Een zeer verhelderend artikel. Ga je vervolgens op internet verder zoeken dan kom je een lezenswaardige, verhelderende en informatieve recensie van dat boek tegen. Uit 2009 op een website over tijd.
Het artikel heeft als kop Permanent opgejaagde slaven van de versnelling. Het artikel wordt als volgt ingeleid:
Hartmut Rosa onderzoekt de tirannie van het hier en nu. “Alles moet sneller en efficiënter. Het kapitaal scheurt het hardst. De politici staan machteloos.”
Uit het interview enkele citaten:
De crisis is een gigantisch verkeersongeluk, veroorzaakt doordat sommige auto’s veel harder rijden dan andere. Kapitaal, dat scheurt het hardst. Het gaat met één muisklik de wereld over. Iets kopen en verkopen kan sneller dan ooit. Dat komt doordat technologische ontwikkelingen elkaar steeds sneller opvolgen. Vroeger zorgde innovatie ervoor dat het leven elke twee generaties structureel veranderde. Nu begrijpen sommige ouders de wereld van hun kinderen al niet meer; binnen één generatie voltrekken zich meerdere radicale transformaties.
Dit is één kant van het fenomeen: de versnelling die er altijd geweest is, gaat harder dan ooit. Maar de andere kant is dat produceren en consumeren, twee andere cruciale elementen in de economie, minder of helemaal niet zijn versneld. Je kunt als een dolle piano’s verkopen, die je een beetje sneller dan vroeger in China laat maken, maar mensen hebben nog steeds tijd nodig om te leren spelen. () Er worden steeds meer boeken verkocht en steeds minder gelezen. Financiële markten hebben een ander tempo dan de echte economie. De connectie tussen die twee is verbroken. Ze lopen uit de pas. Die mismatch veroorzaakte de kredietcrisis en daarna de economische crisis.
De iPad als symbool van ons opgejaagde leven
Dé verkoophit van 2010 zal ongetwijfeld in de meeste westerse landen de iPad zijn. Of een daaraan verwant product zoals de Samsung galaxy tab. Een apparaat waarmee (op mediagebied) bijna alles kan. Een ding dat je ook kunt gebruiken om te lezen. Om veel boeken full text op te downloaden. Legaal en illegaal.
Maar je loopt al snel tegen de realiteit aan dat tijd om alles wat met een iPad kan niet wordt meegeleverd. Tijd om alle aps te gebruiken. Lezen, bekijken, uitproberen, uitzoeken. Je moet ook nog emailen, twitteren of hyven. Een spelletje spelen, een blog bijhouden, een enquête op een website invullen, voor of tegen een bepaald plan stemmen, reageeren op een boude uitspraak op het net. Kortom. Binnen no time ben je een slaaf van je apparaat. Bent elk vrij moment ‘iets’ aan het doen. Tot je te nemen. Gefragmenteerd, Multi-taskend. Je bent met een iPad, iPod of eReader nooit klaar. Je hebt hem – om een ouderwets beeld te gebruiken – nooit uit. Uit wanhoop begin je aan allerlei dingen. Maar maak je ze nooit af. Je leest nooit een heel boek uit. Luistert naar een of twee tracks van een heel muziekalbum. Bekijkt een flard uit een speelfilm op Youtube. Daarmee doe je niet alleen jezelf tekort maar feitelijk ook de (creatieve) makers die een deel van hun leven hebben gegeven om een kunstwerk te realiseren. Je komt door dit vluchtige graasgedrag nooit bij de kern van hetgeen zij te melden hebben. En in tegenstelling tot wat veel Nederlandse politici vandaag de dag uitstralen hebben kunstenaars nog steeds iets te zeggen over onze tijd.
Een boek lenen, bij de bieb
Denk in dit verband eens terug aan those days waarin je een keer per drie weken een bibliotheek bezocht. Enkele boeken uitzocht, mee naar huis nam en ze vaak ook nog gelezen terugbracht. Er was tijd om dat te doen. Of je ging naar een boekhandel. Kocht een boek. Of een lp/cd. En kon daar enkele weken ‘zoet’ mee zijn. Het duurde altijd enige tijd voordat zich weer een nieuwe verleiding aandiende. En in die tijd leerde je zo’n work of art kennen. Nu kan de kraan continue opengezet worden. Je hebt (illegaal) tienduizenden liedjes op je iPod, tientallen speelfilms staan klaar op je harde schijf, ‘hebt’ honderden spelletjes om te spelen en binnenkort komt daar een oneindige hoeveelheid boeken bij. Dat ondertussen na de platenzaken binnen enkele jaren ook de boekhandels uit het straatbeeld zullen verdwijnen is in dit verband niet relevant, maar net zo schrijnend. En dit alles gevoegd bij zestien miljard websites (and growing), miljoenen blogs, een oneindige hoeveelheid ‘leuke’ filmpjes op Youtube, tweets de hele dag door en gaat u maar verder.
Meer van hetzelfde?
In De Groene Amsterdammer verscheen een ander artikel dat iets zegt over ons gejaagde leven. Historicus Chris van der Heijden betoogt in Meer van hetzelfde? (3 november 2010) dat veel burgers mee gaan in de race om hun mening over van alles en nog wat te berde te brengen. In zijn ogen een exercitie die afhoudt van belangrijkere zaken. Uit dat artikel enkele citaten:
Ik weet het niet. Een van mijn grootste problemen met communicatie, media en publicatie is het teveel. Er is van alles veel te veel. Het gaat me ook allemaal te snel. Het is mogelijk dat ik een ouwe lul wordt, maar eerlijk gezegd denk ik dat daarmee niet alles is gezegd. Mijn hele leven al ben ik een gedreven lezer, onderzoeker, feitenverzamelaar en heb ten gevolge daarvan in de loop van jaren urenlang in en halve boog langs de kasten van bibliotheken gelopen, een boek gepakt, me op zo’n krukje op wielen gezet, wat gelezen, om vervolgens langs de kasten te struinen, enzovoorts. Het grote voordeel van deze klungelige manier van zoeken is dat de wereld niet groter is dan de bibliotheek en dus eindig. Natuurlijk waren er andere bibliotheken, die weer andere boeken hadden, er waren bibliografieën, tijdschriften met artikelen en nog veel meer, maar kenmerkend voor alle informatie was toch vooral de eindigheid en daarmee de illusie dat je op een gegeven moment over een onderwerp het belangrijkste wel gezien, gelezen en gehoord kon hebben.
Dit tijdperk van betrekkelijke en denkbeeldige eindigheid is voorbij. De voordelen ervan zijn ongekend, het is onmogelijk dat niet te erkennen. ()
De keerzijde van het verhaal is dat al dit vele en mooie simpelweg ook te veel van het goede is en dus gekmakend kan zijn. Dat kan onmogelijk een serieus bezwaar zijn zolang het uniek materiaal of unieke feiten gaat. Maar dat is nu precies wat twitter en al die andere kwekapplicaties in 99,9 procent van de gevallen niet bieden. Ze geven een herhaling van het bekende.
Een jongeman in de Osse bibliotheek
Van een jaar of achttien. Scholier. Kwam op een dinsdagavond langs. Hij moest een boek hebben dat niet aanwezig was in Oss. Dat komt meer voor; en kan geregeld worden. Die service noemden we (in goed-marketings) Zoek & Boek. Sinds kort Aanvragen, maar het komt allemaal op hetzelfde neer. We reserveren een bepaald boek of cd bij een andere bibliotheek. Die stuurt het op naar Oss. De lener krijgt een berichtje dat de titel binnen is en geleend kan worden. Het bijzondere was dat deze jongeman aangaf liever geen email-adres door te geven. Dat nodig is om het hele aanvraagproces op een moderne (efficiënte, effectieve) wijze te laten verlopen. Waarom was dat? Hij had sinds enige tijd de gewoonte om via een geschreven brief en met een ouderwetse postzegel op een envelop te communiceren met vrienden en bekenden. Hij moest toegeven dat hij af en toe (toch) email nodig had, maar hij wilde er een gewoonte van maken om op afstand via geschreven brieven te communiceren. Het is de vraag of hem dat gaat lukken, maar deze houding illustreert dat Joke Hermsen, Hartmut Rosa en Chris van der Heijden niet de enigen zijn die zich zorgen maken. Hartmut Rosa formuleert het in het interview als volgt:
Individuen kunnen niets. Het systeem is krachtiger dan jij. Je verzetten heeft geen zin. Je kunt je beter laten drijven en goed prioriteiten kiezen om niet aan stress ten onder te gaan.
En op de mussenvraag: En de maatschappij?
Zelfs collectief staan we machteloos: we hebben in de jaren tachtig en negentig onze economie drastisch geliberaliseerd. Dat zou innovatie en bedrijvigheid ten goede komen. We geloofden, ondanks de les van de Grote Depressie, dat de ‘markten’ zichzelf zouden corrigeren. Maar de liberalisering kwam óók voort uit het onvermogen van onze westerse democratieën, toen al, om deze kapitalistische krachten bij te benen. Besluitvorming in een democratie kost tijd. Nu problemen grensoverschrijdend worden en de samenlevingen meer multicultureel en dus complexer zijn, heb je méér tijd nodig om tot afgewogen beslissingen te komen. Politici en ambtenaren kunnen de versnelling van de markteconomie daarom al heel lang niet bijbenen. Dit was destijds een extra reden om te dereguleren. Ons probleem is nu dat de remmen weg zijn en dat we niet meer bij het stuur kunnen.
Vraag: Is het probleem met de euro dat de ‘markten’ aan het stuur zitten, niet politici?
Politici zijn machteloos. Dit is een crisis van de democratie.
En op de vraag welke rol Europa daarin zou moeten spelen:
Ik zie de logica. Mede daardoor hebben we vijftig jaar vrede en voorspoed gehad. Maar via de achterdeur hebben we met de competitie óók de versnelling binnengehaald, zonder er een rem op te zetten. Alles is nu competitie, alles moet sneller en efficiënter. Nu proberen politici de geest terug in de fles te krijgen door banktoezicht en dergelijke. Maar er zijn twee problemen. Eén: elk land heeft andere oplossingen en het compromis dat 27 EU-landen sluiten is vaak zwak. Twee: Europese politiek is nog trager dan de nationale. Er is geen federaal Europa. Alles draait om de natiestaat. () De hulpeloosheid van de politici is niet om aan te zien.
Op de vraag of hij een (ouderwetse) marxist is zegt Hartmut Rosa het volgende:
() Maar Marx. Theorie gaat alleen over de economie. De versnelling die ik bestudeer, strekt zich over de hele samenleving uit. Vandaar het speeddaten, vandaar Facebook: mensen hebben geen tijd om in elkaar te investeren. Maar omdat ze niet zonder sociale resonantie kunnen, doen ze het instant en oppervlakkig. Media draaien om soundbites van twintig seconden; voor verhalen, geschiedenis en achtergrond is steeds minder plaats. Zelfs de taal wordt getransformeerd: we tweeten met medeklinkers en chatten met symbooltjes.
Een geweldige tijd voor sociologen?
Absoluut. Mijn werk is fascinerend en dankbaar, omdat je mensen die geen tijd meer hebben voor reflectie een spiegel kunt voorhouden. Tegelijkertijd ben ik zeer pessimistisch, omdat uiteindelijk de maakbaarheid van de samenleving een illusie blijkt. Het leven zou steeds beter worden, dachten we, en de mens steeds vrijer. Maar ons jachtige leven is uiteindelijk een vorm van totalitarisme. En in dat totalitaire systeem leven wij zonder al teveel hoop. De vooruitgang is bezig zijn eigen kinderen op te eten.
Rust! Waarom we ons drukker voelen dan ooit
In dezelfde week toont de cover van De Groene Amsterdammer een man die luiert. Geniet. Niets hoeft. Uit het artikel To go-maatschappij (hulp bij onthaasten) van Koen Haegens het volgende citaat:
De moderne werknemer behoeft dan ook geen prikklok; het lijkt soms wel alsof hij die heeft ingeslikt. In plaats van een uur lunchpauze te nemen proppen we achter de computer een broodje weg. Gehaald bij Albert Heijn to go, naar eigen zeggen ‘een winkel voor mensen die midden in de 24-uurseconomie staan’. Eenmaal thuis gaan we vrolijk verder door met haasten. Door iPad en Blackberry is de grens tussen vrije tije en werk vervaagd.Het uit het bedrijfsleven bekende just-in-time-principe heeft zijn huis-, tuin- en keukenvariant met de instantmaaltijd. Is het gek dat veel mensen aangeven graag in de file te staan? De voortsloffende slinger auto’s is een van de laatst overgebleven tijdloze niches tussen de stress op het werk en de drukte thuis – vooropgesteld dat de mobiele telefoon niet gaat.
() Zelf ben ik allerminst vrij van zonde. Volgens mijn loonstrookje werk ik nog altijd vier dagen per week (). Maar de praktijk ziet er anders uit. Er gaat geen avond, laat staan weekeinde voorbij zonder dat ik meermalen mijn werk-e-mail bekijk. Sowieso is de vrije tijd nooit meer helemaal vrij. Of ik nou kranten, tijdschriften of een boek lees, of ik kennissen spreek in de kroeg of een museum bezoek – bij al die activiteiten doe ik niet alleen wat ik leuk vind, maar denk ik tegelijkertijd na over hoe dit voor een volgend artikel te gebruiken is. Het nuttigheidsdenken koloniseert mijn vrije tijd. En ik weet dat ik geen uitzondering ben.
Lege stadscentra
Ongeveer in dezelfde periode verschenen er in de media alarmerende berichten over stadscentra. Daar zullen de komende jaren talloze winkels worden gesloten. Wellicht verdwijnt een kwart van de winkelpanden. De concurrentie van internetwinkels wordt te groot. Die hoeven immers geen duur pand in de binnenstad aan te houden, weinig tot geen voorraad, deskundig personeel dat klanten te woord kan staan en steken hun geld vooral in marketing en reclame. Daar bovenop komt in sommige streken dat vergrijzing en krimp van de bevolking een rol gaat spelen. Dit sluit op een bepaalde manier aan bij de zwartgallige kijk van Hartmut Rosa op onze tijd(geest): de vooruitgang is bezig zijn eigen kinderen op te eten.
Tijd voor een nieuwe lente
Het lijkt er sterk op dat dit thema veel meer kanten heeft als we dachten. Toen we dit onderwerp in het vroege voorjaar van 2010 tot jaarthema benoemden hadden we daar (wel) een vage notie van, maar gaandeweg het jaar 2010 is duidelijk geworden dat het in onze (westerse) samenleving gist. Dat we aan de vooravond staan van veranderingen. Meer optimisme en vertrouwen in de toekomst. Het zwartgallige achter ons laten. De grote problemen van onze tijd gaan aanpakken en oplossen.
Dat voorjaar is – zoveel is in december 2010 wel duidelijk – niet aangebroken. Niet in Nederland, noch in andere landen. Maar wel wordt steeds duidelijker dat velen daar (toch) naar uitzien. En waar hem de schoen wringt. Op zoek naar een nieuw economisch model waarin we onze welvaart op peil houden zonder een té groot beslag te leggen op de capaciteit van de aarde. En – indachtig Rosa, Hermsen, van der Heijden (en vele anderen) – hoe voorkomen we dat we ons met z’n allen voorbij blijven lopen.
Filosofie voor een betere wereld
De invalshoek van m.n. Hartmut Rosa om de problemen van onze tijd, onze generatie en de generaties ná ons, te bekijken vanuit het perspectief dat we met z’n allen in een ratrace zitten (die, als hij gelijk krijgt, geen winnaars kent) kan ons daarbij helpen. De kracht van hetgeen hij verwoordt lijkt wat dit betreft op een ander boek. Van een jonge Nederlandse filosoof. Die in zijn Filosofie voor een betere wereld op een heel andere manier naar onze wereld, met haar problemen kijkt. Die als het ware een ander mes gebruikt om de wereld in stukjes te snijden en daar vervolgens zijn manieren om die op te lossen op los laat. Van zijn analyse en oplossingen wordt je echter ietwat moedeloos.
Een laatste tip of voornemen voor 2011
In de voortreffelijke recensie van het boek van Hartmut Rosa (door docent en filosoof M. in ’t Veld) wordt ingegaan op het fenomeen tv-kijken. Dat snijdt Rosa ook aan. In de recensie staat het als volgt:
Rosa ruimt extra plaats in voor televisie en depressiviteit. Over de eerste zegt hij: volwassenen besteden er gemiddeld 40% van hun vrije tijd aan en geven meestal aan dat ze die tijd achteraf verkwist vinden. Waarom kijken ze dan toch? Omdat de dingen die werkelijk vervulling bieden (een taal leren, een goed boek lezen, muziek maken) vaak eerst inspanning vragen en daarna belonen. Doordat we ons gehaast voelen, gunnen we ons de tijd voor inspanning vaak niet. De tv biedt zolang je kijkt een gevoel van vervulling maar zodra het ding uitstaat, voel je dat het nep was. Uit de macht der gewoonte wordt tv-kijken een steeds aantrekkelijker alternatief op zaken die we zeggen werkelijk belangrijk te vinden en waar we niet meer aan toe komen. Zo zitten we gevangen in een vicieuze cirkel waaruit we alleen kunnen ontsnappen als we ons afvragen of we het zo willen.
Onze nieuwjaarswens: Wat vaker met een echt boekje in een hoekje!
Het boek van Harmut Rosa (Beschleinigung : die Veränderung der Zeitstrukturen in der Moderne) is niet verkrijgbaar in een Nederlandse vertaling.
Enkele titels
Joke Hermsen. Stil de tijd : pleidooi voor een langzame toekomst (2009)
Joep Dohmen. Tegen de onverschilligheid : pleidooi voor een moderne levenskunst (2008)
Floris van den Berg. Filosofie voor een betere wereld (2009)
Ton Lemaire. De val van Prometheus : over de keerzijde van de vooruitgang (2010)
Twee advertenties
Hartmut Rosa geeft in het interview aan dat het feitelijk onmogelijk is om aan de tijdsdruk die onze tijd kenmerkt te ontsnappen.
In Vrij Nederland – een opinieblad dat zich profileert met de slagzin Leve de inhoud – worden lezers (in het nummer van 4 december 2010) opgeroepen om op een (vrije) zondag af te reizen naar Antwerpen. Om daar in een stampvolle hal een viertal auteurs te leren kennen.
Eén ding is zeker: die dag zal er weinig gelezen worden. Of bijgetankt kunnen worden voor de drukke week daarna.
Een Openbare Bibliotheek – ook deze – is op haar manier bezig mensen op een middag of avond bij elkaar te brengen. We doen er allemaal aan mee! Met de beste bedoelingen, maar ondertussen …
Kranten (en tijdschriften) proberen steeds vaker en nadrukkelijker producten of diensten onder de aandacht van haar lezers te brengen. Die inkomsten zijn waarschijnlijk hard nodig om te kunnen overleven.
In de dagen voor Sint adverteerde De Volkskrant vaak voor deze cd-box van The Beatles. Een verkoopsucces van de vorige Sint en Kerst.
De zin Waarom downloaden? is om meerdere redenen een prachtig voorbeeld van het cynisme van onze (commerciële) cultuur, is paradoxaal en sluit prachtig aan bij de woorden van Hartmut Rosa.
Twee koppen uit Adformatie (in dezelfde week)
Dit is hét blad voor de reclamebranche in Nederland
Supermarkten en andere winkels gaan continue door om consumenten nog meer te laten afnemen. Zij zijn niet bezig hun tempo af te remmen, om de “arme” consumenten te sparen, te ontzien. Integendeel. In hetzelfde nummer werd ook gespeculeerd over het onderzoek naar onze hersenen. Op termijn wordt wellicht ‘ontdekt’ hoe een koopimpuls rechtstreeks in de hersenen kan worden ‘ingebracht’. Waardoor er (nog) effectiever een product kan worden gepromoot. Dat dit haaks staat op een minder gejaagd leven moge inmiddels duidelijk zijn.
(woensdag 1 december 2010)
Één reactie op “Permanent opgejaagde slaven van de versnelling”
[…] Permanent opgejaagde slaven van de versnelling […]