TrendRede 2014 – We vliegen blind in deze crisis en hebben geen idee.

Op de dag dat de vierde (optimistische) TrendRede 2014 werd uitgesproken en openbaar gemaakt, stond bovenstaande alarmerende uitspraak van journalist/antropoloog Joris Luyendijk in het tweewekelijks verschijnende opinietijdschrift Volzin.

We leven in een wereld waar je dagelijks negatieve én positieve signalen kunt opsnuiven. Het glas is half vol, of half leeg. Eén ding lijkt inmiddels wel zeker: de tijd van zekerheden is voorbij. En komt voorlopig, en waarschijnlijk ‘nooit’ meer terug. De tijd dat je naar school ging, opgeleid werd voor het een of ander, een baan vond en daar tot je 65e bleef ‘hangen’, ondertussen steeds een klein beetje meer ging verdienen, van een mooi pensioen kon genieten en tussen dat alles door dé partner van je leven ontmoette, een gezin stichtte en ergens 40 tot 60 jaar getrouwd bleef, is voorbij. De zin Birth, school, work, death (een cd uit 1988 van de onbekende popgroep The Godfathers) hoort toch iets meer bij de 20e eeuw.

De onzekere 21e eeuw
De 21e eeuw heeft voor ons allen veel onzekerheid in petto. Kansen, bedreigingen, verrassingen. Om te kunnen overleven zul je als mens moeten kunnen schakelen. Veerkracht is nodig. En aangezien regeringen en andere ‘boven ons gestelden’ vaak ook niet weten hoe de crises (meervoud) op te lossen, wordt er door mensen zelf in eigen (kleine) kring gezocht naar oplossingen voor problemen of alternatieven bedacht voor ‘dingen’ die ‘anders’ moeten. Veel burgers voelen instinctief aan dat ‘het oude model’ niet langer optimaal functioneert. Sterker: niet in staat is de problemen en uitdagingen van de 21e eeuw op te lossen. Nog sterker geformuleerd: veel mensen beginnen te begrijpen dat ‘het oude model’ een sta in de weg is. Dat noodzakelijke veranderingen tegenhoudt, frustreert; al dan niet bewust.

De Trendrede 2014 én het interview met Joris Luyendijk in Volzin (nr. 17 van 7 september) vullen elkaar aan. Zonder iemand voor het hoofd te stoten is het wél zo dat het artikel over Luyendijk ingewisseld kan worden voor andere artikelen in kranten en/of tijdschriften. Er zijn veel mensen die een vergelijkbare boodschap, verhaal en analyse brengen. Echter niet zó sterk geformuleerd als hier.

De TrendRede 2014 is een ander verhaal. Dat volstrekt op zichzelf staat. Het is de kijk van een twaalftal highly creative people die de tijdgeest aanvoelen. Daarvoor in meer of mindere mate betaald worden. En één keer per jaar hun kijk op onze wereld en nabije toekomst als een cadeautje aan het Nederlandse volk aanbieden. Op de Tweede Dinsdag van September. Dit jaar alweer voor de vierde keer. En iedereen die de moeite wil nemen om deze korte (sterk gecondenseerde) teksten tot zich te nemen, zal ontdekken dat er sprake is van ontwikkeling. En dat zaken die ze drie jaar geleden aanstipten nu al bijna ‘normaal’ zijn geworden.

In tegenstelling tot de échte Troonrede worden geen maatregelen aangekondigd, noch gezegd wát ‘we’ moeten (gaan) doen. Integendeel. De Trendrede verleidt burgers om met de aangereikte ’trends’ te gaan rondkijken in de eigen omgeving. En zal voor sommigen een steun in de rug zijn. “Hé, hier wordt iets beschreven wat ik uit eigen (kleine) kring herken.” De kern van deze Trendrede (die van 2014) wordt  in het slotakkoord als volgt wordt geformuleerd:

Overal in Nederland ontstaan verrassende dwarsverbindingen en nieuwe ecosystemen. De stroom verbreedt zich. Een stuwmeer aan innovaties wacht op doorbraak. Mensen zijn aan het oefenen, ze bereiden zich voor op een nieuwe tijd, vanuit hun eigen energiebron. Iedereen staat met iedereen in verbinding en alle verbindingen geven betekenis aan, en vormen het ecosysteem waarin we ons bewegen. Wie door die bril kijkt, ziet een krachtig weefsel dat dankzij vele dwarsverbindingen beschikt over kracht en inventief vermogen. Zo maken we de weg vrij voor niet alleen een frisse blik op de problemen van vandaag, maar vooral ook de kansen van morgen.

Oefenen voor een andere tijd
Tom Kniesmeijer, de auteur van de Trendrede, bezigt het woord ‘oefenen’ op drie plekken in de Trendrede 2014. De tijd van dé oplossing, dé blauwdruk, dé maatregel die van hogerhand aangereikt werd, is definitief voorbij. Alhoewel er nog steeds politici en andere ‘stuurders’ rondlopen die denken dat ze de samenleving kunnen ‘maken’, zullen overal in de maatschappij mensen rondom bepaalde onderwerpen bij elkaar komen (tribes/stammen) om íets’ ander te gaan uitproberen, opzetten, initiëren. Oefenen, kortom. Voor een andere tijd. En die is, evident, nieuw. Het vergt van ons allen vooral veerkracht (dit woord wordt ook één keer gebezigd).

Wie oefent op veerkracht, aldus Taleb, wordt minder vatbaar voor faalangst en leert door trial en error hoe het beste om te gaan met de onverwachte gebeurtenissen en de onbeheersbare natuurfenomenen die de wereld kenmerken.

Terug naar Joris
Zoals wellicht bekend werkt Joris Luyendijk al weer twee jaar in Engeland. Daar volgt hij voor The Guardian het financiële district. je zou kunnen zeggen dat hij als antropoloog op een journalistieke manier verslag doet van de mores binnen een bepaalde tribe (stam). Een erg belangrijke stam. Die veel impact heeft op de hele wereld. De stam die verantwoordelijk is voor bijna alle financiële misère die sinds 2007 over ons allen is uitgestort. En de ellende is nog niet voorbij. Althans, dat beweert Joris in dit interview. Er staat ons nog veel onheil te wachten. Enkele citaten:

Dit gaat helemaal fout, zegt hij. De banken zijn veel te groot, de besturen weten niet wat er op de trading floors gebeurt, het kortetermijndenken regeert, het toezicht is ontoereikend en de financiële sector heeft de politiek in zijn zak.

Vraag: Door wat ben je vooral geschokt: door je gesprekken met insiders, of doordat je je voor het eerst echt hebt ingelezen in het financiële systeem?
LuyenWhodijk: Ik denk toch het lezen. waar ik echt van schrok toen ik mij door een hele stapel boeken heen groef, was dat het sinds eind jaren zeventig periodieke crises zijn, die teruggaan op steeds hetzelfde punt: intrinsieke  belangenconflicten binnen een bank, technologische vernieuwingen die steeds meer mogelijkheden bieden tot misbruik, en toezichthouders die overal achteraan rennen. 

Vraag: De politiek is vleugellam, zeg je. Wie, in Nederland of Groot-Brittannië”, luidt de noodklok?
Luyerdijk: Ik hoop dat de mensen bij de politieke redacties wakker worden. Maar wat ik heb gezien in den Haag, maakt me heel somber. Ik hoop dat er journalisten komen die naar politici stappen en zeggen: Klopt het wat de critici over de financiële sector zeggen? Zitten we op een tijdbom? Zo nee, leg dan eens uit wat de critici niet zien en u wel?
Maar voordat een politiek verslaggever dát vraagt … Die wil gewoon weten: bent u nog geloofwaardig na deze uitspraak? U zei gisteren dit en vandaag dat. En wat vindt Alexander van de uitspraak van Femke naar aanleiding van de uitspraak van Geert, dat Wouter nu echt op moet houden met nare dingen zeggen over Wim.

Vraag: Kán de journalistiek wel belangrijk zijn?
Luyerdijk: Beschrijven wat er gebeurt, kan extreem subversief zijn. Want met die beschrijvingen expandeer je de ruimte voor debat en daarmee de ruimte voor het concipiëren van alternatieve werkelijkheden en de politieke stappen die daarbij horen. 

Vraag: Wat gebeurt er nog meer als de economie echt instort?
Luyerdijk: Het echte doemscenario betreft niet zozeer het instorten van de economie – dat zijn maar spullen. Het gaat vooral om het politieke systeem dat wordt geassocieerd met die economie: democratie.Als dit systeem in elkaar klapt, zal de democratie verantwoordelijk worden gehouden want: ‘Die kon dit niet tegenhouden’. Er zullen allerlei samenzweringstheoriën komen, precies zoals in Weimar. Dat is echt heel erg bedreigend. Politici moeten afstand nemen van het systeem en zeggen: we beheersen het niet meer. Je moet namen rugnummers gaan noemen. Zodat, als de economie instort, politici nog geloofwaardig zijn.

Enkele optimistische geluiden uit de TrendRede (als tegenwicht)

Who’s in control?
Het geloof in het oplossend vermogen van de oude wereld is weg – al wordt er van verschillende kanten hard gelobbyd om de schijn van controle op te houden. Of het nu gaat om politiek, zorg, onderwijs of de financiële wereld: we gedogen het bestaande omdat we nog niet overtuigd zijn dat we betere opties in beeld hebben. ()

Het gebrek aan vertrouwen is de werkelijke crisis, omdat het zand strooit in een draaiende motor. Gelukkig bouwt het maatschappelijk vertrouwen zich van onderaf opnieuw op, door kleine ondernemingen die dichtbij ons staan. Daar waar grote gaten vallen, bloeit het kleine welig en creërt het zijn eigen ecosysteem, gevoed door gelijkgestemden. Het is het tijdperk waarin afbreken en opbouwen hand in hand gaan. Het is tijd voor mensen die het goed willen doen door dwars te liggen. Voor bedrijven die het goed willen doen, in plaats van wat minder slecht. ()

Echte waarde(n)
Wat wij horen in alle vernieuwende initiatieven in Nederland is dit: geef ons groei in betekenis. () Dit als opmaat naar de tijd waarin we groei realiseren die in balans met natuur en leefomgeving is. We zullen nooit radicale vernieuwing zien als we voortborduren op onze oude aannames van ‘vooruitgang’. Door decennialange conditionering zijn we het begrip verkeerd gaan interpreteren, als een groeiende economie, meer consumptie en een hoger Bruto Nationaal Product. De ware vooruitgang die we nu kunnen en moeten realiseren, is het in twijfel trekken en afbreken van ons ingesleten gedrag. () We moeten van controle naar perspectief. ()

Er is gewoon sprake van vooruitgang en groei, alleen is die groei niet per definitie financieel. De nadruk ligt eerder op zelfbeschikking, authenticiteit en zingeving. Waarden die niet eenvoudig op een balans weer te geven zijn, maar wel grote waarde vertegenwoordigen voor mensen die erover beschikken. 

Oefenen voor een andere tijd
Dwarsverbindingen verbannen het lineaire denken naar de geschiedenisboekjes. Het circulaire denken doet zijn intrede. Van doodse kaders evolueren we naar vitale ecosystemen. Er groeit daarmee nieuw weefsel binnen de samenleving, een dynamisch en fluïde weefsel dat zich op bepaalde momenten organiseert om iets voor elkaar te krijgen en ook eenvoudig weer oplost. We moeten het pad van strategische vergezichten, toekomstbestendige oplossingsrichtingen, van vaste patronen en return on investment verlaten. Tijdelijke gelegenheidscoalities vragen om tijdelijke gelegenheidsregels en andere valuta, zoals vertrouwen, transparante, wederkerigheid en duurzaamheid. Wie verbindingen naar medestanders rechts en links, achter en voor wil maken heeft sociale vaardigheden nodig. En een andere taal. Vernieuwing komt voort uit een idee. Een idee, geen ideaal, een idee, geen ideologie. 

We kijken niet meer in ontzag tegen autoriteiten op, we kijken vrijelijk om ons heen. We stappen uit statische systemen en gaan dynamische verbindingen aan. We verlaten het idee dat er een lineaire weg is richting verbetering of vernieuwing. Het pad naar de toekomst is geen lange mars maar een mesh, een netwerk. Er is geen duidelijk begin en ook geen zeker einde. Er is geen start en finish, er bestaan alleen knooppunten met verbindingen ertussen. 
() Werken vanuit dynamische routes impliceert het toelaten van onzekerheid, het accepteren dat we niet alles weten en slechts de richting kunnen aangeven. Waar de huidige kaders gericht zijn op het elimineren van fouten, bieden routes de kans bij te sturen, te oefenen, te falen en te leren. De dynamiek van het proces en de tijdelijke verbinding nemen de plaats in van in staal verankerde zekerheden. Eerder dan het anker moet de vaarroute het houvast leveren. ()

Arnon Grunberg zegt in de Volkskrant van vrijdag 28 juni: “Het probleem van de moderniteit is dat er geen plek meer is voor het noodlot, het tragische. Er gebeurt iets ergs, dan moet de overheid meteen een maatregel nemen waardoor dat erge nooit meer kan gebeuren. Dat is naïef. Wij leven op een tragische planeet en er bestaat zoiets als het noodlot, dat wil zeggen er zijn machten die sterker zijn dan wij. Dat moeten wij accepteren.” Tegenover onze Eigen kracht staat nog steeds gewoon Overmacht. De opdracht voor de komende jaren is om te maken wat maakbaar is en te accepteren wat niet maakbaar is. Wij zien de opkomst van een nieuw ‘Que Sera’-gevoel.

Slotopmerking 1
Eind september start Rob Wijnberg samen met enkele geestverwanten De Correspondent. Joris Luyendijk heeft zich hieraan verbonden. Benieuwd of Rutger Bregman of Tomas Vanheste waar kunnen maken wat Joris wil.

Slotopmerking 2
In de TrendRede 2014 wordt expliciet (door Tom Kniesmeijer) verwezen naar “bibliotheken in Brabant”. Dat is heel aardig, maar hij bedoelt bibliotheken in Noord Oost Brabant, die als jaarthema (2013-2014)  Oefenen voor een andere tijd hebben. En we hebben bewust gekozen voor ‘andere’, en niet voor ‘nieuw’ of beter. In de TrendRede wordt ‘nieuw’ gebruikt. Een woord dat door mensen in de communicatiebranche té vaak wordt gebruikt.

Slotopmerking 3
In de TrendRede wordt drie keer het woord ‘oefenen’ gebruikt. De naam Peter Sloterdijk valt hier niet, terwijl deze Duitse filosoof de laatste jaren regelmatig dit woord naar voren heeft gehaald. Als aansporing naar ons allen, om ons leven blijvend te blijven aanpassen. Er is een relatie met het boek Regels voor het mensenpark (uit 1999/2000) en Je moet je leven veranderen (uit 2009/2011).

Slotopmerking 4
Over zaken die in de TrendRede(s) worden aangesneden én de vele crises wordt veel geschreven. En – voorspelling – dat zal voorlopig wel doorgaan. Voor Lezers van Stavast is een lijst samengesteld met ruim 200 boeken, waarin aspecten van onze complexe – maar spannende en leuke tijd – worden beschreven. Boeken waarin uiteenlopende schrijvers diverse aspecten belichten van onderwerpen die nu en in de toekomst gaan spelen. 

Andere artikelen op deze website
De TrendRede in een nieuwe lente    
Is de burger van Stavast in control?   
Tom Kniesmeijer over de TrendRede 2013   

Blog Oefenen voor een andere tijd

Lezing
Op donderdag 31 oktober 2013 spreekt Tom Kniesmeijer in de Veghelse bibliotheek over de TrendRede en Oefenen voor een andere tijd

Citaat 065 (woensdag 11 september 2013)
Homepage Citaten 2013