Die hebben nog wel boeken, maar er gebeurt veel meer.

Deze zin wordt uitgesproken door onderzoeker Winand Steggerda. Die in opdracht van de overkoepelende bibliotheekbranche-organisatie VOB (= Vereniging Openbare Bibliotheken) met toekomstplannen voor ‘de bibliotheek’ kwam. Moest komen. Omdat de Openbare Bibliotheek evenals veel andere culturele instellingen onder vuur ligt.

De quote komt uit een artikel in NRC Handelsblad (donderdag 2 januari 2014): ‘Het moet écht anders, want de bieb wordt wegbezuinigd’. Die kop klopt wel, want door veel gemeentes wordt stevig op de lokale bibliotheek gekort. En de signalen voor de nabije toekomst staan in veel plaatsen op rood. Zwaar weer op komst. En verder zitten we samen met andere media-‘bedrijven’ midden in de digitale storm.

U kunt het (relatief korte) artikel nalezen in de leeszaal van uw bibliotheek, op de website van de krant (tien cent, au.b.) of over enige dagen in de digitale krantenbank die in elke bibliotheek in Nederland gratis binnen het pand kan worden geraadpleegd.

We halen uit dit artikel een fragment aan waarin de bibliotheek Oss wordt genoemd. Aardig van meneer Steggerda, maar bij zijn opmerkingen zijn kanttekeningen te plaatsen. En bij de gedachtewereld van waaruit die voortkomen. Een technocratisch ingesteld iemand, die heilig gelooft in ‘meten = weten’. Een voorbeeld van een al jaren aan de gang zijnde trend dat mensen van buiten een sector aan vakmensen komen vertellen wat goed voor hen is. Maar eerst dat fragment.

Vraag: Hoe reageerde de VOB op de plannen?
Steggerda: Onze plannen gaan haar te ver. Ze moet het belang van álle bibliotheken dienen en volgens de VOB zijn de meeste nog niet zo ver dat ze het roer willen omgooien. Ze adviseerde ons zelf bibliotheken te gaan zoeken die de voortrekkersrol willen vervullen en zoveel mogelijk bibliotheken achter onze plannen te krijgen.

Vraag: En? Zijn er al bibliotheken die wilde plannen hebben?
Steggerda: Van de 165 bibliotheken (hij bedoelt organisaties – hd) zijn er nu negen, waaronder die in Utrecht, Assen en Oss, die de voorhoede vormen. Die hebben nog wel boeken, maar er gebeurt veel meer. Zoals een van de directeuren zei: ‘Als ik morgen opnieuw mocht beginnen, kwamen er geen boeken meer in.’ In Assen zijn ze bezig met de zakelijke markt: reclame op schermen aan de muur. En bibliotheken die veel zzp’ers trekken, zouden werkruimtes kunnen verhuren. Zo kunnen bibliotheken zelf geld gaan verdienen.”

Tja
Tja. Waar te beginnen om dit mengelmoesje aan argumenten te fileren. Wellicht door een uitspraak van een redacteur van het Financieel Dagblad aan te halen. Die op zaterdag 21 december 2013 in een lang artikel terugkeek op vijf jaar redactiewerk in Den Haag. Een parlementair journalist die terugkeek op die jaren. Leuk om te lezen. Met een mooie kop: ‘In Den Haag staat een tijdmachine. En de favoriete knop is de uitstelknop‘. Bingo. Leon Willems merkt ergens halverwege op: Joh, dat is zó twintigste eeuw!

Het verschil tussen de 20e en 21e eeuw
In het als ‘cultboek’ weggezette Zen en de kunst van het motoronderhoud van Robert M. Pirsig gaat het over kwaliteit. En de poging van een briljant man om er achter te komen wat dat is. Een zinloze poging. Hij wordt gek. Weer beter. Maar aan het eind van zijn lange motortocht door de States dreigt hij weer terug te vallen. Een prachtig verhaal, waaruit nog steeds veel over onze huidige tijd kan worden gehaald. Een belangrijke notie die hij daar naar voren haalt is dat elk mens op zoek moet gaan naar ‘een mes’. Om daarmee de werkelijkheid te kunnen fileren, ontleden, te lijf gaan. Een mes om de wereld te begrijpen. Het mes van Phaedrus (de naam van zijn ‘gekke’ alter ego; en een personage uit een boek van Plato) is natuurlijk kwaliteit. 

Maar je kunt ook voor andere messen kiezen. De Belgische psycholoog Paul Verhaeghe kwam in het vroege najaar van 2012 met het begrip eenzaamheid. Kijk eens naar de samenleving vanuit de notie dat er 1,5 miljoen eenzame mensen zijn. En bedenk vervolgens bij ‘dingen’ die je tegenkomt – of voorstellen tot ‘verbetering’ – hoe die zullen uitpakken voor de eenzamen onder ons. En of door deze voornemens de eenzaamheid zal afnemen; of – wat steeds vaker het geval is (onbedoeld, dat wel) – zal toenemen,
Een ander mes is gelijkheid (én haar tegendeel). Denk in dit kader aan Richard Wilkinson en Kate Pickett. Of – recent – de stelling van meneer Mullainathan en Shafir dat ‘schaarste’ grote invloed heeft op menselijk gedrag, en dat beleidsmakers daar (a) kennis van zouden moeten nemen om vervolgens (b) ‘betere’ maatregelen op de samenleving los te laten.

In 2014 zou je het ‘mes’ 20e/21e eeuw naar de werkelijkheid kunnen kijken. En op basis daarvan ‘dingen’ plaatsen. Een heel vluchtige analyse is dat veel boven ons gestelden nog steeds in de 20e eeuw leven. En amper weet hebben van ‘dingen’ die in de 21e eeuw op ‘ons’ afkomen. ‘Dingen’ waardoor onze samenleving fundamenteel overhoop zal worden gegooid. In Den Haag en omstreken heeft men bijvoorbeeld amper benul van de komst van zelflerende systemen (voor het gemak: slimme robots). Die veel mensen werkloos zullen maken. Wat ons zal dwingen anders te gaan nadenken over mensen zonder een (betaalde) baan. Sollicitatieplicht. Een basisinkomen. 3D printing. Een debat over het nut van reclame voor onze aarde. Een fundamenteel debat over schaarste en armoede. Of benoemt men weer een commissie; om te voorkomen – zoals Leon Willems dat in het FD formuleerde – dat er vervelende besluiten genomen zouden moeten worden (over iets dat wellicht overwaait).

In de 21e eeuw zijn we op weg naar een samenleving waarin we veel vrije uren zullen hebben. Een basisinkomen hebben. En in onze vrije tijd (veel uren) allemaal ‘iets’ gaan doen wat bij ons past. Niet omdat het iets oplevert; qua geld. Maar omdat het ons ‘gelukkig’ maakt. We ‘iets’ voor een ander willen betekenen. Lekker bezig willen zijn. En we ‘solliciteren’ niet meer omdat het UWV dat eist. Zo’n soort samenleving zit er aan te komen. Of iets wat daarop lijkt. Onzin!? Wellicht, maar iedereen die zich meer dan gemiddeld informeert kan hierover dagelijks signalen oppikken. En lezen. BOEKEN. Er verschijnen heel erg veel interessante boeken over deze materie. Die een goede openbare bibliotheek in haar collectie moet hebben. Onder de aandacht brengen. Daaromheen bijeenkomsten organiseren. Een debat entameren. Niet om voor te schrijven – alhoewel objectiviteit ook 20e eeuws is! – maar om mensen in haar omgeving te verleiden kennis te nemen van uiteenlopende, interessante visies op onze tijd en samenleving.

Maar – toegegeven – het is speculeren. Niemand weet wat de toekomst brengt. Dat we in een overgangsperiode zitten is echter meer dan duidelijk. En – om terug te keren bij dat mes – je kunt ook dagelijks ervaren dat er vaak vanuit een 20e eeuwse kijk op de werkelijkheid ‘dingen’ in gang worden gezet. “Ons uit de crisis groeien. Het werkte toen tóch ook!” Met de beste bedoelingen, – natuurlijk – maar met een 21e eeuwse bril bekeken toch vaak ietwat merkwaardig.

Een bibliotheek zonder boeken?
Steggerda verwijst naar een bibliotheekdirecteur die op dit standpunt staat. En daarmee wil laten zien hoe modern, vooruitstrevend men daar bezig is. Steggerda en die directeur snappen niet dat we midden in een fase zitten waarin steeds meer vraagtekens wordt gezet bij de zegeningen die ‘het net’ ons heeft gebracht en zal brengen. Het is niet allemaal positief. En elk mens die echt iets wil snappen van onze complexe wereld zal boeken moeten lezen. Ze allemaal kopen is niet nodig. Té duur. Of gelooft meneer Steggerda ook in het sprookje dat kwaliteit gratis afgenomen (sorry: gedownload) kan, mag en moet worden. Nee, een gemeente waar een openbare bibliotheek zonder boeken staat is gewoon erg arm.

Reclame in de bibliotheek?
Een Openbare bibliotheek was altijd een neutrale plek binnen een gemeenschap. Iedereen mocht er binnen komen. Geen drempels. Een breed, interessant aanbod. Lezen gratis. En voor een kleine grijpstuiver zouden we ons onbesmette blazoen weggeven? Enkele maanden geleden verscheen bij een literaire uitgever (De Bezige bij) een boek van een gepensioneerd econoom. Een bekeerde econoom! Dat wel. Die inmiddels begrijpt dat ‘de mens’ geen homo economicus is. Integendeel. We worden dagelijks van twee kanten onder vuur genomen. Door onszelf. Ons onbewuste (Systeem 1, ons gevoel) laat ons ‘dingen’ doen die we zelf amper begrijpen, kunnen bijsturen. Dat is meestal ook niet nodig; we maken relatief weinig fouten. Wel is de laatste jaren steeds duidelijker geworden dat we als mens erg weinig tijd bewust nadenken. Rationeel beslissingen nemen. Henk van Tuinen – zo heet deze econoom – beschrijft in Ons land kan menselijker een macht die van buitenaf ook nog op ons inwerkt. De reclame- en marketingbranche die doorlopend invloed op ons uitoefent. Hij wil een debat opstarten om een tegenkracht tegen deze fenomenale ‘tegenstander’ op te richten: het Ontplooiingsfonds. Van waaruit mensen, bedrijven, instellingen en organisaties geld kunnen krijgen om initiatieven van de grond te tillen die tegengas gaan geven. Een Openbare Bibliotheek zou vooraan in de rij moeten staan als dit Ontplooiingsfonds zou ontstaan. Maar, de kans daarop is erg klein. Sinds de verschijning van dit boek heeft nog geen een serieus Nederlands medium aandacht geschonken aan dit pamflet. ‘De’ pers is niet zo onafhankelijk. U zult tot medio maart moeten wachten om hem in Oss aan het werk te kunnen zien.

Nutteloze kennis
Toevallig – dus niet! – kwam Trouw op de 2e januari met een nieuwe rubriek op de proppen. Niet helemaal nieuw, want jaren geleden had men ook al zoiets. Nieuw is wel dat de relatief jonge filosoof Coen Simon er aan meewerkt. Samen met dichter/columnist Rob Schouten starten ze de rubriek Nutteloze kennis. Een citaat om duidelijk te maken wat ze bedoelen. En – meneer Steggerda en ‘de directeur zonder boeken’ – dít is de 21e eeuw. Dit is modern. Vooruitstrevend. Niet digitaal.

Nutteloze kennis bestaat in feite niet, in de zin dat kennis altijd ergens toe bijdraagt. Er zit een hiërarchie in kennis: je hebt kennis die direct nut afwerpt en kennis die een onmeetbaar nut heeft. ‘Meten is weten‘ wordt er altijd geroepen, maar daar ben ik het helemaal niet mee eens, je kunt niet alles meten. Bij nutteloze kennis gaat het eigenlijk om de bijkomstigheden, die uiteindelijk belangrijker blijken dan ze op het eerste gezicht lijken.

Klik hier voor een ietwat verwant citaat (van een ICT-er!)

Ondertussen
We zijn blij met de woorden van meneer Steggerda. Doen in Oss en Noord Oost Brabant ons best om zinvolle ‘dingen’ van de grond te komen. Go, make something happen. Sinds 2004 werken we met een jaarthema. Het thema van het seizoen 2012-2013 hebben we onlangs met een jaar verlengd. Waarom? Omdat die zin perfect samenpakt in wat voor tijd en samenleving we terecht zijn gekomen. Omdat die quote óók perfect samenvat wat we (als bibliotheek) zelf ook aan het doen zijn: Oefenen voor een andere tijd. Dat is onze 21e eeuw. We zullen allen oefenaars zijn, of niet zijn.

Enkele titels
Nick Davies. Gebakken lucht (2010)
Loek Dijkman. 50 jaar anders ondernemen : verdeling van inkomen, bezit en tijd (2013)
Ap Dijksterhuis. Het slimme onbewuste : denken met gevoel (2007)
Alicja Gescinska. De verovering van de vrijheid : van luie mensen, de dingen die voorbijgaan (2011)
Arnold Heertje. Echte economie : een verhandeling over schaarste en welvaart en over het geloof in leermeesters en lernen (2006)
Daniel Kahneman. Ons feilbare brein (2011)
Sendhil Mullainathan & Eldar Shafir. Schaarste : hoe gebrek aan tijd en geld ons gedrag bepalen (2013)
Henny van der Pluijm. Rechten en plichten voor robots : burger ze in nu het nog kan! (2013)
Tobias Reijngoud. Weten is meer dan meten : spraakmakende opinieleiders over de economisering van de samenleving (2011)
Michael Sandel. Niet alles is te koop : de morele grenzen van marktwerking (2012)
Tomas Sedlacek. De economie van goed en kwaad : de zoektocht naar economische zingeving van Gilgamesj tot Wall Street (2012)
Henk van Tuinen. Ons land kan menselijker : naar een economie die de samenleving verbetert (2013)
Paul Verhaeghe. Identiteit (2012)

(donderdag 2 januari 2014)
Hans van Duijnhoven

Toevallig schreef Dick Wittenberg in een artikel op De Correspondent zeer liefdevol én 21e eeuws over de openbare bibliotheek:
Zo bevat de leeszaal nog een schat aan informatie uit andere subculturen, andere spelonken van de samenleving, andere fascinaties. Dat die hier allemaal vertegenwoordigd zijn, voor iedereen toegankelijk, is grote publieke rijkdom. 
Geprezen is het land waar de openbare leeszaal gedijt.

(In de bieb kan elke armoedzaaier rijkaard zijn)

Citaat 095 (vrijdag 3 januari 2014)
Homepage Citaten 2014