Markt en staat zijn als tweelingbroeders: ze kunnen zonder elkaar niet leven, en ze versterken elkaar.

Iedereen die er oog voor heeft kan doorlopend signalen oppikken dat de samenleving aan het veranderen is. Ook kun je iets minder vaak signalen oppikken die – ietwat pathetisch geformuleerd – aangeven dat we in pre-revolutionaire tijden leven. Dat we in een samenleving leven waar opgekropt ongenoegen over bepaalde maatschappelijke ontwikkelingen kan leiden tot een ‘vlam in de pan’-moment. Voor alle duidelijkheid: die revolutie is er (nog) niet. En het is maar zeer de vraag of die er zal komen, maar desondanks zijn er té vaak signalen die er ‘iets’ mee te maken hebben.

In het weekend van 25-26 oktober 2014 kwamen er verschillende signalen voorbij en op een bepaalde manier samen. Hieronder een poging deze ‘momenten’ op een rij te zetten. Daarna wordt afgesloten met een recent verschenen boek van een Belgische econoom. Waarin deze internationaal bekende en geziene hoogleraar een warm pleidooi houdt voor een ‘andere weg’. Om te voorkomen dat een revolutie zal uitbreken. Bijna alle signalen hebben te maken met ongelijkheid in onze samenleving. De mate waarin die bestaat en het feit dat die de laatste jaren alleen maar is toegenomen. Deze week verschijnt de Nederlandse vertaling van een boek van een Franse econoom – Thomas Piketty – die juist dít punt op de internationale agenda heeft gezet.

1. De Correspondent – Robin Fransman
Wekelijks presenteert De Correspondent op zaterdag een aantal leestips. Verwijzingen van enkele correspondenten naar interessante items op het internet. Een artikel, filmpje, TEDtalk enzovoorts. Rutger Bregman verwees 25-10 naar een recent geplaatst filmpje waarin econoom Robin Fransman (een VVD-lid, en dat is in dit verband erg belangrijk) op een bijeenkomst van FNV-kaderleden oproept om in de komende CAO-onderhandelingen meer loon te eisen. Méér dan de inflatie. Waarom? Fransman ziet dat onze Westerse economie amper meer groeit, blijft hangen in lethargie en de enige manier om ‘de zaak’ weer aan de gang te krijgen is door ‘gewone mensen’ weer meer bestedingsruimte te geven. Het heeft geen zin om alleen ‘de bazen’ (veel) meer salaris (en bonussen) te geven, want die hebben al genoeg en zullen niet zorgen voor een bestedingsimpuls waardoor bedrijven weer perspectief zien. Gaan investeren en extra mensen aannemen.
Je zou deze Robin Fransman kunnen zien als een Nederlandse Nick Hanauer. Dat is een rijke Amerikaanse ondernemer (hij noemt zichzelf plutocraat). Deze Nick Hanauer hield in het voorjaar van 2014 een TED-talk waarin hij zijn mede-miljardairs waarschuwt dat ‘de hooivorken’ er aan zitten te komen. Hij bedoelt dat we in een tijd zoals kort voor de Franse revolutie (van juli 1789) leven. Toen ‘het gepeupel’ het niet langer pikte (de armoe, achterstelling, het grote verschil tussen de top en de rest), in opstand kwam, de koning en koningin onthoofde en er een periode van grote onrust aanbrak. Beware, fellow plutocrats, the pitchforks are coming was de titel van zijn praatje. Robin Fransman zal de laatste zijn om toe te geven dat hij Nick Hanauer wil nadoen. Integendeel, zijn betoog is heel anders opgezet. Maar evident is wel dat Robin Fransman als échte VVD-er begrijpt dat ons huidig economisch model niet langer werkt. En dat er onorthodoxe maatregelen getroffen moeten worden om het zaakje weer op gang te brengen. Of – mijn woorden – te voorkomen dat ‘de 99%’ zo boos worden dat ze hun spreekwoordelijke hooivorken weer uit de schuur gaan halen.

2. FNV – Echte banen door Dagobert Duck taks
Op zaterdag 25 oktober maakte deze vakbond bekend dat ze – vooruitlopend op de aangekondigde belastinghervorming – pleit voor extra belasting op vermogen.
Uiteraard gaat de FNV niet over de belastingwetgeving, maar dit schot voor de boeg past in de trend die hierboven werd geschetst.

3. SP – Bashir: Voer een miljonairsbelasting in
Op zondag 26 oktober werd bekend dat het Tweede Kamerlid Farshad Bashir tijdens een commissievergadering op maandag zal pleiten voor een ‘miljonairsbelasting’. Om met het opgehaalde geld kleine spaarders tegemoet te komen. Wederom een signaal.

4. Brands Boeken. Victor Broers
Op zondagochtend 26 oktober 2014 sprak Wim Brands zoals gewoonlijk tijdens Brands Boeken met twee personen. Een van hen was ene Victor Broers. Een jongeman die onlangs een boekje heeft geschreven om (de Nederlandse vertaling van) Thomas Piketty’s Kapitaal in de 21e eeuw toe te lichten: Thomas Piketyty’s Kapitaal : samengevat in Nederlands perspectief.
Victor Broers wist goed duidelijk te maken wie Thomas Piketty is, waar zijn boek over gaat maar liet aan het eind duidelijk merken dat hij de kern van diens visie niet onderstreept: ongelijkheid is té groot en dreigt nog groter te worden. Hij maakt zich waarschijnlijk geen zorgen over pre-revolutionaire tendensen.

5. Ewald Engelen. De schaduwelite
Eerder deze week verscheen het nieuwste boek van Ewald Engelen, sociaal geograaf én kritisch volger van de economische elite in ons land en daarbuiten. Dit boek werd al maandenlang aangekondigd en iedereen die Engelen volgt (via artikelen in o.a. De Groene Amsterdammer én via Twitter) kon weten dat het een zeer kritisch boek zou worden. Waarin hij velen in dit land keihard aanvalt. Niet alleen ‘de bankiers’, accountants, politici, toezichthouders maar ook het gros van de media. De laatsten vindt hij veel te on-kritisch. Hij zet deze groep mensen weg als De schaduwelite. De kans dat Victor Broers en Ewald Engelen het samen eens zullen worden is nagenoeg nihil.

6. Robert Went
Deze econoom werkt bij de WRR. En is door de jaren heen betrokken geweest bij talloze rapporten en onderzoeken. In Nederland was hij de eerste die de Franse editie van Thomas Piketty (Le Capital au XXIe siècle) oppikte. Nog voordat de Engelse versie verscheen en het een ‘hype’ werd. Ook nog voordat Rutger Bregman er over ging schrijven (Al onze theorieën over het kapitalisme weerlegd in één grafiek). Deze Robert Went twittert veel en verwijst bijna altijd naar interessante bronnen. In de eerste helft van dit jaar verschenen er zeer veel artikelen over de Engelse vertaling van het boek van Piketty (Capital in the twenty-first century). Hij heeft deze artikelen verzameld en er voor de Amsterdam University Press een boekje van gemaakt. Dit boek verschijnt tegelijk met de publicatie van de Nederlandse vertaling van Thomas Piketty (Kapitaal in de eenentwintigste eeuw). Het boek dat Robert Went samenstelde heet Waarom Piketty lezen? Het boek bevat kritische en minder kritische bijdragen. Op woensdag 29 oktober wordt het  boek in De Balie in Amsterdam ten doop gehouden.

7. Paul Kalma. De onvermijdelijke nederlaag van de PvdA
Op de website van het Montesquie Instituut werd onlangs deze bijdrage van een oud-kamerlid van de PvdA geplaatst. Ogenschijnlijk gaat het over zijn partij, maar feitelijk gaat het over alle middenpartijen die op een bepaalde manier blind zijn voor signalen die wijzen op een bevolking die steeds bozer aan het worden is.

8. Paul De Grauwe. De limieten van de markt
Dit boek verscheen al in september maar las ik het pas gisteren. Paul de Grauwe is in België een bekend econoom die je politiek moet plaatsen in de hoek van de VLD, de Vlaamse evenknie van de VVD. Het voert te ver om dit interessante boek hier uitvoerig te beschrijven, maar één ding is zeker: Paul De Grauwe realiseert zich – zonder het te zeggen – terdege dat we in pre-revolutionaire tijden leven. En dat het kapitalistische systeem – dat hij zeer toejuicht en uitlegt waarom het zo’n goed systeem is – alleen kan overleven als verschillende parameters worden bijgesteld. De kloof tussen de zeer kleine happy few en de overgrote meerderheid is de laatste tientallen jaren veel té groot geworden. Hetgeen leidt tot stilstand. En de enige manier om ‘de machine’ weer aan de praat te krijgen is door maatregelen te nemen die uiteindelijk allemaal te maken hebben met het verkleinen van de ongelijkheidskloof. De overheid is aan zet. Paul De Grauwe is ook geen Nick Hanauer, maar hij kan ongetwijfeld uitleggen waarom die TEDtalk van deze plutocraat zo belangrijk is. En dat vooral politici daar naar zouden moeten luisteren en handelen.

Zijn boek heeft niet voor niets als ondertitel: de slinger tussen overheid en kapitalisme. De samenleving moet op zoek naar een nieuwe balans.

Enkele quotes uit dit zeer lezenswaardige boek:

De grootste vijanden van het kapitalisme
En het zijn juist de eigenaars van kapitaal, die gedurende de laatste decennia een steeds groter deel van de economische koek hebben verworven, die een gevaar vormen voor het voortbestaan van het kapitalisme. In die zin zijn de kapitalisten de grootste vijanden van het kapitalisme. Om het vrijemarktsysteem te redden moet de overheid de hoogste inkomens en vermogens veel zwaarder belasten dan ze momenteel doet. (pagina 106)

Collectieve versus individuele belangen
We stuiten op de volgende paradox. Om het kapitalisme op lange termijn veilig te stellen, is democratie nodig. Democratische instellingen maken het mogelijk om snel de collectieve belangen te identificeren en er een stem aan te geven. Dit dwingt politici om de collectieve belangen te behartigen in plaats van de individuele belangen van diegenen die veel geld en invloed uitoefenen. Op die manier zorgen democratische instellingen voor stabiliteit. De discrepantie tussen collectieve en individuele belangen wordt er niet overdreven groot. (p. 118-119)

Hoongelach
Vandaag de dag wordt deze beslissing (van president Hollande om topinkomens in Frankrijk 75 procent belasting te laten betalen – hd), vooral in de Angelsaksische pers, op ongeloof of zelfs hoongelach onthaald. Maar dat kan veranderen. Als de ongelijkheid blijft groeien, creëert dat een politieke voedingsbodem om ook in andere landen tot dergelijke verhogingen van de belastingen over te gaan. En laten we de geschiedenis niet vergeten. () Wat vandaag ridicuul lijkt, zal het niet meer zijn als de toename van de ongelijkheid niet wordt gestopt. (p. 131)

Stop met jammeren
De hoge loonkosten in het noorden en westen van Europa zijn het teken bij uitstek van een hoog welvaartsniveau. In die zin zouden we die hoge loonkosten moeten koesteren, in plaats van die aan te vallen zoals dat nu al decennialang door de werkgeversorganisaties wordt gedaan. In plaats van te jammeren over de hoge loonkosten is het beter de uitdaging aan te gaan en nieuwe goederen en diensten te ontwikkelen. (p. 164)

Tweelingbroeders
De hoge lonen zijn ook een symbool van het feit dat ons economisch systeem geëvolueerd is naar een mix van markt en staat. Zonder een staat die zorgt voor publieke goederen en sociale zekerheid kan een marktsysteem niet overleven. Tegelijk genereert een sterk marktsysteem de middelen om sterke socialezekerheidssystemen uit te bouwen. Markt en staat zijn als tweelingbroeders: ze kunnen zonder elkaar niet leven, en ze versterken elkaar. (p. 170)

Redt democratie én kapitalisme
In de mate dat het kapitalisme evolueert naar een maatschappij waarin de bovenste 1 procent (in feite de top 0,1 procent) ongelooflijk rijk is geworden – niet door bij te dragen aan de welvaart van het land, maar gewoon door te rentenieren – ontstaat er zoals eerder gezegd een tweeledig maatschappelijk probleem. Ten eerste wordt zo’n systeem door de meeste mensen niet meer als fair beschouwd en zullen zij het op een bepaald moment verwerpen. Ten tweede is er het politieke probleem dat de superrijken onevenredig veel invloed uitoefenen, waardoor de geloofwaardigheid van de democratie onder druk komt te staan. De grote vermogensongelijkheid moet dus drastisch worden beperkt, zowel om de democratie als het kapitalisme te redden. (p. 205)

Twee belangrijke boeken volgens Paul De Grauwe 
Die veel beleidsmakers zouden moeten lezen en de inzichten daarvan meenemen in hun beslissingen.
Daniel Kahneman. Ons feilbare denken (2011)
Daron Acemoglu & James Robinson. Waarom sommige landen rijk zijn en andere arm (2012)

9. Tegenlicht – Baas in eigen club
Zondagavond 26 oktober ging Tegenlicht over voetbal en hoe het grote geld ‘de ziel’ in het voetbal kapot maakt. Hoe trouwe fans een alternatief proberen op te bouwen. En ook hoe boos deze mensen zijn op degenen die verantwoordelijk zijn voor het kapotmaken van hun cluppie. Er smeult iets.

Citaat 181 (maandag 27 oktober 2014)
Homepage Citaten 2014