Dit boek verschijnt dan ook precies op het goede moment

Gisteren een boek uitgelezen dat toevallig vandaag door twee personen in een artikel niet wordt genoemd. Maar impliciet wel. 

De ondernemende staat : waarom de markt niet zonder overheid kan van de Italiaanse econome Mariana Mazzucato gaat over een van de belangrijkste maatschappelijke vragen. In wat voor samenleving willen we (gaan of blijven) leven? En wat is de ideale BALANS tussen overheid/staat en ‘de markt’.

Van Jesse Frederik verscheen vandaag op De Correspondent een artikel over juist dit punt. Hij vliegt het op een bijzondere manier aan. Valt de opvatting aan dat economie een waardenvrije wetenschap zou zijn. En dat politici die zich beroepen op deze economische wetten altijd dezelfde ‘oplossingen’ aandragen (bezuinigen, flexibiliseren, outsourcen, belastingen voor bedrijven verlagen et cetera). De kop van jut is in zijn verhaal Jeroen Dijsselbloem, de minister van financiën die een ‘heldenrol’ speelde in de ogenschijnlijk opgeloste Griekenland-crisis. Titel: Voor Griekenland geldt: operatie geslaagd, patiënt overleden.

Kort hierna kreeg ik via een tweet van Henk de Vos (een socioloog) een artikel over Donald Tusk, de president van de Europese Unie onder ogen: President Tusk: opposition to austerity is an ideological, anti-European illusion. Een ‘bewijs’ van de stelling van Jesse Frederik dat veel belangrijke Europese politici en economen ‘geloven’ dat hun visie op de werkelijkheid ‘dé’ waarheid is. Objectief correct. Zinloos om er tegenin te gaan, want het is gewoon waar. 

Een andere ‘waarheid’, een ander frame
Het boek van Mariana Mazzucato is één grote poging een andere ‘waarheid’ naar voren te halen. ‘De markt’ is niet heilig; sterker: is dat vaak niet. En ‘de overheid’ is niet zoals door velen gedacht wordt ‘het probleem’ (en moet daarom steeds kleiner gemaakt worden), maar een deel van ‘de oplossing’. Een oplossing voor de crisis waar we sinds 2008 in zitten. En een oplossing voor alle grote problemen (als overbevolking, ons veranderende klimaat, het wegvallen van betaald werk, de energietransitie, ongelijkheid, voedselvoorziening) die ‘de markt’ tot nu toe heeft laten liggen. Het is een boek dat het verdient eenzelfde media-aandacht te krijgen als Kapitaal in de eenentwintigste eeuw van Thomas Piketty. Ik krijg trouwens net – via Twitter – door dat dit najaar een nieuw boek van deze Franse econoom zal verschijnen: The economics of inequality. 

De ondernemende staat
Mariana Mazzucato’s boek is één grote poging een ander frame naar voren te brengen. En een ander frame naar de achtergrond te laten verdwijnen. Dat zal niet meevallen. De artikelen van Jesse Frederik en over Donald Tusk zijn slechts enkele voorbeelden van het feit dat veel beleidsmakers op een ander paard wedden.

Kort gezegd komt die visie er op neer dat ‘de markt’ alles (beter) kan regelen én dat de overheid daarom beter zo klein mogelijk kan blijven of gemaakt moet worden. Deze waarheid is zo alom aanwezig, dat velen niet meer weten dat het een geloof is. Het is zeker geen objectieve waarheid. Waartegen het zinloos is in te gaan.

Een debat
En toch is dat precies wat er momenteel gaande is. Er komt een debat op gang over de richting die we in Europa en het Westen moeten inslaan. Om uit de crisis te komen en alle voorliggende mondiale uitdagingen te gaan aanpakken. Mariana Mazzucato gelooft samen met een Paul De Grauwe, Ewald Engelen, Robert Went, Jesse Frederik, Paul Krugman, Richard Layard, de Skidelsky’s, Tomás Sedlácek én vele anderen dat er wel degelijk andere opties zijn. Bij deze heren en dames speelt ‘de overheid’ wel degelijk een rol. En velen van hen zullen het frame dat Mariana Mazzucato poneert (de overheid heeft een belangrijke rol te spelen, omdat ‘de markt’ dingen laat liggen of niet aandurft) onderschrijven. Uit dit boek enkele citaten.

Dit boek verschijnt dan ook precies op het goede moment
Dit boek verschijnt dan ook precies op het goede moment (pagina 15, Voorwoord van Carlota Perez)

Als staatsinvesteringen in R&D (Research & Development) een eerste voorwaarde zijn voor het genereren van latere private innovatie, dan is het in ieders belang dat er een gestage stroom van middelen voor dergelijke doeleinden worden gegarandeerd (16, Perez)

De tweede les voor innovatie van de publieke sector heeft te maken met ‘groene’ technologie. Mijn eigen overtuiging is dat de groene aanpak, mits op de juiste wijze ondersteund, behalve de planeet ook de economie kan redden. (17, Perez)

Dit is een van de boeken die iedereen zou moeten lezen: mensen in de publieke sector die de grote problemen van deze tijd hopen op te lossen; mensen in de private sector die zich ervan bewust zijn dat het beter is het zo te spelen dat iedereen wint; economen die af moeten van het enge begrip van marktkrachten dat de traditionele economische tekstboeken propageren. (18, Perez)

Wie is de dynamische motor?
Het bedrijfsleven geldt als de innovatieve kracht, terwijl de staat wordt voorgesteld als een log apparaat – noodzakelijk voor basale voorzieningen maar te groot en te zwaar om de dynamische motor te zijn. (19, Mazzucato)

Wereldwijd wordt verkondigd dat de staat moet terugtreden om het herstel uit de crisis te bevorderen. De veronderstelling is dat als de staat zich maar afzijdig houdt, we de krachten van ondernemerschap en innovatie in de private sector ontketenen. De media, het bedrijfsleven en liberalistische politici gaan uit van deze makkelijke tegenstellingen en versterken het beeld van het contrast tussen een dynamische, innovatieve en competitieve ‘revolutionaire’ private sector tegenover een logge, bureaucratische, inerte, bemoeizuchtige publieke sector. De boodschap wordt zo vaak herhaald dat het door het brede publiek wordt geaccepteerd als de waarheid van het gezonde verstand, en heeft velen doen geloven dat de financiële crisis van 2007, die al snel ontaardde in een diepe economische crisis, veroorzaakt werd door overheidsschulden in plaats van de ware toedracht. (36)

De outsourcing van een toenemend aandeel van publieke dienstverlening aan de private sector overal ter wereld wordt doorgaans gerechtvaardigd op grond van juist dit efficiency-argument. Toch is vrijwel nooit een dergelijk onderzoek gedaan naar de werkelijke kostenbesparingen die deze uitbesteding opleveren – vooral als het gebrek aan kwaliteitscontrole en absurde kosten die het proces met zich meebrengt worden meegenomen. (37)

Hier ontstaat een self-fulfilling prophect: hoe geringschattender we over de rol van de staat in de economie praten, hoe minder de overheid in staat is die rol te versterken en de staat tot relevante speler te maken, en hoe minder we ook bij machte zijn om toptalenten aan te trekken. (40)

Mythes
De veronderstelling dat de staat niets anders hoeft te doen dan de private sector een zetje in de goede richting geven, dat belastingfaciliteiten werken omdat het bedrijfsleven graag in innovatie investeert, dat het wegnemen van belemmeringen en regels noodzakelijk is, dat kleine bedrijven – domweg vanwege hun omvang – flexibeler en ondernemender zijn en directe en indirecte steun nodig hebben: het zijn allemaal mythes. Het zijn mythes over de herkomst van ondernemerschap en innovatie. (45-46)

Waar Apple vooral in uitblinkt is het vermogen tot (a) het onderkennen van het potentieel van opkomende technologieën, (b) het toepassen van complexe technische vaardigheden die met succes opkomende technologieën integreren, en (c) de handhaving van een heldere bedrijfsvisie die voorrang geeft aan op design georiënteerde productontwikkeling gericht op de grootste klanttevredenheid. (130-131)

Kortom, ‘nastreven wat je leuk vindt’ en intussen ‘eigenwijs’ blijven zijn een stuk makkelijker in een land waar de staat de centrale rol speelt bij de ontwikkeling van hoogst riskante technologieën, en de vroege, grote en speculatieve investeringen doet en die volhoudt tot het moment dat de later op het toneel verschijnende private spelers de indruk kunnen wekken ‘maar wat te spelen en plezier te hebben’. Terwijl de profeten van de vrije markt blijven waarschuwen tegen de gevaren van een overheid die ‘winnaars aanwijst’, moet geconstateerd worden dat het beleid van de Amerikaanse overheid het fundament legde dat Apple de middelen bezorgde om een van de grootste spelers te worden in een van de meest dynamische hightechsectoren van de eenentwintigste eeuw, tot dusverre. Zonder de veelvuldige, doelgerichte investeringen en interventies van de Amerikaanse overheid zou het merendeel van de ambitieuze hightechbedrijven waarschijnlijk verliezers zijn geweest in de mondiale wedloop om de dominantie in het computer- en communicatietijdperk. (152-153)

Paradox
De ironie van deze successen is echter dat terwijl bedrijven als Apple, Google, GE, Cisco, enzovoorts grote financiële bloei doormaken, de nationale economie moet vechten om te ontkomen aan verlammende economische problemen als een groeiend handelstekort, vooral ten opzichte van Aziatische economieën, afkalvende industrie, stijgende werkloosheid, groeiende overheidstekorten, toenemende ongelijkheid, afbrokkelende infrastructuur, enzovoorts. De huidige economische beroering kan niet alleen worden toegeschreven worden aan de bankencris, de kredietschaarste of het instorten van de hypotheekmarkt. De problemen waar Amerika nu mee kampt zijn structureel complex en gaan veel dieper. ()

Dankzij decennialange overheidsinvesteringen in de wetenschappelijke en technologische basis is de VS een succesvolle innovator geworden, maar paradoxaal genoeg heeft dit niet geleid tot het waarborgen van een hoog werkgelegenheidsniveau, het genereren van hogere belastinginkomsten en het bevorderen van de export van goederen en diensten. Apple is het beste voorbeeld van hoe en waarom de nationale economie met die paradox geconfronteerd wordt. (232-233)

De baten ook collectief verdelen
Zoals Lazonick (2009) betoogt, was het Old Economy Business Model de sleutel tot het ontstaan van de gouden eeuw van de technologische revolutie van de massaproductie respectievelijk het fordisme, waarbij kapitaal, arbeid en de staat alle deelden in het potentieel en de baten ervan. Het was een tijd waarin baanzekerheid en reële inkomensgroei belangrijker werden geacht dan onzekerheid en startende ondernemers die miljonair werden. Het is van belang te onthouden dat terwijl innovatie de belangrijkste bron van langetermijngroei is, het bevorderen van innovatie niet hetzelfde is als het bevorderen van ‘billijke’ groei.  (233)

In de financiële wereld is het een algemeen aanvaard beginsel dat er een relatie bestaat tussen risico en rendement. Na de financiële crisis hebben velen terecht opgemerkt dat de financiële wereld de beloning voor hun activiteiten steeds meer heeft geprivatiseerd terwijl het risico werd gesocialiseerd. Deze dysfunctionele dynamiek is ook te zien op het gebied van innovatie. Het nemen van risico is steeds meer een collectieve aangelegenheid geworden – met de staat als hoofdrolspeler in het ‘open innovatiesysteem’ – terwijl de baten veel minder collectief verdeeld zijn. (237-238)

Het is daarom van cruciaal belang een manier te vinden om de beloningen weer in lijn te brengen met het nemen van risico’s, niet alleen om de ongelijkheid te verminderen maar ook om innovatie te bevorderen. (244)

Meer lezen, kijken
Rutger Bregman schreef op 25 februari 2015 al eerder over dit boek: Maak kennis met de grootste uitvinder aller tijden
TED-filmpje van Marian Mazzucato: Governement – Investor, risk-taker, innovator (juni 2013) (14:04)
De Belgische econoom (én liberaal) schreef in 2014 het boek: De limieten van de markt : de slinger tussen overheid en kapitalisme
Een ouder artikel: Markt en staat zijn als tweelingbroeders: ze kunnen zonder elkaar niet leven, en ze versterken elkaar. (oktober 2014)  én
(De) bibliothecaris steeds meer moeten gaan zien als antwoord op de behoeften die leven in de samenleving. (maart 2015)
Mariana Mazzucato. De ondernemende staat : waarom de markt niet zonder overheid kan (2014/2015) 
In dit verband een opmerkelijke Tegenlicht-aflevering: Cybertopia (25 januari 2015)

Citaat 270 (dinsdag 21 juli 2015)
Homepage Citaten 2015