Tijdens de komende tien jaar zullen we getuige zijn van een enorme golf van nieuwe technologieën die ons dwingen onze economische instituties en inzichten te herzien.

Tegenlicht is de laatste jaren tot een fenomeen uitgegroeid. Wordt door mensen gevolgd die weten dat onze wereld midden in een orkaan zit. Overal veranderingen. Onrust. Oproer. Kantelingen. Disruptie. Je kunt dagelijks dit soort woorden lezen of horen. De stelling van Jan Rotmans (hoogleraar transitiekunde: ‘We leven niet in een tijdperk van veranderingen, maar in een verandering van tijdperk‘) is geen mening meer, maar een fact of life. Er komt een volstrekt andere samenleving aan. Lastig, vervelend, maar tegelijkertijd spannend, ‘leuk’, uitdagend et cetera. We zitten in een soort interbellum, merkte een onderzoekster van Randstad gisteren op.

De uitzending van zondag 22 maart 2015 was een perfect voorbeeld van de manier waarop de redactie van Tegenlicht deze veranderingen volgt en in drie kwartier neerzet. En dat al dertien seizoenen lang!
Aan de ene kant wordt de (argeloze) kijker overdonderd met grote veranderingen, maar zien tegelijkertijd veel mensen voor de camera overal kansen. Manieren om met die disruptieve tendensen om te gaan. Tegenlicht is in de kern een optimistisch programma. Waar men gelooft in de kracht van het menselijk intellect; om alle problemen en uitdagingen te lijf te gaan en te overstijgen. Maar de redactie is niet naïef: ze weet maar al te goed dat bepaalde ontwikkelingen ook donkere kanten hebben. Sommige trends kunnen ook negatief uitpakken. Voor mensen, het milieu, de aarde, ons nageslacht.

Discrepantie
Tegenlicht is bij uitstek een programma dat voor de troepen uitloopt. Onderwerpen aanstipt waarover (ogenschijnlijk) in Den Haag niet wordt nagedacht. Waarschijnlijk wel door de beleidsambtenaren op de diverse ministeries, maar je hoort of ziet zelden dat ‘de politici’ er ‘iets’ mee doen. Ietwat populistisch geformuleerd zou je kunnen stellen dat Tegenlicht in de eenentwintigste eeuw leeft, en alles doet om burgers attent te maken op kansen en bedreigingen. Aan de andere kant proberen veel politici vanuit ‘oude’ denkkaders en daarmee samenhangende mechanismen (als controle, top-down denken) onze samenleving te besturen. De groep burgers die de discrepantie tussen die twee ziet, wordt – lijkt het – met de dag groter.

Het werken van morgen
De aanleiding voor deze aflevering is een rapport (The future of employment : how susceptible are jobs to computerisation?), dat al in september 2013 verscheen. Een Engels onderzoek waarin becijferd wordt dat binnen twintig jaar 47 procent van de bestaande banen zal komen te vervallen. Werk dat in de toekomst gedaan zal worden door robots én vooral door zelflerende computersystemen. In Nederland is dit onderzoek in 2014 overgedaan en komen deskundigen ongeveer tot de conclusie dat tussen de 28 en 42 procent van de banen zal verdwijnen. Robots kosten ons 2 tot 3 miljoen banen. Alarmerend. Inderdaad, maar in beide rapporten wordt er ook van uit gegaan dat er de komende jaren honderdduizenden nieuwe banen zullen ontstaan. Banen die we nu nog niet kennen. Banen waarvoor nog geen opleidingen bestaan. Terecht wordt in de uitzending gepleit voor een andere attitude: houdt je vaardigheden op peil, school je doorlopend bij en om en ben flexibel. “Een leven lang leren hangt boven ons hoofd”.

Vier getallen – TWEE
In deze Tegenlichtuitzending wordt o.a. Andrew McAfee aan het woord gelaten. Hij schreef samen met Erik Brynjolfsson een opmerkelijk boek: Het tweede machinetijdperk : hoe de digitale revolutie ons leven zal veranderen. Een titel waar geen woord Spaans aan is. Zij onderschrijven de stelling van Jan Rotmans dat wij in onze jaren midden in een verandering van tijdperk zitten. Het eerste machinetijdperk begon ergens in de 18e eeuw met de komst van de stoommachine. Die heeft ons oneidig veel welvaart en welzijn gebracht, maar dat tijdperk loopt op haar einde. In het tweede machinetijdperk draait het om robots, 3D printen, virtual reality, slimme en zelflerende computersystemen. Een tijdperk waarin het gros van de banen voor de middenklasse zal komen te vervallen.

Citaat: Tijdens de komende tien jaar zullen we getuige zijn van een enorme golf van nieuwe technologieën die ons dwingen onze economische instituties en inzichten te herzien. Als we onze stelsels en mentale modellen flexibel houden, verkeren we in de beste positie om deze veranderingen te herkennen en toe te passen. De bereidheid om te leren van de ideëen van anderen en onze gewoonten aan te passen, om onbevooroordeeld naar bestaande en nieuwe systemen te kijken, zal bepalen in hoeverre we daarin succesvol zullen blijken. (pagina 225 Bjornjolfsson & McAfee).

Vier getallen – DRIE
Vorig jaar publiceerde de redelijk bekende onderzoeker Jeremy Rifkin De derde industriële revolutie : naar een transformatie van economie en samenleving. Rifkin sluit met zijn titel en boek meer aan bij de door velen gedeelde opvatting dat er (al) twee industriële revoluties zijn geweest. De eerste had te maken met de opkomst van de stoommachine en gietijzer. De tweede – die rond 1880 begint – heeft te maken met de uitvinding van staal, de opkomst van elektriciteit, turbines en de verbrandingsmotor.
Maar verder wijkt hij niet veel af van Brynjolfsson en McAfee: we staan aan de vooravond van grote veranderingen.

Al in 2011 schreef Ronald van den Hoff (de oprichter van Seats2Meet) het boek Society 3.0 : a smart, simple, sustainable & sharing society. Een Nederlandstalig boek waarin het niet zozeer gaat over alle technische en technologische ontwikkelingen, maar meer over de manier waarop wij als mensen anders zullen gaan ‘bewegen’.

Vier getallen – VIER
Onlangs verscheen Het nieuwste cahier #2 met als ondertitel: Kennis máken met het goede leven. Een rapport dat in opdracht van de provincie Noord Brabant is geschreven door de rector magnificus van de Technische Universiteit Eindhoven. Deze Jan Mengelers probeert uit te leggen hoe nu en in de toekomst regio’s (zoals rondom Eindhoven) geld kunnen blijven verdienen. Centraal daarin is dat vier partners samenkomen om ‘het beste’ tot stand te brengen: overheid, het bedrijfsleven (inclusief de industrie), het onderwijs én burgers. De tijd dat alleen de eerste twee ‘het’ samen deden is al lang voorbij. Sinds enkele decennia doet ook het onderwijs volop mee. In de toekomst zullen burgers ook dienen aan te haken én mee gaan doen.
Dit pamflet is een uitvloeisel van een initiatief van Wim van de Donk, de Commissaris van de Koning In Noord Brabant. Die het debat stimuleert om serieus na te denken over de manier waarop we in de tweede of derde industriële revolutie geld kunnen blijven verdienen. Het startpunt voor dit debat was de presentatie van een boek (Het nieuwste Brabant) in maart 2014 en verschillende regionale bijeenkomsten. In Het nieuwste cahier spreken specialisten zich over sectoren van onze in verandering zijnde samenleving uit. Het nieuwste cahier #1 is geschreven door Joks Janssen en heeft als ondertitel Brabantstad. Dit cahier heeft een relatie met een boek van de Amerikaanse socioloog Benjamin Barber. In Als burgemeesters zouden regeren : haperende staten, opkomende steden betoogt hij dat stadsregio’s in de 21e eeuw steeds belangrijker zullen worden.

Meer lezen? Constatering – We leven in een tijd van fundamentele veranderingen, een tijd waarin zelfs de veranderingen veranderen. (mei 2014)

Vier getallen – VIJF
In 2014 publiceerde de Twentse hoogleraar toekomstonderzoek Wim de Ridder De ontdekking van de toekomst : wat we al weten, is niet te geloven. Een boek waarin hij evenals Brynjolfsson, McAfee en Rifkin de conclusie trekt dat er een ander model zit aan te komen. Alleen heeft hij het over een zesde technologische golf. Die zo rond 2025 zal beginnen. Tot die tijd zitten we in zijn visie in de laatste fase van de vijfde technologische golf. Die zo rond het midden van de jaren zestig begon. In ‘onze’ vijfde technologische golf onderscheidt hij vier fases. We zitten nu in de ‘volwassen fase’. Meer informatie over dit boek: Wim de Ridder – creëer een cultuur van verandering en aanpassing (december 2014)

Jaren daarvoor verscheen trouwens van een Deense onderzoekster/schrijfster, Lone Frank, De vijfde revolutie : omdat hersen-wetenschap onze wereld gaat veranderen. Staat ogenschijnlijk los van de hierboven aangestipte technologische revoluties, maar de inzichten die hersenwetenschappers de laatste jaren opdoen veranderen niet alleen onze wereld maar vooral onze kijk op onszelf. Lees meer hierover: Boeken over onze hersenen (november 2010)

Twee, drie, vier, vijf of zes?
What’s in a number? Over één ‘ding’ zijn alle schrijvers – en met hen talloos veel anderen – het eens: we zitten midden in een gigantische transitiefase. Op weg naar een ander (economisch) model. Ontwikkelingen die voor veel mensen negatieve gevolgen zullen hebben. Maar tegelijkertijd komen er ook veel hoopvolle, zinnige ‘dingen’ op ons af. De Tegenlichtuitzending van zondag 22 maart 2015 ging over het verdwijnen van heel veel (betaalde) banen, de noodzaak om als mens doorlopend je vaardigheden te blijven updaten en de noodzaak om een maatschappelijk debat te gaan voeren over mensen die feitelijk niet meer nodig zijn voor de arbeidsmarkt.